Filozofowie greccy inaczej sofiści uważali że nauka dialektyki i cała szkoła retoryki skupiona była nie tyle na wygłaszaniu mów , ale przede wszystkim na zaopatrzeniu ich w stosowną treść i pełną argumentację. Stąd ich działanie polegało przede wszystkim na kształceniu młodzieży w kierunku formalnym , rozróżnianiu tego co prawdziwe, a co fałszywe. Równocześnie sofiści uczyli kosmologii, mitologii, biografistyki oraz historii kultury. Rozwinęli erystykę (sztuka prowadzenia sporów). Dzięki nim wyodrębniono artes liberales (sztuki wyzwolone). Sokrates słynął z indywidualnego nauczania ateńskiej młodzieży, kładąc w dyskusjach nacisk na samodzielność i precyzję myślenia. Metoda sokratyczna polegała na kształceniu samodzielnego i krytycznego myślenia. Uczył zawsze tego co prawdziwe. Wychowanie moralne jego zdaniem ma polegać na wychowaniu intelektualnym. Odrzucał głoszoną przez sofistów teorię względności prawdy , dobra i sprawiedliwości. Jego nawy butniejszym uczniem był Platon. W 397 r. p.n.e. w ateńskim gaju Akademosa założył pierwszą szkołę filozoficzną zwaną Akademią Platońską, która przetrwała ponad 9 wieków . miała ona być miejscem systematycznych studiów i badań filozoficznych . Biorąc za wzór ideę spartańskiego wychowania obywatelskiego, kładł nacisk na wszechstronne wychowanie obywateli: wychowanie fizyczne, umysłowe i moralne. System wychowawczy Platona został dostosowany do koncepcji społeczno ? politycznej. Był zwolennikiem jednolitego wychowania chłopców. Trzeci stan powołany do roli żywicielskiej, nie potrzebował jego zdaniem specjalnego wychowania swoich synów. Nauka szkolna (od 10 roku życia) była obowiązkowa . Uczono czytania i pisania oraz liczenia. Do edukacji dopuszczał dziewczęta. Platon po raz pierwszy uświadomił związek jaki powinien istnieć pomiędzy pedagogiką a polityką. W jego pojęciu pedagogika ma służyć polityce, całemu społeczeństwu i państwu. Arystoteles ze Stagiry mimo ,że pozostawał przez 20 lat w Akademii Platońskiej ,to w 355 roku założył konkurencyjną szkołę w Likejonie. Uznawany za twórcę pierwszej systematycznej psychologii i prekursora psychologii porównawczej. W sprawie wychowania uważał , że szkoła powinna być publiczna, obowiązkowa i prowadzona przez państwo. Państwu powinno zależeć na starannym wykształceniu obywateli, by mogli zastąpić rządzących. W przeciwieństwie do swojego mistrza Platona uważał , że dziecko do 7 roku życia powinno wychowywać się w rodzinie. Do 5 roku życia nie dopuszczalna jest żadna nauka , a jedynym zajęciem ma być dobra zabawa w miłej atmosferze domu rodzinnego. Należną uwagę poświęcał wychowaniu moralnemu , jednak nie wierzył , aby cnotę można zaszczepić drogą czysto intelektualnego oddziaływania. Charakter i wola są czymś innym od inteligencji, a wiedza sama nie dyktuje zasad i norm postępowania. Arystoteles stworzył nową teorię dydaktyczno ? psychologiczną, łącznie z ustaleniem procesu dydaktycznego. Był zwolennikiem poznania zmysłowego. Trzy stadia uczenia się (poznanie umysłowe, zapamiętywanie, wewnętrzne przetwarzanie wrażeń) są dla Arystotelesa podstawą teorii nauczania która polega na : przedstawieniu uczniowi odpowiednio dobranego materiału , zapamiętywaniu poprzez częste powtarzanie , które porównywał do wyciskania pieczęcie , przy czym zdolność zapamiętywania nie musi iść w parze ze zdolnością przypominania sobie wcześniej utrwalonego materiału. Okres nauki od 7 roku życia dzielił na 2 siedmiolecia pod kierownictwem państwa w szkole publicznej. W pierwszym okresie proponował wychowanie elementarne i muzyczne . W dziele ?Poetyka? poezję porównywał do historii, stwierdzając ,że jest ona bardziej filozoficzna niż historia. Arystoteles wsparł działalność nauczycielską poprzez opracowanie podręczników naukowych dla wielu dziedzin wiedzy oraz zawartymi w ?Polityce? praktycznymi wskazówkami wychowawczymi.
Wychowanie helleńskie: duże znaczenie przywiązywano do wychowania fizycznego, które dotyczyło zarówno dzieci w wieku chłopięcym , jak też wychowania gimnastycznego młodzieży. Te ostatnie stanowił pentatlon, w którego skład wchodziły : skok, bieg, rzut dyskiem, rzucanie dzidą i zapasy. Jego dorocznym podsumowaniem były igrzyska. Nieodzownym elementem wszechstronnego wychowania Greka było wychowanie moralne. Ideał połączenia piękna ze szlachetnością określano mianem kalokagathia (kalos-piękny , agathos- dobry) Najważniejszymi cechami były : skromne i pełne umiarkowania postępowanie , skromny ubiór i postawa ciała, milczenie wobec starszych, szacunek i cześć dla rodziców, pokora wobec nauczycieli. Wychowanie muzyczne stanowiło główną rolę w kształtowaniu charakteru i umysłu. Wychowanie umysłowe nie przybierało wyraźnych ram organizacyjnych , najwięcej znaczył przykład polityka. Czynnikiem kształcącym był teatr, gdzie przedstawianie tragedii było szkołą poznawania zagadnień ludzkich i narodowych. Umiejętności czytania i pisania uczono w ramach zajęć domowych, bądź też u nauczyciela muzyki, przy okazji uczenia się poematów Homera, które przyswajano metodą pamięciową. Organizowano uroczystości na których młodzież odśpiewywała hymn do bogów i recytowała utwory oraz tańczyła.Wychowanie spartańskie: Sparta wypracowała system polityczny, gdzie zadaniem państwa było wychowanie młodzieży na żołnierzy , zdolnych do obrony kraju. Wszystkie dzieci uważano za własność państwa. Wychowanie wyrabiało najwyższy hart w cierpieniach, trzeźwość umysłu skromność, poczucie honoru oraz obowiązku i zdolność do bezwzględnego poświecenia się za ojczyznę. Dzieci od 7. Roku życia miały być silne fizycznie i psychicznie ,odporne na ból i wszelkie niewygody, sprytne, zdolne do zwięzłych i lakonicznych wypowiedzi. Za proces edukacji odpowiedzialny był pajdomonos, dziecko po przyjściu na świat było poddawane oględzinom urzędników, chorowite i ułomne uśmiercano (zrzucano z góry Tajgetos). Od 7. Roku życia dzieci zabierano rodzinie i poddawano procesowi wychowania państwowego. 7-18 lat ? wychowanie w zakładach typu koszarowego,18-20 lat chłopcy przechodzili efebię, do 30 roku życia, następnie spartanin otrzymywał prawa obywatelskie. Wyznacznikiem wychowania spartańskiego była surowa dyscyplina moralna. Najważniejszą rzeczą było wyrabianie tężyzny fizycznej, poprzez pływanie, polowanie, tańce i ćwiczenia gimnastyczne. Mniej uwagi zwracano na kształcenie umysłowe. Czytania uczono tylko prywatnie i na tyle by zapamiętać i rozumieć utwory patriotyczne. Wychowanie spartańskie było jednostronne ,niedające możliwości umysłowego rozwoju jednostki. Okazało się użyteczne w czasie trwałości militarnej, jednak wysoce niewystarczające w czasie załamania się potęgi militarnej Sparty.Wychowanie ateńskie: ideał wychowania zmieniał się od formy ustrojowej. W życiu obywatela wyróżniało się trzy okresy : lata dzieciństwa (spędzone w rodzinie), lata szkolne (u dowolnie wybranych mistrzów) i okres efebii. W pierwszym okresie dziecko pozostawało pod wpływem matki (lub piastunki). Od 7-18 lat chłopiec przebywał w szkole pod okiem pedagoga(zaufany niewolnik). Pierwsze 7 lat zabierało wykształcenie elementarne(poetyckie i muzyczne). Prowadził je grammatistes wraz z lutnistą w szkole. Zajęcia były prowadzone indywidualnie. Nauka czytania polegała na wyuczeniu liter alfabetu, a następnie na ich sylabizowaniu. Następnie uczono pisania na tabliczkach pokrytych woskiem. Naukę czytania przyswajano ok. 10 roku życia i dopiero wtedy gramatysta przechodził do lektury utworów poetyckich które zawierały treści religijne i moralne. Najpopularniejszy był zbiór przepisów moralnych pochodzących rzekomo od Chirona( legendarnego wychowawcy Achillesa.Wychowanie rzymskie: elementem oddziaływania w okresie republiki była rodzina , gdzie szacunkiem cieszył się nie tylko ojciec (pater familias)- prawy opiekun majątku ale także rzymska matrona (mater familias) wychowująca potomstwo sama lub przy pomocy jakiejś kobiety z rodziny. Wzorem stawała się kobieta surowych obyczajów, oddana rodzinie , a jednocześnie dobrze wykształcona, moralnie i patriotycznie wychowująca swoje dzieci. Chłopiec spod opieki matki wychodził w 7 roku życia i przechodził pod opiekę ojca. Ojciec był dla niego nauczycielem, uczył go prawa XII tablic, czytania, pisania, i wprowadzał w dorosły świat. Wychowanie fizycznie polegało na hartowaniu, nauce pływania, władania bronią i jazdy konno. Zawarte w Prawie XII tablic reguły były uczone na pamięć. Edukacja domowa kończyła się w 16 roku życia i wówczas chłopiec przywdziewał togę (symbol dorosłości). Następnie przez rok zdobywał wiedzę o sprawach publicznych i państwowych w różnych urzędach. Potem następowała efebia. Po niej mógł przejść do działalności publicznej. Młody Rzymianin uczył się tego , co powinien wiedzieć dobry gospodarz. Nakazem moralnym było przestrzeganie prawa XII tablic. Wychowanie rycerskie: Modelem wychowania w średniowieczu stało się wychowanie rycerskie. Rycerzem mógł zostać tylko ten wojownik, który był pasowany na rycerza. Młodzieniec przygotowujący się do tego stanu musiał przejść 3 ważne etapy. Od 7 roku życia był paziem, od 14-15 roku życia ? giermkiem . Giermek na dworze możnych uczył się w rycerskim rzemiośle przy boku pasowanego wcześniej rycerza. Najczęściej w wieku 20-21 lat giermek po złożeniu dowodu męstwa ,uzyskaniu sprawności i wykształcenia i odbyciu spowiedzi, był uroczyście pasowany na rycerza. Wychowanie rycerskie prowadziło do podniesienia ideałów moralnych i intelektualnych młodych ludzi. Wychowanie rycerskie niejako objęło także dziewczęta . Od kapelana uczyły się one pacierzy, czytania i pisania, a także łaciny. OD ochmistrzyni przejmowały dobre obyczaje, umiejętności kobiece, gry na instrumencie strunowym, a także języka francuskiego. Nauka obejmowała 7 sztuk wyzwolonych, łacinę i grekę oraz hebrajski, uczono poetyki, gramatyki retoryki. wychowanie humanistyczne: humanizm rodził potrzebę szerszego wykształcenia, które mogło umożliwić udział dzieci wyższych stanów w życiu politycznym i kulturalnym. Łacina pozostała powszechnym językiem kultury i nauki. Postulowano także rozszerzenie wiedzy ogólnej o grekę. Dzieci miały zostać mądrymi i wymownymi chrześcijanami, a zarazem dobrymi obywatelami, urzędnikami i działaczami politycznymi. W kolegiach jezuickich starano się wychowywać na wzór wymownego i pobożnego katolika. Kształcono w przekonaniu o zgodności wiary z postępowaniem w życiu publicznym i rodzinnym.
Antyk jest pierwszą epoką w dziejach kultury. Epoka ta obejmuje świat starożytny, cywilizację i kulturę starożytnej Grecji i Rzymu rozwijająca się w Basenie Morza Śródziemnego od końca II tysiąclecia p.n.e. do V w.
GRECJA
Oświata i wychowanie w starożytnej Grecji ulegały ciągłym przeobrażeniom. W trakcie rozwoju doskonaliły się, przybiegały od wychowania indywidualnego, do zbiorowego, od rodziny do instytucji, która powoli stawała się szkołą ( w dzisiejszym tego słowa znaczeniu). Możemy wyróżnić cztery zasadnicze i bardzo odmienne od siebie systemy wychowania, których ukształtowanie miało związek z ówczesną sytuacją społeczno-polityczną:
1/ WYCHOWANIE STAROGRECKIE:
Odbywało się głownie w rodzinie, lub indywidualnie, przez prywatnych nauczycieli. Dotyczyło ono wąskiej grupy dzieci: głównie dzieci królewskich i arystokracji. Zakładano, że dzieci należące do tej grupy społecznej rodzą się mądre i dobre, a więc ich wychowanie powinno się ograniczać do ćwiczenia sprawności ( posługiwania się bronią, kierowania rydwanem itp.) oraz pewnych umiejętności politycznych jak przygotowywanie mów.
Tak, więc starogrecki ideał wychowania to: dzielny żołnierz i zręczny polityk.
Od około VII w. p.n.e. miejsce starogreckiego ideału wychowawczego zajmują dwa odmienne od siebie systemy wychowania, które zostały ukształtowane przez największe w owym czasie ośrodki (polis): Spartę i Ateny.
2/ WYCHOWANIE SPARTAŃSKIE:
Spartanie byli szczepem wojowniczym. „Odznaczali się szorstkością usposobienia, zamiłowaniem do życia wojowniczego, pragnieniem władzy i zdobyczy." . Wpływ na wychowanie w Sparcie miał bez wątpienia ustrój polityczny państwa, nieliczna garść Spartiatów panująca i wyzyskująca ludność podbitą:niewolników, helotów oraz periojków (ludność wolną, ale pozbawioną praw obywatelskich), utrzymać mogła się przy władzy tylko dzięki surowej dyscyplinie i gotowości militarnej.
Wobec powyższego wychowanie w Sparcie było całkowicie podporządkowane państwu. To ono decydowało o losie narodzonych dzieci. Słabe, chorowite lub ułomne - skazywano na śmierć poprzez porzucenie na górze Tajgos , regulowano też ilość urodzin dziewczynek. W ten sposób dążono do uzyskania państwa idealnego.
Wychowanie w Sparcie miało charakter klasowy, obejmowało dzieci Spartan klasy panującej, miało to służyć utrzymaniu i utrwaleniu panowania Spartan. Podstawą wychowania była zasada zwyciężać w bitwie i być karnym. Spartanin winien mówić prosto, krótko i po lakońsku ( lakonicznie) .
Dzieci do 7 roku życia ( dziewczynki i chłopcy) przebywały pod opieką matki. Od 7 roku życia państwo przejmowało rolę wychowania dzieci. Zarówno dziewczynki jak i chłopcy byli wychowywani w domach podobnych do dzisiejszych koszar z ta różnicą, że chłopcy przebywali tam przez cały czas ( dzień i noc), natomiast dziewczynki wracały na noc do domów matek. Wychowanie tam odbywało się do 17 -18 roku życia. Dzieci poddawane były głównie ćwiczeniom fizycznym.
Chłopcy po 18 roku życia przechodzili do efebii wojskowych. Do ćwiczeń fizycznych dochodziła w efebiach nauka wiedzy z zakresu wojskowości. Okres ten trwał dwa lata i przygotowywał bezpośrednio do pełnienia służby wojskowej. Po upływie 2 lat następowała 10 letnia służba wojskowa. Po jej odbyciu w wieku lat 30 Spartanin stawał się pełnoprawnym obywatelem. Wówczas państwo oczekiwało od niego szybkiego ożenku i dzieci ( najlepiej chłopców). W dalszym ciągu musiał jednak uczestniczyć w zbiorowych ćwiczeniach gimnastycznych i wspólnych biesiadach.
Co do wychowania dziewcząt, jak już wcześniej wspomniałam od 7 roku życia pobierały one takie samo wychowanie jak chłopcy. „Ćwiczyły się w biegach, walkach zapaśniczych, rzucaniu dyskiem i walce na pięści. Wychowanie fizyczne kobiet traktowano, bowiem jako bardzo ważną funkcję państwa, gdyż obowiązkiem kobiety, było wydanie na świat zdrowego potomstwa, przyszłych obrońców ojczyzny” . Po wyjściu za mąż Spartanki całkowicie poświęcały się obowiązkom rodzinnym, rodzeniu i wychowywaniu dzieci. Kiedy mężczyźni wyruszali na wojny, kobiety szkolone w młodości, były gotowe do przejęcia ich roli.
W systemie spartańskim w trakcie nauki kładziono nacisk na wychowanie fizyczne, dyscyplinę moralną, karność oraz tzw. lakonizm, czyli krótkie, jędrne i zwięzłe wypowiedzi. Kształcenie umysłu w Sparcie ograniczało się do uczenia na pamięć pieśni, ustaw ojczystych i historii przodków .
Sposoby wychowania, to przekaz ustny, szkoła jako instytucja nie istniała w owym czasie, koszary spełniały funkcję wychowania patriotyczno - fizycznego.
3/ WYCHOWANIE ATEŃSKIE:
System wychowania w Atenach, pomimo że miał również charakter klasowy, był całkiem odmienny od wychowania spartańskiego. Wynikało to z różnych przyczyn: panującego tam ustroju (republika demokratyczna, - co prawda ograniczona, bo wyłączeni byli z niej niewolnicy), warunków ekonomicznych, społecznych (niewolnicy nie należeli do państwa jak w Sparcie, lecz do swoich właścicieli) i kulturalnych Aten.
Wychowanie obejmowało w Atenach tylko ludzi wolnych. Ideał ateński to: kalokagatia ( gr. kalos kai agathos - piękny i dobry) - oznaczało to człowieka harmonijnie łączącego rozwój ciała i piękno ducha. Po raz pierwszy, w Atenach spotkać się można z ideą wychowania wszechstronnego, zarówno intelektualnego, moralnego, estetycznego jak i fizycznego.
Powstała tam instytucja szkoły, były to jednak szkoły prywatne, gdzie nauczyciel pobierał opłaty za naukę.
Wychowanie ateńskie dzieliło się na 3 okresy:
1/ 0-7 lat - dzieciństwo
Niemowlęta po wykarmieniu przez matkę przechodziły pod opiekę niańki. Matka ateńska za mało miała kultury i powagi rodzinnej, aby wpływać na wychowanie dziecka, mężczyzna zaś pochłonięty życiem publicznym i towarzyskim poza domem mało interesował się dzieckiem . Pierwsze lata dziecka upływały na beztroskich i swobodnych zabawach.
2/ 7-18 lat - lata szkolne
Chłopcy przechodzili pod nadzór pedagoga ( gr. paidagogos - paidos- chłopiec, ago - prowadzę) - zazwyczaj byli nimi zaufani niewolnicy. Ich zadaniem było odprowadzanie dzieci do szkoły i ich przyprowadzanie, noszenie książek i lutni, jak również kształtowanie obyczajów, zwłaszcza zachowania na ulicy i przy stole.
Nauka w szkole odbywała się indywidualnie. Przez pierwsze 3 lata szkoły nauczyciel zwany gramatystą uczył chłopców alfabetu ( najpierw nazw liter, potem pokazywał ich kształty), potem następowała czytania, a następnie nauka pisania i najprostszych działań rachunkowych ( np. tabliczki mnożenia). Około 10 roku życia gramatysta rozpoczynał nauczanie utworów poetyckich takich jak „Iliada” i „Odyseja” Homera, utwory Hezjoda, czy utwory Solona, z których uczniowie czerpali wiedzę o historii, geografii, zasadach życia społecznego, polityce, etyce oraz mitologii. Chłopców, którzy przystępowali do poznawania poezji zaczynał kształcić - lutnista - nauczyciel muzyki. Uczył on gry na lutni, śpiewu i deklamacji, co wyrabiało poczucie rytmu i melodii.
Chłopcy z biedniejszych rodzin od około 12 roku życia byli przygotowywani do kupiectwa, rolnictwa, rzemiosła lub innych umiejętności praktycznych. .
Po ukończeniu 14 roku życia chłopcy z bogatszych rodzin przechodzili do palestry. Tam ich opiekunem był pedotryba - nauczyciel gimnastyki. Palestra był to rodzaj ogrodzonego boiska sportowego. Podstawą nauki w palestrze był pięciobój ( bieg, rzut dyskiem, skok, rzut oszczepem i zapasy) oraz nauka pływania.
Po ukończeniu palestry młodzież rozpoczynała wychowanie w gimnazjum, gdzie kontynuowano wykształcenie zarówno umysłowe jak i gimnastyczne . Za utrzymanie gimnazjów odpowiedzialni był gimnazjarcha, natomiast nadzór nad nimi państwo powierzało sofronistom ( specjalnym urzędnikom państwowym).
3/ 18-20 lat - okres efebii państwowej (wprowadzony po klęsce pod Cheroneą -338r p.n.e.)
Państwo nadzorowało ćwiczenia efebów przez urzędnika nazywanego kosmetą. Rozpoczynający efebię składali przysięgę, po złożeniu, której efeb wchodził w życie publiczne i stawał się własnością państwa. W pierwszym roku efebii młodzieńcy wprawiali się w używaniu broni ( takiej jak: łuk, dzida czy dysk), oraz odbywała honorową straż podczas uroczystości. Drugi rok to: obozowanie w polu, marsze oraz pełnienie straży w twierdzach. . Po ukończeniu efebii, młodzi ateńczycy stawali się obywatelami i odtąd mieli oddawać swoje usługi ojczyźnie.
Dziewczęta w systemie ateńskim do 7 roku życia przebywały pod opieką matki. Po ukończeniu 7 roku życia w bogatych rodzinach dziewczęta uczone były w domach ( przez wykształconych niewolników). Szkół dla dziewcząt w Atenach nie było.
Metody nauki w tym systemie: nauka pamięciowa, brak podręczników, przekaz ustny, nie starano się rozwijać samodzielnego myślenia ucznia, brak wyznaczonych godzin nauki i prac domowych, brak przerw wakacyjnych, często stosowano kary cielesne wobec uczniów.
Od około IV w. p.n.e. zaszły radykalne zmiany polityczne ( mające związek z rozwijającą się dynamicznie ekspansją macedońską). Rodzi się zapotrzebowanie na ludzi wykształconych, erudytów, o encyklopedycznym zasobie wiedzy z umiejętnościami jej przekazywania. . Zrodził się, więc też nowy system wychowania:
4/ WYCHOWANIE HELLEŃSKIE:
Istotnym elementem w okresie hellenizmu była szkoła. Powstawały one licznie. Były to oddzielne szkoły elementarne, średnie i zaczątki szkół wyższych.
Wychowanie rozpoczynało się od czteroletnich szkół elementarnych. Były one powszechne, dostępne dla wszystkich dzieci obywateli wolnych ( powstawały nie tylko w miastach, ale i w większych wsiach). Szkoły te utrzymywane były przez państwo, gminy oraz osoby prywatne. Ta koncepcja wychowania zapoczątkowała też nauczanie koedukacyjne. Nauczanie nie było już tak jak w systemie ateńskim indywidualne, ale zbiorowe. Nową koncepcja wychowania były też treści nauczania. Nauczano czytania pisania i rachowania, jednakże zmniejszyło się zainteresowanie wychowaniem fizycznym i muzycznym. Pojawiły się w tym okresie w szkole elementarnej pierwsze pomoce naukowe, a nawet pierwsze próby z zakresu metodyki nauczania początkowego .
Nauka w szkole średniej -gimnazjum, zaczynała się od 12 roku życia. Szkoły średnie również były publiczne, ale już nie powszechne. Było ich mniej. Uczyły się w nich głównie dzieci bogatych. W gimnazjum ateńskim większą część czasu poświęcano na ćwiczenia fizyczne, w okresie helleńskim główny nacisk kładziono na wychowanie umysłowe. Oprócz utworów literackich, gramatyki, arytmetyki, retoryki uczono również geometrii, geografii oraz astronomii. W nauczaniu stosowane były pomoce naukowe takie jak: mapy, czy bryły geometryczne. Gimnazjami hellenistycznymi opiekowało się również państwo i gminy. Bezpośredni zarząd sprawowali nad nimi pod względem naukowym dydaktycznym, wychowawczym i finansowym gimanzjarchowie ( wybierani raz na rok, przez zgromadzenie ludowe).
Należy również wspomnieć o powstających w owym okresie nielicznych szkołach takich jak: Akademia Platona, Liceum Arystotelesa, Szkoła Zenona z Kitionu, czy Ogród Epikura. Chociaż miały one bardziej charakter zgromadzeń filozoficznych, czy towarzystw naukowych i nie przypominały późniejszego szkolnictwa uniwersyteckiego, można by je nazwać pierwowzorami szkół wyższych.
RZYM
W Rzymie w zależności od panującego ustroju społeczno-politycznego można wyróżnić dwa zasadnicze systemy wychowania.
1/ WYCHOWANIE W RZYMIE REPUBLIKAŃSKIM
Ideałem wychowania był tu ideał obywatela. Państwo powierzało kształcenie dzieci rodzicom, nadzorując tylko za pośrednictwem cenzora ( nadzorcy moralności), poprawność wychowania obywatelskiego i moralnego. Wychowanie miało charakter prywatny i odbywało się przede wszystkim w domu rodzinnym.
Do 7 roku życia chłopcy pozostawali pod opieką matki. Po tym czasie, opiekę nad nimi przejmowali ojcowie, gdyż obyczaj wymagał, by to ojciec przygotowywał syna do pełnienia przyszłych ról obywatelskich. Wychowanie to odbywało się poprzez naukę praktyczną - uczestnictwo w zarządzaniu gospodarstwem i służbą, uczestnictwo w zgromadzeniach ludowych i rozprawach sądowych. Obok tego, dzieci pobierały też skąpe wykształcenie elementarne. Dzieci bogatych rodziców były uczone w domu przez wykształconego niewolnika. Uczono je czytania, pisania, oraz prawa XII tablic.
Czasem ojcowie wysyłali synów w 15-16 roku życia na nauki do urzędników, prawników lub wojskowych w celu uzupełnienia wychowania obywatelskiego i nabrania ogłady - była to nauka płatna.
Dzieci plebejuszów uczęszczały do szkół elementarnych zwanych - ludus. Szkoły te nie znajdowały się w żadnych oddzielnych pomieszczeniach, zajęcia odbywały się tam gdzie było to możliwe: na rynkach, placach lub w altanach, a w późniejszych czasach na przedmieściach. Program nauczania w tych szkołach obejmował naukę pisania, czytania i rachowania, a także opowieści z dziejów Rzymu, pieśni narodowe i prawa XII tablic. Początkowo naukę w tych szkołach prowadził jeden nauczyciel zwany - literatorem, a od około III -IV w. p.n.e. pojawili się wyspecjalizowani nauczyciele arytmetyki nazywani - kalkulatorami.
Do szkół elementarnych uczęszczały również dziewczęta, które były ponadto zaznajamiane przez matki z robotami kobiecymi: tkaniem, szyciem i przędzeniem, oraz śpiewem, tańcem i muzyką.
Nauczanie w szkołach elementarnych odbywało się metoda pamięciową Stosowano w nich kary cielesne.
Uwieńczeniem przygotowania do życia społecznego w Rzymie republikańskim była dwuletnia służba wojskowa, kończąca się w 21 roku życia. Pierwszy jej rok obejmował naukę bycia żołnierzem - odbywanie służby w szeregach. Drugi rok natomiast, poświęcony był nauce taktyk wojskowych w sztabie.
Pod koniec okresu republiki, kiedy Rzym podbił Grecję, posyłano też dzieci ( bogatych rodziców), do prywatnych szkół greckich, gdzie nauczano je m.in. oratorstwa.
Wychowanie powyższe, kształciło lojalnych obywateli i żołnierzy, przystosowanych do życia w małym państewku.
Pod koniec III w. p.n.e. państwo rozpoczęło ekspansję terytorialną. Armia Rzymska opanował basen Morza Północnego, dotarli aż do obecnej Wielkiej Brytanii. Wraz z ekspansją uległ zmianie również ustrój - powstało Cesarstwo Rzymskie.
Rzym za czasów cesarstwa, zmienił się. Zmiany te, nastąpiły po zetknięciu się z kulturą grecką, ( kiedy Grecja stała się prowincją rzymską). Ludzie stali się żądni wiedzy. W owym czasie potrzebny był: orator, wytrawny polityk i urzędnik znający prawo funkcjonujące w Rzymie. Innymi słowy ideałem w tamtym czasie stał się człowiek wykształcony.
2/ WYCHOWNIE W CESARSTWIE RZYMSKIM
Wychowanie moralno-obyczajowe było nadal w rękach rodziny.
Dzieci z bogatych domów pobierały jak dotąd nauki w domu, lecz już pod okiem nauczycieli greckich ( tłumnie przybywających do Rzymu w poszukiwaniu pracy), którzy uczyli je języka greckiego i literatury greckiej.
Również w szkolnictwie rzymianie przejęli po części grecki program kształcenia i jego formy. Nauka dzieliła się odtąd na trzy stopnie: elementarny, gramatykalny i retoryczny .
W szkołach elementarnych - ludus, nadal panowało równouprawnienie płci (nauczano zarówno chłopców jak i dziewczęta), jednakże w czasach cesarstwa uczono w nich oprócz łaciny, również języka greckiego i literatury greckiej.
Szkoły gramatykalne miały charakter szkół średnich. Obejmowały one chłopców między 12, a 15 rokiem życia i trwały przeważnie od trzech do czterech lat. Nauczano w nich obok łaciny również języka greckiego, gramatyki i literatury ( głownie greckiej), sztuki recytatorskiej, geometrii (ograniczonej do miernictwa), arytmetyki (głownie rachunków), astronomii ( sztuki obliczania kalendarza) i muzyki ( okrojonej do wiadomości teoretycznych pomocnych przy nauce poetyki).
Po zakończeniu kształcenia ogólnego, młodzież uboższa kontynuowała pracę zawodową swych ojców, natomiast zamożniejsza rozpoczynała kształcenia w szkołach retorycznych.
Szkoły retoryczne obejmowało wykształcenie wyższe o charakterze zawodowym. Ich zadaniem było kształcenie mówców i urzędników państwowych. Młodzież opanowywała w nich literaturę, prawo i przede wszystkim sztukę krasomówstwa ( retorykę) oraz ćwiczyła się w oratorstwie politycznym i sądowym . Nauka w tych szkołach trwała właściwie od dwóch do trzech lat, ale zdarzało się, też, że młodzież pozostawała w nich nawet do sześciu lat (uzupełniając i pogłębiając swoją o wiedzę z zakresu prawa).
Taki system kształcenia utrzymywał się w cesarstwie rzymskim aż do jego upadku w V w.
POGLĄDY PEDAGOGICZNE MYŚLICIELI ANTYKU
W starożytności poświęcono wiele uwagi rozważaniom, na temat problemów wychowania i nauczania, dając w ten sposób początek europejskiej myśli pedagogicznej . W przypadku Grecji należy zwrócić uwagę na takich myślicieli jak: Sokrates, Platon, Arystoteles, natomiast w Rzymie wiele uwagi wychowaniu poświęcili: Katon Stary, Cyceron, Seneka i Marek Fabiusz Kwintylian.
1/ SOKRETES (469-399 p.n.e.) - Ateńczyk, filozof, będący najlepszym przykładem pedagoga, nauczyciela. Powodowała to jego postawa i talent pedagogiczny.
Stał on na stanowisku, że skuteczność nauczania i wychowania jest uzależniona od samodzielnego zdobywania wiedzy.
Trzeba wychowywać tak, aby pod nieobecność nauczyciela uczeń sam wiedział, co należy, a czego nie należy czynić. Uważał on cnotę za dobro bezwzględne, która przynosi człowiekowi pożytek zarówno w życiu publicznym jak i osobistym. Ten pogląd spowodował, że uznawany jest on za twórcę wychowania moralnego. Twierdził też, że cnota jest wiedzą. Wiedza o tym, co dobre, a co złe pozwoli na świadomy wybór i podjęcie właściwych decyzji. Sporo miejsca poświęcał też sprawom pojęciowym, uważając, że wiedza pojęciowa umożliwia wykształcenie naukowe.
W swoich naukach stosował metodę zwaną metodą sokratyczną. Polegało to na doprowadzaniu fałszywej tezy do absurdu, poprzez pozorne jej chwalenie przy pomocy zręcznych pytań, a następnie, znów przy pomocy pytań nakierowanie współrozmówcy na poprawną definicję, ale w taki sposób, aby sam doszedł on do właściwych wniosków .
2/ PLATON (427-347 p.n.e.) -Ateńczyk, uczeń Sokratesa. Założył własną szkołę nazywaną Akademią Platona. Poświęcił się pracy w tej szkole i pracy pisarskiej.
W swoich dziełach: „Rzeczpospolita”, „Prawa”, „Protagoras” i „Menon” poświęca wiele miejsca psychologicznemu uzasadnieniu celów wychowania. Uważał on, że najważniejsze w wychowaniu są: harmonijnie ukształtowane ciało i dusza. Dał szerokie pojęcie etycznych postaci wychowania. Był twórcą czterech cnót, które odpowiadają podstawowym funkcjom duszy: umiarkowanie ( panowanie nad samym sobą), odwaga, mądrość oraz sprawiedliwość. Platon głosił, że wychowanie powinno realizować ideę dobra i do niej się zbliżać. Podkreślał też polityczny i społeczny charakter wychowania. Polityczny - gdyż wychowanie jest sprawą państwa, i to państwo powinno zapewnić nauczycielom warunki do realizacji idei dobra. Społeczny, - bo człowiek jest częścią społeczeństwa i trzeba go przygotować do życia w tym społeczeństwie. Uważał, że dziewczęta powinny otrzymywać takie samo wychowanie jak chłopcy. Dzielił on wychowanie człowieka na różne okresy i w związku z tym proponował utworzenie poszczególnych instytucji wychowawczych w zależności od wieku dziecka. Wszelkie instytucje powinny być państwowe i obowiązkowe. Nakazywał dbać o wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny jak również umysłowy i moralny młodzieży.
3/ ARYSTOTELES (382-322 p.n.e.) - Grek, pochodził z rodziny lekarskiej. Doskonały uczony, badacz zjawisk przyrody, myśliciel, filozof i pedagog.
Był zwolennikiem szkolnictwa publicznego, przymusowego i prowadzonego przez państwo.
Odróżniał on proces wychowania moralnego, od wychowania intelektualnego. Dokonał próby analizy procesu dydaktycznego od strony psychologicznej i logiki. Uważał, że proces nauczania dokonuje się poprzez wrodzoną ciekawość ludzi, która jest motorem nauczania. Dzielił proces uczenia się na trzy etapy:
a/ poznawanie
b/ zapamiętywanie
c/ przełożenie wiedzy pamięciowej na umiejętności.
Tym etapom uczenia wg Arystotelesa odpowiadają logiczne stopnie nauczania:
1/ pokazywanie
2/ utrwalanie
3/ ćwiczenie
Dzięki powyższym stwierdzeniom zyskał on miano ojca dydaktyki teoretycznej.
Przywiązywał, też dużą wagę do wychowania przedszkolnego jak również do wszechstronnego rozwoju dziecka, zarówno umysłowego jak i fizycznego. Jego zdaniem jednak, przedmiotem wychowania mógł być tylko wolny obywatel. Aprobował, a nawet pochwalał niewolnictwo, uzasadniając je jako zjawisko naturalne i sprawiedliwe. Odmawiał też kobietom praw równych mężczyznom. Odnosił się z pogardą do pracy fizycznej i zarobkowej uważając, że upodla ona umysł.
4/ KATON STARY ( 234-149 p.n.e.) - był reprezentantem arystokratycznej myśli politycznej, najgłośniejszym zwolennikiem tradycji starorzymskiej. Piastował on urząd cenzora. Podjął się zadania samodzielnego kształcenia swego syna i starał się być dla niego najlepszym wzorem do naśladowania. Uczył go pisania, czytania, prawa rzymskiego, religii, obyczajów i historii. Ułożył dla niego encyklopedię wiedzy ówczesnej wraz z dziejami ojczystymi. Doglądał też rozwoju fizycznego syna wprawiając go w ćwiczenia wojenne, jazdę konną, pływanie itp.
5/ CYCERON ( 106-43 p.n.e.) - Rzymianin, filozof, dający sporo trafnych maksym pedagogicznych. Pragnął zapewnienia młodzieży najlepszych warunków do nauki i przygotowania jej do ofiarnej służby społeczeństwu. Domagał się wszechstronnego wykształcenia dla chłopców. Kładł nacisk na wychowanie moralne. W swoim traktacie „O mówcy” wyznacza m.in. minimum wiedzy dla działaczy politycznych: gramatykę, retorykę, dialektykę- logikę, arytmetykę, geometrię astronomię i muzykę, czyli tzw. 7 sztuk wyzwolonych. Był zwolennikiem wiedzy encyklopedycznej. W traktacie „O Rzeczypospolitej” pochwalał ustrój mieszany z elementami ustroju: monarchicznego, oligarchicznego i demokratycznego. Poruszał też problem sprawiedliwości i jej roli w państwie.
6/ SENEKA (ok. 4 p.n.e.-65 n.e.) - wychowawca i współpracownik Nerona, filozof.
Interesowały go głównie problemy etyczne. Starał się rozwinąć zasady filozofii stoickiej. Głosił pogląd, że szkoła nazbyt zaprząta umysły młodzieży problematyką naukową, zamiast wpajać jej zdrowe zasady moralne i przygotowywać do codziennego ich praktykowania . Słynne są jego sentencje pedagogiczne takie jak np.: „ nie dla szkoły, lecz dla życia uczymy się”, „długa jest droga przez przepisy, krótka i skuteczna przez przykłady” czy „ ucząc innych sami się uczymy” .
7/ MAREK FABIUSZ KWINTYLIAN (35-95 n.e.) - pochodził z Hiszpanii, adwokat i nauczyciel wymowy. Jego najważniejsze dzieło „Kształcenie mówcy” zawiera teorie wymowy i uwagi o wychowaniu oraz przedstawia ideał nauczyciela.
Wg Kwintyliana mowa powinna uczyć, bawić i motywować. Dobrym mówcą może być tylko człowiek moralny. Był on zwolennikiem wychowania w szkołach, gdyż człowiek to istota społeczna i jego wychowanie powinno się odbywać w grupie rówieśników. Obcowanie w grupie wyrabia, bowiem odwagę, ambicje i przyjaźń. Kwintylian potępiał kary cielesne, twierdził też, że nauczanie będzie skuteczne, gdy wykluczy się z niego przymus rygory i nagany - nauka powinna, bowiem sprawiać przyjemność i być zbliżona do zabawy .
Wg niego dobry nauczyciel powinien posiadać głęboką wiedzę oraz takie cechy jak: cierpliwość, wytrwałość, sprawiedliwość i opanowanie. Powinien mieć ojcowskie podejście do uczniów i okazywać im życzliwość, pomoc i szacunek.
Przykład starożytnej Grecji i Rzymu, wyraźnie pokazuje, że poziom wychowania i jego formy zależne są od jakości życia społeczno politycznego. Wraz ze zmianą zadań organizacji i roli państwa zmieniało się wychowanie.
Szkolnictwo grecko-rzymskie, stało się pierwowzorem dla wychowania szkolnego w późniejszych stuleciach.