STRES

W ówczesnych czasach stres wydaje się być jednym z najważniejszych problemów z jakimi boryka się nasze społeczeństwo. Wybrałyśmy ten temat, gdyż stres jest nieodłącznym elementem naszego życia i warto by było zgłębić o nim wiedzę. Nam, jako studentką zjawisko stresu jest szczególnie bliskie, ponieważ doświadczamy go na co dzień, choć tak naprawdę, niezależnie od tego kim jesteśmy, co robimy i skąd pochodzimy i tak musimy się z nim zmagać. Już od najmłodszych lat spotykamy się z trudnościami życiowymi. W szkole przeżywamy stres przed klasówką, w pracy napotykamy niemal bez przerwy sytuacje stresowe. Bywają też bardzo silne przeżycia, jak choroba, śmierć kogoś bliskiego. Również przebywanie w hałasie, częste kłótnie, przeprowadzka czy też długie oczekiwanie na autobus wywołują w nas zdenerwowanie. Postaramy się więc przybliżyć istotę stresu, jego rodzaje oraz w jaki sposób na nas wpływa, abyśmy mogli skutecznie z nim walczyć.

Czym tak naprawdę jest stres? Trudno jest go zdefiniować i istnieje wiele różnych koncepcji na ten temat. Pojęcie stresu w roku 1963 po raz pierwszy wprowadził do nauk o zdrowiu H. Selye. Według niego stres to nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądania. Nazwał go zespołem ogólnego przystosowania lub zespołem stresu biologicznego. Wyróżnił on także dwa aspekty stresu:

• Fizjologiczny - związany z fizyczną charakterystyką bodźca stresowego, odnoszący się do relacji między siłą i/lub intensywnością stymulacji a poziomem fizjologicznego pobudzenia organizmu.

• Psychologiczny - związany z treściową charakterystyką bodźca, odzwierciedlającą jego znaczenie dla życia i rozwoju człowieka. Jest to koncepcja dobrego i złego stresu Selye'go.

Jak już wspomniałyśmy wcześniej pojęcie stresu nie jest jednoznacznie określone, dlatego przedstawimy jeszcze inne definicje stresu.

Kolejną postacią związaną z naszym tematem jest R.S. Lazarus, który określił, że stres to "określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi".

Idąc za definicją Encyklopedii organizacji i zarządzania stres to:

• Szczególny rodzaj czynników bądź sytuacji oddziałujących na człowieka, do których należą: zagrożenie, zakłócenie oraz sytuacje zapowiadające uszkodzenie lub stratę;

• Stan wewnętrzny oznaczający napięcie emocjonalne (psychiczne) o znaku ujemnym;

• Zmiany w zachowaniu się zarówno pod względem sprawności, jak i przejawów ekspresji emocjonalnej, występującej wskutek działania sytuacji stresowej.

Z kolei Słownik socjologii i nauk społecznych przytacza definicje, że stres to pojęcie nieostre, rozpowszechnione w języku codziennym i naukowym. Może oznaczać zewnętrzne napięcia sytuacyjne (stresory) lub odpowiedzi na nie (reakcję na stres), które zawierają elementy fizyczne i psychiczne, jak przyspieszone czy podwyższony poziom adrenaliny. W obu tych znaczeniach wskazuje się na stres jako na kluczowy czynnik wyjaśniający cielesne i psychiczne zaburzenia zdrowotne.

Mechanizm stresu
Bodźce będące przyczyną stresu, które docierają do mózgu, poprzez impulsy nerwowe docierają do przysadki mózgowej. Przysadka wydziela do krwi hormon, który pobudza nadnercza, do wydzielania zwiększonej ilości adrenaliny i noradrenaliny. Są to „hormony stresu”, nazywane czasem „hormonami walki i ucieczki”. Powodują wzrost ciśnienia krwi, szybszą pracę serca, uwolnienie do krwi większej niż zwykle ilości glukozy, cholesterolu i wolnych kwasów tłuszczowych. Jest to stan podwyższonej gotowości organizmu. Siły fizyczne i psychiczne zostały przygotowane do walki - we krwi jest większa ilość substancji energetycznych, większa jest praca układu krążenia. Jeśli ten stan podwyższonej gotowości organizmu utrzymuje się przez dłuższy czas (mózg w przewlekłym stresie pobudza stałe podwyższone wydzielanie hormonów „stresu”), napięcie z nim związane nie zostaje rozładowane, spada odporność organizmu i dość szybko przychodzi wyczerpanie, rozregulowanie organizmu.

Rodzaje stresu:

• stres biologiczny (somatyczny) jest zależny od cech organizmu ludzkiego oraz cech zachodzących w nim procesów fizjologicznych, m.in.: skłonność jednostki, np. do alkoholizmu i narkomani, oraz niezaspokojone potrzeby wynikające z procesów fizjologicznych;

• stres psychiczny powstaje w wyniku zaistnienia określonej sytuacji, zagrażającej naszemu spokojowi i równowadze psychicznej, zmuszającej nas do zmiany zachowania, w celu dostosowania się do tej sytuacji lub przeciwstawienia się jej;

• stres emocjonalny występuje ze zderzenia procesów nadmiernego pobudzenia i hamowania. Zaburzenie równowagi między procesem pobudzania i hamowania oraz przeciążenia układu nerwowego zbyt silnymi bodźcami jest trudne do opanowania, uniemożliwia zaspokojenie ujawnionych potrzeb i prowadzi do frustracji;

• stres moralny (psychospołeczny) jest związany ze strukturą życia społecznego i z oceną naszego postępowania w aspekcie estetycznym. Każdy człowiek w swoim życiu kieruje się określonymi normami etycznymi, przyjaźnią, uczciwością - jednym słowem uczuciami według ustalonych i powszechnie przyjętych wartości w danym społeczeństwie;

• stres przewlekły (dystres) powstaje on pod wpływem nasilonego stresora czy stresorów lub gdy działają one w długim czasie. Może prowadzić do rozregulowania organizmu. Początkowo człowiek wykonuje czynności dużo wolniej. Potem pojawiają się problemy z przekazywaniem i odbiorem informacji, aż w końcu następuje dezorganizacja życia i utrata kontroli nad sytuacją. Długotrwały stres może wywołać negatywne skutki zdrowotne, takie jak:

• choroby serca,

• chorobę niedokrwienną,

• zawał,

• zaburzenie rytmu serca,

• nadciśnienie tętnicze,

• chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy,

• wysoki poziom cholesterolu we krwi,

• nerwice,

• bezsenność,

• obniżenie odporności;

• Stres krótkotrwały (eustres - dobry stres) to lekki przyjemny stres, pozytywny wręcz nieodzowny poziom pobudzania potrzeby do działania zdrowego organizmu. Znaczenie eustresu można zrozumieć lepiej, gdy uświadomimy sobie jak smutne i samotne może być życie ludzi bez pracy, stałych zajęć, bez partnera czy rodziny i przyjaciół nie mają oni żadnych bodźców do zrozumienia się z otaczającym światem. Temu psychofizycznemu otępieniu może pomóc pobudzający eustres;

• Stres psychologiczny może wystąpić w przedsiębiorstwie, w sytuacji gdzie ma miejsce rozbieżność między potrzebami lub zadaniami człowieka, a możliwościami zaspokojenia tych potrzeb lub wykonania zadania w danych warunkach. Możemy wyróżnić stres w wymiarze subiektywnym, jaki i obiektywnym. O pierwszym z wymienionych stresów mówimy wtedy, gdy następuje naruszenie równowagi między składowym strukturami czynności, tzn. gdy człowiek nie potrafi osiągnąć określonego celu głównie ze względu na stan swojego organizmu (np. zmęczenie, choroba). Z kolei stres obiektywny wynika z cech samego zadania lub warunków zewnętrznych, w jakich zadanie to jest wykonywane (np. praca pod wpływem szkodliwych czynników).

Stres w organizacji

Stres w organizacji związany jest z warunkami wykonywania pracy (zagrożenie zdrowia lub życia) albo z czynnikami specyficznymi dla organizacji i jej struktury.

Przyczyny stresu w miejscu pracy:

• Czynniki zewnątrzorganizacyjne:

• Sfera osobista;

• Sytuacja gospodarcza i polityczna kraju;

• Rozwój technologii informatycznej;

• Konkurencja;

• Międzykulturowość pracy.

• Czynniki wewnątrzorganizacyjne:

• Fizyczne: hałas, oświetlenie, skrajne temperatury, ergonomia miejsca pracy;

• Indywidualne: szybkie podejmowanie decyzji, działanie w warunkach niepełnej informacji;

• Grupowe: konflikty wewnętrzne, brak spójności z grupą;

• Organizacyjne: przestarzała technologia, zła komunikacja interpersonalna, zmiana struktury organizacyjnej, przeciążenie i niedociążenie pracą, niejednoznaczność roli, konflikt roli;

• Dla podwładnych: przełożeni i menedżerowie, brak postępów zawodowych;

• Dla przełożonych: odpowiedzialność za podwładnych.

Skutki stresu

Reakcje człowieka w stresujących sytuacjach są zależne od rodzaju i czasu jej trwania. Szkody, jakie wywołuje stres polegają na wielokrotnym występowaniu reakcji stresowych, których działanie łączy się i prowadzi do fizjologicznego załamania i wyczerpania. Można podać wiele konsekwencji, jakie powoduje stres, m.in.:

• Zaburzenia snu - coraz częściej mamy problem z zaśnięciem lub też budzimy się w nocy i już nie możemy zasnąć;

• Stany lękowe - wywołują kołatanie serca, przyspieszone tętno, często powodują arytmię, są też przyczyną napięciowych bólów głowy;

• Podniesienie ciśnienia krwi - zwiększa ryzyko udaru i zawału, powoduje nadmierne rozszerzanie i obkurczanie naczyń krwionośnych mózgu;

• Zakłócenie trawienia - może to być przyczyną biegunek, zaparć, skurczów żołądka, nadwrażliwości jelit, mdłości. W sytuacji stresowej do układu trawiennego dopływa mniej krwi, co sprawia niedokrwienie błony śluzowej żołądka, jest ona mniej odporna na działanie kwasów trawiennych jednocześnie powodując ich nadmierne wydzielanie - konsekwencją są nadżerki nazywane wrzodami;

• Zwiększenie apetytu - u wielu osób żyjących w ciągłym stresie znajdujący się w mózgu ośrodek głodu i sytości przestaje prawidłowo funkcjonować, sięgamy wówczas po jedzenie, a zwłaszcza po słodycze. Na efekty nie trzeba długo czekać - nadwaga, a nawet otyłość. Prowadzi to do nadciśnienia, zwyrodnienia stawów, cukrzycy i innych groźnych chorób;

• Bóle kręgosłupa - długotrwałe napięcie mięśni związanych z kręgosłupem jest przyczyną bólu i sztywności;

• Obniżenie odporności - na skutek spadku liczby limfocytów we krwi szybciej zapadamy na grypę, przeziębienia, organizm jest słabszy na wirusy i bakterie;

• Złą kondycję skóry - staje się szara, podatna na działanie bakterii, grzybów i wirusów, przez złe ukrwienie jest niedożywiona;

• Zaburzenia hormonalne - problemy z koncentracją, huśtawką nastrojów, zmęczeniem, depresją.

Zarządzanie stresem

Zarządzanie stresem w organizacji jest jedną z najbardziej skutecznych metod zabezpieczenia pracownika i organizacji przed negatywnymi skutkami stresu i związanymi z tym kosztami jednostkowymi - psychologicznymi, społecznymi, zdrowotnymi - ale też kosztami finansowymi ponoszonymi przez organizację. Zarządzanie stresem w organizacji pomaga w osiąganiu celów organizacji, poszczególnych działów i poszczególnych pracowników. Wdrożenie strategii efektywnego zarządzania stresem w organizacji, poprzez wypracowanie strategii na poziomie jednostkowym, jak też na poziomie organizacji, jest inwestycją, której koszty zwracają się w bardzo krótkim czasie.

Zarówno z punktu widzenia zdrowia i samopoczucia pracowników, jak i efektywności organizacji, która jest w dużej mierze od nich uzależniona, wskazane byłoby takie zarządzanie stresem w pracy, aby miało ono charakter prewencyjny. Powinno, zatem polegać na zapobieganiu pojawienia się stresorów, czyli czynników wywołujących stres, a nie na radzeniu sobie z już zaistniałym stresem, bądź łagodzeniu jego negatywnych skutków. Taki rodzaj działań jest nazywany prewencją pierwszego stopnia.

Zwalczanie stresu

Zwalczanie stresu to zespół czynników i sposobów zapobiegania stresowi polegający na unikaniu sytuacji rozbudzających negatywne emocje, a także tłumieniu i rozładowywaniu tych emocji oraz kształceniu odporności na trudne sytuacje.

Powołując się na myśl R. Lazarus'a i S. Folkaman'a, że radzenie sobie ze stresem jest aktywnością poznawczą i behawioralną, ukierunkowaną na wyeliminowanie, zminimalizowanie lub tolerowanie zdarzeń stresowych, możemy wyodrębnić dwie główne strategie radzenia sobie ze stresem:

• Strategie zorientowane problemowo - nastawione przede wszystkim na konsekwentną realizacje celu mimo istniejącego stresu. Mogą przybierać dwie formy:

• Konfrontacja - związana z ochrona własnej drogi realizacji celu i walką o to co się chce osiągnąć indywidualnie bądź w organizacji;

• Planowe rozwiązywanie problemu - dotyczące przemyślanych działań wobec piętrzących się trudności.

• Strategie zorientowane emocjonalnie - nastawione raczej na redukcję emocji negatywnych związanych z uczuciem porażki niż realizację pierwotnego celu. Wyróżniamy kilka form:

• Dystansowanie się - podejmowanie wysiłków mających na celu odsunięcie od siebie problemów, unikanie myślenia o nim;

• Ucieczka w świat fantazji - w celu odsunięcia od siebie prawdziwych niepowodzeń;

• Samoobwinianie się - przybierające różne formy autoagresji i samokrytyki;

• Nadmierna samokontrola - wstrzymywanie się od negatywnych uczuć, tzw. Pozytywne myślenie za wszelką cenę;

• Pozytywne przewartościowanie - dostrzeganie dobrych stron stresu w celu zmniejszenia strat lub porażki;

• Poszukiwanie wsparcia - próby uzyskania pomocy materialnej lub współczucia ze strony osób lub instytucji.

Inne sposoby zwalczania stresu:

• Techniki relaksacyjne ułatwiające rozładowanie napięcia: masaż, muzyka, joga, muzykoterapia, medytacje, „gorąca kąpiel”, odpoczynek;

• Zmiana podejścia do życia - bardziej optymistyczne spojrzenie na świat i borykające nas problemy;

• Umiejętność zdystansowania się do własnej osoby, pogodzenie się z losem, rzetelna samoocena oraz samokrytyka;

• Asertywność, umiejętność odmówienia;

• Działania organizacji:

• Kontrolowanie klimatu organizacji;

• Zapewnienie kontroli;

• Definiowanie ról pracowniczych;

• Eliminowanie przeciążenia i niedociążenia pracą;

• Udzielanie pomocy pracownikom odczuwającym stres;

• Dostarczanie społecznego wsparcia.

Sposoby zwalczania stresu pracowniczego:

• właściwe określenie roli pracowniczej, optymalizacja obciążeń, zapewnienie właściwego przepływu informacji,jasne formułowanie celów oraz zadań itp.;

• doskonalenie organizacji pracy, harmonizowanie działań, wzbogacenie pracy, organizowanie przerw w pracy itp.;

• doskonalenie warunków środowiska pracy, dbałość o bezpieczeństwo, wygodę i komfort pracy oraz korzystny klimat psychospołeczny pracy;

• poszerzanie procesów partycypacji, tworzenie atmosfery zaufania i życzliwości, włączanie pracowników w proces kształtowania życia w pracy;

• dokonywanie regularnych ocen pracowników i stwarzanie „zdrowego” systemu awansowania.

Sposoby zwalczania stresu menedżerskiego:

• przyjęcie orientacji na ludzi, kierowanie się w swoim działaniu potrzebą władzy uspołecznionej, otwarte wyrażanie swoich uczyć i opinii;

• tworzenie klimatu organizacyjnego sprzyjającego kontaktom między pracownikami, otwartości i zaufaniu a także innowacjom;

• dokonywanie rzetelnej samooceny, podejmowanie odpowiedzialności za decyzje i błędy, korygowanie niewłaściwego zachowania się i posunięć, dbanie o dobre wyniki w pracy;

• koncentrowanie się na ważnych problemach i dążenie do zachowania równowagi między życiem zawodowym i prywatnym a także zapewnienie sobie możliwości przejścia do innej pracy oraz życzliwości otoczenia;

• dbanie o zdrowie, przestrzeganie zasad higieny zdrowotnej i psychicznej, szczególnie w odniesieniu do wypoczynku, unikanie papierosów i zażywania leków, wykonywanie dodatkowych zajęć dających satysfakcję (tzw. hobby) i zwiększających aktywność życiową.

Terelak J.F.: Psychologia menedżera. Warszawa: Difin, 1999.

Pasieczny L. (red.): Encyklopedia organizacji i zarządzania. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1981, s.497.

Marshall G. (red.): Słownik socjologii i nauk społecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s.365-366.

Ratyński W.: Psychologiczne i socjologiczne aspekty zarządzania. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck, 2005.

Schultz D.P, Schultz S.E.: Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.

Majer T.: Wpływ stresu na organizm. [http://mamzdrowie.pl/wplyw-stresu-na-organizm/] Grudzień 18, 2009.

Wrzesińska J.: Zarządzanie stresem w organizacji jako element promocji zdrowia. [http://gazeta-it.pl/200305225499/Zarzadzanie-stresem-w-organizacji-jako-element-promocji-zdrowia.html] Maj 22, 2003.

Jachnis A.: Psychologia organizacji. Warszawa: Difin, 2008.

Czym jest stres? Jak go zwalczyć? [http://mind4you.pl/blog/19/pokonac-stres/czym-jest-stres-jak-go-zwalczyc/] Marzec 17, 2009.

Terelak J.F.: Psychologia menedżera. Warszawa: Difin, 1999.

---