ILONA CYTOWICZ
ROK I
GRUPA P15
WYDZIAŁ V
NR ALBUMU 6939
PODSTAWY PSYCHOLOGI Z ELEMENTAMI OSOBOWOŚCI
Stres
Stres jest specyficznym rodzajem doświadczenia emocjonalnego, któremu psychologowie i inni uczeni poświęcają wiele uwagi. W rozległej dziedzinie podstawowych i stosowanych badań nad stresem psychologów najbardziej interesują trzy ogólne pytania: Jak stres wpływa na nas pod względem fizycznym i psychicznym? Jak stresory powszechnie występujące w naszym społeczeństwie wpływają na nasze zdrowie? W jaki sposób możemy skuteczniej radzić sobie ze stresem?
Nowoczesne, zindustrializowane społeczeństwo narzuca naszemu życiu szybkie, gorączkowe tempo. Często żyjemy w ciasnych mieszkaniach i zatłoczonych miastach, mamy zbyt wiele spraw na głowie, wykonujemy frustrującą pracę lub jesteśmy bezrobotni, mamy zbyt mało czasu dla swojej rodziny i na rozrywki. Czy byłoby nam lepiej bez stresu? Życie wolne od stresu nie stawiałoby przed nami żadnych wyzwań żadnych trudności do pokonania. Żadnych nowych obszarów do zdobycia i żadnego powodu by rozwijać swoją inteligencję czy doskonalić zdolności. Stres jest nieuniknioną częścią życia. Każdy organizm staje wobec wyzwań jakie stwarza jego środowisko zewnętrzne i osobiste potrzeby; wyzwania te są problemami życiowymi, które dany organizm musi rozwiązać aby przetrwać i dobrze funkcjonować.
Stres (stress) jest to zespół specyficznych i niespecyficznych (ogólnych) reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i wystawiają na poważną próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie. Do tych zdarzeń bodźcowych należy wiele różnych warunków zewnętrznych i wewnętrznych, które zbiorczo są nazywane stresorami. Stresor (stressor) jest zdarzeniem bodźcowym, które wymaga od organizmu jakiegoś rodzaju reakcji przystosowawczej. Reakcja organizmu na stresory zewnętrzne nosi nazwę napięcia (strain). Reakcja jednostki na potrzebę zmiany składa się z kombinacji różnych procesów zachodzących na kilku poziomach - fizjologicznym, behawioralnym, emocjonalnym i poznawczym.
W jaki sposób można badać taką złożoną reakcję stresową? Dążąc do lepszego zrozumienia pojęcia stresu, badacze starają się zidentyfikować jego specyficzne komponenty oraz interakcje między nimi.
Dlaczego niektórzy ludzie doświadczają stresujących wydarzeń, a mimo to zdają się cierpieć niewiele lub wcale z powodu ich negatywnych skutków, podczas gdy innych poważnie wytrącają z równowagi nawet niewielkie kłopoty czy nieporozumienia? Różnica ta występuje dlatego, że wpływ większości stresorów zależy nie tylko od ich obiektywnych cech. Stres jest kwestią osobistą. To, ile stresu doświadczamy, zależy od charakteru i natężenia pewnej kombinacji zmiennych:
parametrów stresora, sposobu, w jaki interpretujemy jego znaczenie, środków pozwalających radzić sobie ze stresorem, jakie mamy do dyspozycji oraz od wielkości i charakteru ogólnego napięcia wywołanego u danej jednostki.
Źródła stresu
Stres, podobnie jak podatki, jest powtarzającym się problemem, przed którym staje każdy. Występujące w sposób naturalny zmiany stresujące są nieuniknioną częścią naszego życia. Oprócz poważnych zmian w życiu są także powszednie frustracje: korki w ruchu ulicznym, chrapiący współlokatorzy i spóźnienia na umówione spotkania. Niektórych z nas dotkną niemożliwe do przewidzenia katastrofalne wydarzenia, takie jak trzęsienia ziemi i poważne wypadki, a chroniczne problemy społeczne, takie jak skażenie środowiska i przestępczość, staną się ważnymi źródłami stresu dla innych.
Główne stresory spotykane w życiu
Nagłe zmiany sytuacji życiowej są dla wielu z nas przyczyną stresu. Chociaż zmiana dodaje smaku naszemu życiu, zbyt wiele zmian może zrujnować zdrowie. Nawet wydarzenia, które witamy z radością, takie jak awans lub wygrana na loterii, mogą wymagać poważnych zmian w naszym zwykłym trybie życia oraz przystosowania się do nowych wymagań. Niedawne badania wykazały, że jedna z najbardziej pożądanych zmian w życiu pary małżeńskiej, urodzenie się pierwszego dziecka, jest także źródłem poważnego stresu, przyczyniając się do zmniejszenia zadowolenia z małżeństwa (Cowan i Cowan, 1988). Z drugiej strony, przegląd badań nad reakcjami psychicznymi na aborcję wykazuje, że na ogół udręka jest największa przed aborcją. Poważne cierpienia psychiczne występują stosunkowo rzadziej u kobiet po przerwaniu niepożądanej ciąży, a także po aborcji dokonanej w pierwszych trzech miesiącach ciąży, zwłaszcza jeśli miały one społeczne poparcie dla swej decyzji (Adler i in., 1991).
Niektórzy badacze rozpatrują stres jako efekt narażenia na poważne zmiany życiowe czyli zdarzenia zachodzące w życiu. (Dohrenwend i Dohrenwend, 1974; Dohrenwend i Shrout, 1985; Holmes i Rahe, 1967). Pytają oni asystentów społecznych o stresy ich podopiecznych, wśród których mogą być bezrobotni, dopiero co rozwiedzeni, bezdomni albo tacy, którzy mają dziecko sprzedające narkotyki lub są maltretowani przez współmałżonka. Czasami ktoś potrafi przyjąć ogromną ilość stresu i funkcjonować dalej. Reakcja zależy od cech indywidualnych oraz od społecznego i interpersonalnego kontekstu zdarzeń środowiskowych.
Wpływ poważnych zmian życiowych na zdrowie psychiczne i fizyczne był przedmiotem wielu badań. Zaczęły się one od opracowania Skali Oceny Ponownego Przystosowania Społecznego (SRRS - Socjal Readjustment Rating Sca/e), prostej skali służącej do oceniania stopnia przystosowania, jakiego wymagają różne zmiany życiowe, zarówno przyjemne jak nieprzyjemne, których doświadcza wielu ludzi. Skala ta została skonstruowana na podstawie odpowiedzi ludzi dorosłych reprezentujących wszelkie zawody, których proszono o zaznaczenie na liście tych zmian życiowych, jakie ich w życiu spotkały. Oceniali oni, jak wiele ponownego przystosowania potrzeba w razie każdej ze zmian, porównując poszczególne zmiany z zawarciem małżeństwa, któremu arbitralnie przyznano wartość 50 jednostek zmian życiowych (LCU - life-change units). Badacze następnie obliczyli ogólną liczbę LCU, jaką każdy z badanych uzyskał w tym okresie; jednostkami tymi posłużyli się jako miarą wielkości stresu, którego dana osoba doświadczyła (Holmes i Rahe, 1967).
We wcześniejszych badaniach sprawdzano hipotezę, że im większe jest nasilenie zmian życiowych (mierzone za pomocą SRRS), tym większe ryzyko zachorowania. We wstępnych badaniach uzyskano wyniki przemawiające za istnieniem zależności między problemami ze zdrowiem a wielkością ponownego przystosowania w życiu. Na przykład pacjenci cierpiący na chorobę serca mieli wyższe wskaźniki LCU niż osoby zdrowe. W innych badaniach stwierdzono, że stres życia zwiększa ogólną podatność danej osoby na choroby (Holmes i Masuda, 1974), a wartości LCU były wysokie także przez pewien czas po chorobie (Rahe i Arthur, 1978).
Pewnej modyfikacji sposobu mierzenia skutków wydarzeń życiowych dokonano w Przeglądzie Doświadczeń Życiowych (LES - Life Experience Survey), który ma dwie szczególne cechy. Po pierwsze, skala ta dostarcza wskaźników zarówno dla przyrostu, jak i zmniejszenia się zmian, a nie tylko dla przyrostu, jak skala pierwotna. Po drugie, jej wskaźniki odzwierciedlają indywidualne oceny zdarzeń i ich atrakcyjności. Na przykład śmierć nie kochanego współmałżonka, który zostawił duży spadek, mogłaby być oceniana jako całkiem pożądana. Tak więc skala ta nie ogranicza się do samego tylko zliczania zapamiętanych zmian życiowych, lecz mierzy osobiste znaczenie każdej z nich (Sarason i in., 1978).
Pewne trudności z interpretacją badań, wykazujących istnienie związku między stresującymi zdarzeniami życiowymi a chorobą, wynikają z faktu, że badania te zwykle mają charakter retrospektywny. Mianowicie zarówno miary stresu, jak i miary choroby uzyskuje się polecając osobom badanym, by przypominały sobie wcześniejsze zdarzenia. Cecha ta sprawia, że zniekształcenia pamięci mogą wypaczyć wyniki. Na przykład badani, którzy są chorzy, częściej przypominają sobie dawne negatywne stresory niż badani zdrowi. W później- szych badaniach zastosowano podejście prospektywne, badając zdrowe osoby co pewien czas w ciągu wielu lat, i stwierdzono istotną korelację między powstawaniem problemów zdrowotnych a wcześniejszym nagromadzeniem się jednostek stresu życia (Brown i Harris, 1989; Johnson i Sarason, 1979). Mimo tego potwierdzenia większość wyników współczesnych badań świadczy o słabym związku między poważnymi wydarzeniami życiowymi a chorobą (Brett i in., 1990).
Drobne kłopoty życiowe
Według jednej ze współczesnych koncepcji stresu, gromadzenie się małych frustracji w większym stopniu przyczynia się do powstawania stresu niż rzadko występujące wstrząsy dużych zmian (Weinberger i in., 1987)
Pewien psychiatra rozdał 100 kwestionariuszy ludziom czekającym na pociąg odchodzący o 712 z Long Island do Manhattanu. Z 40 wypełnionych kwestionariuszy, które zostały zwrócone, wynikało, że przeciętny dojeżdżający połykał śniadanie w mniej niż 11 minut, był przygotowany, że co dzień straci 3 godziny na dojazd, a w ciągu 10 lat spędzał w pociągu około 7500 godzin. Dwie trzecie dojeżdżających było przekonanych, że dojeżdżanie nadwyrężyło ich stosunki rodzinne, 55% odczuwało zmęczenie, 47% było pełnych świadomego gniewu, 28% odczuwało lęk, a inni uskarżali się na bóle głowy i mięśni, niestrawność i inne objawy długoterminowych następstw faktu, że mieszkając na wsi biorą udział w "wyścigu szczurów" (rywalizacji o sukces) w wielkim mieście (E Charaton, wypowiedź osobista, 1973).
W badaniu, w którym zastosowano metodę polegającą na prowadzeniu dzienniczków, grupa białych mężczyzn i kobiet w średnim wieku, pochodzących z klasy średniej, zapisywała przez okres jednego roku swoje codzienne kłopoty (a także poważne zmiany życiowe i symptomy fizyczne). Stwierdzono wyraźny związek między kłopotami z jednej strony, a problemami zdrowotnymi z drugiej: im częstsze i większe były kłopoty zapisywane przez te osoby, tym gorsze było ich zdrowie, zarówno fizyczne jak psychiczne (Lazarus, 1981; 1984). Gdy powszednie kłopoty maleją, samopoczucie się polepsza (Chamberlain i lika, 1990). Mimo iż wykazano, że codzienne stresory bezpośrednio wpływają na nastrój, to jednak ludzie przyzwyczajają się do nich, dzięki czemu te negatywne oddziaływania nie przenoszą się na następny dzień. Wyjątkiem są konflikty interpersonalne (Bolger i in., 1989).
Zdarzenia katastrofalne
Kiedy jakieś zdarzenie jest negatywne, niemożliwe do opanowania, nieprzewidywalne i niejednoznaczne, jego doświadczanie ma bardziej stresujący charakter (Glass, 1977). Warunki te są spełnione szczególnie w wypadku zdarzeń katastrofalnych.
Przeprowadzono wiele badań nad fizycznymi i psychicznymi skutkami katastrofalnych zdarzeń (Baum. 1990). Jednakże te okazjonalne badania (opportunistic studies) są prowadzone zgodnie z tradycją badawczą, która różni je od badań nad stresorami osobistymi, i nie ma skali pozwalającej ocenić względny wpływ różnych rodzajów katastrof naturalnych.
Badacze stwierdzili, że reakcja na katastrofę zwykle przebiega w pięciu stadiach. Pierwszym z nich jest z reguły okres szoku, dezorientacji, a nawet odrętwienia psychicznego, w czasie którego ludzie nie potrafią w pełni zrozumieć co się stało. W następnej fazie, określanej jako działanie automatyczne, ludzie usiłują jakoś zareagować na katastrofę i mogą zachowywać się przystosowawczo, lecz w niewielkim stopniu uświadamiają sobie swoje działania, a później słabo pamiętają te przeżycia. W trzecim stadium ludzie często mają silne poczucie dokonania czegoś, a nawet pozytywne odczucia wynikające ze wspólnego działania, które zmierza do realizacji wspólnego dla wszystkich celu. Także w tej fazie ludzie czują się zmęczeni i zdają sobie sprawę z tego, że zużywają swoje rezerwy energii. W następnej fazie odczuwają osłabienie - ich energia wyczerpała się i w końcu rozumieją i odczuwają emocjonalnie skutki tragedii. Potem następuje długi okres "przychodzenia do siebie", w którym ludzie przystosowują się do zmian spowodowanych katastrofą (Cohen i Ahearn, 1980). Znajomość tych typowych stadiów reakcji dostarcza pewnego modelu przydatnego do przewidywania reakcji ludzi na katastrofę, który pozwala osobom ratującym antycypować problemy jej ofiar i pomagać im w uporaniu się z nimi. Wykazano, że rekcje na zdarzenia takie jak powodzie, huragany katastrofy lotnicze i eksplozje w zakładach przemysłowych są zgodne z tym modelem reakcji na katastrofę.
Chroniczne stresory społeczne
Jaki wpływ wywierają na nas łącznie przeludnienie, przestępczość, recesja gospodarcza, skażenie środowiska, AIDS i zagrożenie wojną nuklearną? Jak te i inne stresory środowiskowe wpływają na nasze zdrowie psychiczne?
Badania ankietowe nad postawami studentów w całych Stanach Zjednoczonych ujawniły ogólny niepokój i obawy o przyszłość (Beardslee i Mack, 1983). Badania przeprowadzane od 1983 r. wykazały u uczniów młodszych i starszych klas szkół średnich istotny przyrost wyrażanego przez nich strachu, bezradności i gniewu na pokolenie dorosłych. Wielu młodych ludzi ma wątpliwości, czy warto ciężko pracować, aby przygotować się do przyszłości, której nie spodziewają się mieć, jeśli wybuchnie wojna nuklearna (Hanna, 1984; Yudkin, 1984).
Dorośli także niepokoją się potencjalną katastrofą nuklearną, lecz ponadto dręczą ich pilniejsze troski o zatrudnienie i bezpieczeństwo ekonomiczne. Wiele problemów powodujących stres nasila się wraz z pogorszeniem koniunktury gospodarczej - wzrasta liczba przyjęć do szpitali psychiatrycznych, liczba samobójstw, śmiertelność niemowląt i śmiertelność spowodowana chorobami związanymi z nadużywaniem alkoholu oraz schorzeniami układu krążenia (Brenner, 1976).
Psychologowie stwierdzili, że bezrobotni mężczyźni wymieniają więcej występujących u nich objawów, takich jak depresja, lęk i obawy o zdrowie, niż mężczyźni mający pracę. Ponieważ objawy te znikają, gdy mężczyźni ci zostają ponownie zatrudnieni, badacze dowodzą, że są one skutkiem bezrobocia, a nie wskaźnikami wyróżniającymi pracowników z poważniejszymi zaburzeniami, którzy szczególnie łatwo tracą pracę (Liem i Rayman, 1982). Wyniki jednego z niedawnych badań wskazują, że wysokie ciśnienie krwi wśród Afroamerykanów (które długo uważano za spowodowane przede wszystkim czynnikami genetycznymi) zdaje się być następstwem chronicznego stresu, będącego skutkiem wykonywania prac podrzędnego rodzaju, niskiego wykształcenia, bezowocnego poszukiwania pracy i niskiej pozycji społeczno ekonomicznej (Klag i in., 1991). Nadciśnienie jest wynikiem frustracji, jakie ich spotykają, gdy usiłują osiągnąć podstawowe cele życiowe; nie jest ono związane z czynnikami genetycznymi.
Nawet skażenie środowiska jest źródłem nie tylko poważnych problemów ze zdrowiem fizycznym, lecz takżestresu psychicznego. Wyciek pary radioaktywnej w 1979 r. w elektrowni nuklearnej Three Mile Island oraz wybuch radzieckiej elektrowni jądrowej w 1986 r. w Czarnobylu to dramatyczne przykłady stresów środowiskowych. Ludzie mieszkający na tych obszarach doświadczyli silnego stresu spowodowanego obawą przed natychmiastowymi i długoterminowymi skutkami tych katastrof dla zdrowia. Ponadto ludzie na całym świecie doznawali stresu, gdy zastanawiali się, jak te wydarzenia mogą wpłynąć na nich, i gdy martwili się, myśląc o możliwości innych katastrof nuklearnych. Po awarii na Three Mile Island Sąd Apelacyjny Stanów Zjednoczonych orzekł, że stres psychiczny musi być uwzględniony w badaniach nad wpływem tej elektrowni na środowisko, a ich przeprowadzenie ustanowiono jako warunek ponownego jej uruchomienia. Jedna z form chronicznego stresu społecznego jest wynikiem biernego wystawienia na działanie dymu tytoniowego.
Zmienne modyfikujące stres
Zmienne, od których zależy wpływ stresora na jakiś typ reakcji stresowej, nazywane są zmiennymi modyfikującymi stres (stress moderator variabies). Zmieniają one zwykłe oddziaływania stresów na reakcje jednostki. Reakcja stresowa organizmu poprzedzona jest rozpoznaniem i oceną stawianego przez sytuację wymagania (stresora). Na przykład poziom zmęczenia i ogólny stan zdrowia są zmiennymi modyfikującymi, które wpływają na twoją reakcję na dany stresor psychiczny czy fizyczny. Kiedy jesteś w dobrej formie, potrafisz sobie poradzić ze stresorem lepiej niż wtedy, gdy twoja kondycja jest słaba.
Ważną zmienną modyfikującą jest interpretacja poznawcza i ocena stresora. Ocena poznawcza (cognitivappraisa/) odgrywa główną rolę w rozpoznaniu sytuacji - jakie jest wymaganie (demand), jak duże jest zagrożenie, jakimi dysponujemy środkami, by stawić mu czoło, i jakie strategie są odpowiednie. Niektóre stresory, takie jak uszkodzenie ciała lub pożar domu, są odbierane jako zagrożenie przez niemal każdego, jednak wiele innych stresorów może być określonych różnie, w zależności od osobistej sytuacji życiowej, relacji danego wymagania do głównych celów jednostki, jej zdolności poradzenia sobie z tym wymaganiem oraz jej samooceny pod względem tej zdolności. Sytuacja, która u jednej osoby wywołuje silne napięcie, dla innej może być czymś zupełnie zwyczajnym.
Ocena stresora i własnych zdolności stawienia mu czoła może być równie ważna jak rzeczywisty stresor. Jeśli na przykład jesteśmy przekonanni, że z jakimś stresorem sobie nie poradzimy, to możemy w ten sposób stworzyć negatywne samospełniajace się proroctwo. W takim wypadku prawdopodobnie poniesiemy porażkę nawet wtedy, gdy obiektywnie bylibyśmy w stanie skutecznie uporać się ze stresorem.
7