Największe jaskinie paleolitu i ich malowidła
Sztuka prehistoryczna (naskalna):
W roku 1879 Señor Marcelino de Sautuola szukał narzędzi krzemiennych w glinie podłoża jaskini Altamira koło Santander na północnym wybrzeżu Hiszpanii, w kraju Basków. Jego pięcioletnia córka Maria zauważyła zwierzęta namalowane na sklepieniu jaskini. Maria de Sautuola uchodzi za odkrywcę tej sztuki. W latach 1893-1903 odkryto malowidła i obiekty sztuki w kilku jaskiniach pomiędzy Rodanem a Atlantykiem. W roku 1940 odkryto w jaskini Lascaux w departamencie Dordogne we Francji ogromny kompleks malowideł zwierząt. Właściwie dopiero odkrycie całych kompozycji malowideł w Lascaux uświadomiło światu, że sztuka prehistoryczna o ogromnym ładunku artystycznym jest integralną częścią ludzkiej sztuki o bardzo długiej historii.
Jak dotąd, liczne ślady sztuki prehistorycznej lub raczej paleolitycznej znaleziono w Europie i Afryce, niedawno w Australii; mniej liczne w Azji (w rejonie jeziora Bajkał) i Ameryce.
W Europie znane jest około 130 dekorowanych jaskiń, malowidła różnią się od siebie, są na ogół w głębi jaskiń. Większość z tych jaskiń znajduje się w południowo-zachodniej Francji (Dordogne) i północno-wschodniej Hiszpanii (Basque), choć najsłynniejsze obecnie jaskinie Chauvet i Cosquer znajdują się w południowo-wschodniej Francji (odpowiednio rejony Ardeche i Marseille).
Na ścianach tych jaskiń pozostały namalowane zarysy dłoni (w pozytywie - odbicie lub negatywie - zarys), symbole o narzucającej się seksualnej wymowie, a przede wszystkim zwierzęta: mięsodajne mamuty, bizony, konie i kozły (niektóre ranne w polowaniu), drapieżne niedźwiedzie, lwy, pantery. (Konie, których znaczenia w rozwoju cywilizacji człowieka nie sposób przecenić, były wtedy jeszcze dzikie i podobne do żyjących do dzisiaj koni Przewalskiego). W zasadzie nie widać ludzi, tylko zwierzęta, wśród których musieli oni przeżyć i na które polowali, aby przeżyć. Wyraźnie istniało powstrzymywanie się przed portretowaniem człowieka i jego obrzędów, uderzająca jest dyskrecja w scenach seksualnych.
2. Chronologia sztuki prehistorycznej:
W pierwszej połowie XX wieku, najwcześniejsi prehistorycy dzielili późny Paleolit na dwie główne epoki: Solutrean i Magdalenian, które to nazwy pochodzą od dwóch głównych rejonów znalezisk we Francji Solutré (Saone-et-Loire) i La Magdelaine (Dordogne). Abbé Hénri Breuil: Pierwszą systematyczną chronologię sztuki jaskiniowej zaproponował Abbé Hénri Breuil. Według niego sztuka jaskiniowa przeszła przez dwa kolejne, niezależne cykle, postępujące od form archaicznych do złożonych i szczegółowych obrazów. Aurignacian-Perigordian (36 000 - 24 000 BP) i Solutrean-Magdalenian (22 000-12 000 BP). Okres Magdalenian dzielił na sześć podokresów. W obu cyklach traktował oddzielnie malarstwo i ryty naskalne. Podział na cykle i okresy opierał się na charakterystykach znalezisk, w tym wyżłobień i malarstwa jaskiniowego. Malarstwo jaskiniowe miało być z okresu Magdalenian IV-V.
André Leroi-Gourhan: Chronologia Abbé Breuil'a została zmodyfikowana przez André Leroi-Gourhan'a, który w swojej książce Treasures of Prehistoric Art (1967), stanowiącej statystyczną systematykę sztuki jaskiniowej, podjął próbę szerokiej interpretacji prehistorycznej sztuki. Ta interpretacja została zakwestionowana przez Jean'a Clottes w późnych latach 1990. Po odkryciach jaskini Chauvet. André Leroi-Gourhan wyróżnił cztery okresy: Aurignacian, Gravetian, Solutrean i Magdalenian, i równocześnie style, niekiedy podzielone jeszcze na podokresy i podstyle, definiowane pewnymi powtarzającymi się charakterystykami rysunku. Według niego istniał nieprzerwany rozwój prehistorycznej sztuki postępujący serią szybkich skoków, rozdzielonych długimi okresami przejściowymi: Styl I (35 000 - 25 000 BP) :
Wszystkie znaleziska z figuralną reprezentacją od samych początków okresu Aurignacian do dojrzałego okresu Gravetian. Cechą charakterystyczną były wyżłobienia na kamiennych blokach i pierwsze skoordynowane sylwetki oraz asocjacje konia i wołu, mamuta i konia oraz symbolicznej kobiecej pochwy i męskich kropek. Styl II (25 000-19 000 BP) :
Od końcowego okresu Gravetian do pierwszej fazy okresu Solutrean. Pojawiają się wielkie sanktuaria w wnętrzach jaskiń (np. Gargas), ale większość rytów i obrazów była wykonana na płytach kamiennych i ścianach schronów skalnych w zasięgu światła dziennego. Zwierzęta rysowane były z profilu, o ciągłej, sinusoidalnej linii karku i grzbietu, z nieproporcjonalnymi, słabo zarysowanymi nogami. Ważniejsze jaskinie tego okresu to (w nawiasie rok odkrycia jaskini): Laussel (1909), Pair-Non-Pair (1881), Los Hornos (1903), Gargas (Houtes-Pyrenées, 1911). Styl III (19 000 - 16 000) :
Dojrzały okres Solutrean do wczesnego okresu Magdalenian (I-II, Breuil'a). Malarstwo i ryty przenoszą się w głąb jaskiń, z dala od światła dziennego. Zostaje osiągnięte mistrzostwo rysunku, kolorystyki, wypełnianie wyżłobionych lub namalowanych zarysów ochrą i węglem drzewnym albo barwnikiem manganowym. Zwierzęta są bardziej realistyczne, "żywe" i "gwałtowne", chociaż z zbyt małymi głowami i kończynami. (np. Lascaux (1940), Pech-Merle (1922, 1949), Cougnac (1949), Le Gabillou (1941)). Wczesny Styl IV (16 000 BP - 14 000 BP) : Środkowy Magdalenian (III-IV). Większość sanktuariów jest usytuowanych w nieoświetlonych jaskiniach, daleko od wejścia, pochodzi ze Stylu IV, np. Rouffignac (1947), Villars (1958), Niaux (znana od dawna, uznana za paleolityczną 1906), Le Portel (1908), Les Trois Frères (1912), Le Tuc d'Audoubert (1912), Montespan (1881, 1923). Zanikają rysunki mamutów i reniferów, większość malowideł przedstawia bizony i konie, a rzadziej jelenie i kozły. Inne ważne jaskinie to: Teyjat (1903), Commarque (1915), Les Combarelles (1901), Font-de-Gaume (1901), Arcy-sur-Cure (1901), Marsoulas (1883), Las Monedas (1952), Tibiran (1951), Ebbou (1912, 1946) Późny Styl IV (14 000 - 12 000 BP) :
Późny Magdalenian (V-VI). Najczęstsze są dodatki do wcześniejszych kompozycji, powracają wizerunki reniferów. Nadal malowane są konie, pojawiają się ptaki, ryby oraz kolczaste, harpunowate znaki - symbole męskie. Końcowy Styl IV :
Późny Magdalenian (VI). Koniec sztuki paleolitycznej i przejście do sztuki mezolitycznej. Na przykład jaskinie w Porto Badisco na Sycylii, udekorowane symbolicznymi znakami i figuratywnymi malowidłami przedstawiającymi mezolitycznych myśliwych, datowane są na około 6 000 BP.
Schemat Leroi-Gourhan, podobny w zasadzie do schematu Breuil'a, dopatrywał się stopniowego postępu od form prostych do złożonych i traktował sztukę paleolityczną jako jednolite zjawisko. Jeszcze zanim stały się dostępne precyzyjne techniki datowania, kwestionowano schemat Leroi-Gourhan, który sprowadzał się do pojedynczego początku i pojedynczego szczytowego rozkwitu tej sztuki. Przedstawiano hipotezy różnic regionalnych, postępu, cofania się, eksperymentowania, wręcz indywidualności artystów, itd. Argumentowano, iż, podobnie do ewolucji, sztuka paleolityczna rozwijała się w sposób skomplikowany, miała okresy rozkwitu i współistnienia stylów i motywów. Sztuka paleolityczna zaniknęła z cofnięciem się lodowców, około 12 000-11 000 BP.
3. Tematyka:
• Paleolityczne dekoracje występują w dwóch lokalizacjach: w schronach skalnych, gdzie dochodziło światło dzienne (ryty i malowidła mogły być wykonywane przy świetle dziennym) i w podziemnych jaskiniach. André Leroi-Gourhan twierdził, że dekoracje w schronach skalnych są wcześniejsze. Jaskinie Cosquer i Chauvet temu zaprzeczają, ale z kolei odkryte w Australii najstarsze znane dekoracje, składające się z kolistych, być może niegdyś pomalowanych, są dekoracjami w schronach skalnych. Dekorowane wewnętrzne (podziemne) sanktuaria zwykle zaczynają się w dogodnych wnękach w głębi jaskiń, w pewnej odległości od wejścia, co może świadczyć o ich specjalnym, rytualnym celu i rzadkim docieraniu tam ludzi. Niektóre znaki mogły być oznakowaniem drogi w jaskini i ostrzeżeniami w trudnych do przejścia miejscach. • Leroi-Gourhan uważał dekorowane jaskinie za sanktuaria, w których malowidła zgrupowane były w bardziej odległych częściach jaskiń. Twierdził, że malowidła zwierząt są podzielone topograficznie (idąc od wejścia do jaskini) na trzy grupy: duże roślinożerne (mamuty, bizony, woły, konie); mniejsze roślinożerne: (kozły i jelenie) i - najdalej w jaskiniach - najgroźniejsze zwierzęta: lwy, niedźwiedzie i nosorożce. Było to jakby "myśliwskie" pogrupowanie malowideł. Typowe zgrupowania zwierząt w głównej kompozycji przedstawiają bizona i konia, wołu i konia oraz bizona i mamuta. • Ludzie byli przedstawiani bardzo rzadko. Częściej zdarzały się symbole niewątpliwie seksualne, reprezentujące pochwę lub penis, te ostatnie najczęściej jako dekoracje kijów/maczugi. Kilka rytów naskalnych przedstawia sylwetki kobiet pochylonych do przodu, co niektórzy interpretowali jako typową pozycję seksualną paleolitycznych kobiet.
Mężczyźni zdarzają się jeszcze rzadziej, szczególnie we wcześniejszych okresach. Słynne jest malowidło czarownika ze sklepienia jaskini Les Troi Frères, ponad malowidłami zwierząt. W jaskini Le Gabillou znajduje się ryt mężczyzny z głową i ogonem bizona. Wizerunki twarzy są bardzo rzadkie, znany jest wizerunek z jaskini Marsoulas (Środkowy Magdalenian, III, 15 000 BP) i na małej dekoracji kija z Późnego Magdalenian.
Postaci mężczyzn były przedstawiane z głowami zwierząt, np. bizonów. Znane są naskalne ryty "duchów", do złudzenia przypominające dzisiejsze karykatury duchów z okrągłymi oczodołami, niekiedy mógł to być wizerunek ptaka, np. sowy. W niektórych rytach można dopatrywać się abstrakcji i fantazji w przedstawieniu zarówno ludzi jak i zwierząt. Wizerunki mężczyzn nie są zgrupowane z wizerunkami kobiet, znane są tylko cztery przypadki takiego zgrupowania, sugerujące aktywność seksualną. Jedna tylko dekoracja kija z La Magdeleine przedstawia explicite akt seksualny i to w obecności niedźwiedzia. Symbole seksualne są wyraźnie obecne w sztuce paleolitycznej, ale jest ona bardzo dyskretna w scenach erotycznych. Częściej napotkano na zgrupowania wizerunków kobiet, lub symbolów kobiecych, ze zwierzętami, najczęściej z bizonami. Leroi-Gourhan interpretował to jako symbolikę kobiecej mocy. Wizerunki mężczyzn, lub symbole męskie, zgrupowane są najczęściej z końmi i/lub bizonami i znajdują się w głębi jaskiń, w pobliżu wizerunków groźnych zwierząt: lwów, niedźwiedzi i nosorożców.
• Symboliczne znaki: Niezależnie od fascynacji artystyczną doskonałością malowideł i rytów naskalnych, fascynująca jest również symbolika najwyraźniej ustalonego i "powszechnego" systemu abstrakcyjnych znaków w europejskich malowidłach prehistorycznych, gdyż świadczy ona o zdolności ówczesnego człowieka do abstrakcyjnego myślenia - cecha bynajmniej nie prymitywnych ludzi. Są to głównie znaki symbolizujące płeć ludzką: żeńskie - trójkąty, prostokąty, siatki, owale, maczugowate znaki bioder, nóg, piersi; męskie - znaki kolczaste ("harpunowate"), kreski albo kropki. Niekiedy znaki te występują obok siebie.
Częste są znaki dłoni, niekiedy małej dłoni kobiety lub dziecka (byłyby to "podpisy" artystów lub dowody zabaw dzieci?). Znaki dłoni znaleziono w licznych jaskiniach, wydaje się, że dłoń z jaskini Chauvet jest najstarszym znanym "pełnym" malowidłem - sprzed 32,000 lat.
• Kult: Leroi-Gourhan podjął próbę wydedukowania religii człowieka paleolitycznego. Oczywiste skojarzenia mogą prowadzić do kultu myślistwa, tj. sposobów zapewnienia sobie pomyślności i bezpieczeństwa w łowach. Świadczyć o tym także może to, iż niektóre, aczkolwiek nieliczne, zwierzęta przedstawione są krwawiące z ran; spotyka się też zwierzęta bez głowy. Tak czy inaczej, przeżycie ludzi zależało od upolowania potężnych zwierząt lub obronienia się przed nimi, musiał, więc istnieć jakiś ich kult. Leroi-Gourhan postrzega sztukę jaskiniową jako obrazującą nadnaturalne pojmowanie organizacji żyjącego świata, cykl życia i śmierci, odnawiania życia, podtrzymywania życia i zadawania/przyjmowania śmierci.
4. Najważniejsze jaskinie:
• Altamira - jaskinia krasowa w górach Kantabryjskich w północnej Hiszpanii. Odkryta w 1879 r. Jej wnętrze pokryte jest wielobarwnymi rysunkami należącymi do kultury magdaleńskiej. Długość jaskini ok. 270 m, wysokość w niektórych odgałęzieniach i komorach: 1-2,6 m. W części głównej jaskini na stropie o pow. ponad 100 m² odkryto sylwetki zwierząt. Kilkanaście żubrów (bizonów), jelenie, sarny, konie i koziorożce, oraz znaki geometryczne, malowane w trzech kolorach: czerwień, czerń i fiolet. Wymiary fryzu to 18,0 m długości i 9,0 m szerokości. Wysokość jaskini, w której został znaleziony wynosi ok. 2,0 m. Artysta wykorzystał naturalną rzeźbę skalną, jej wybrzuszenia i załamania malując na nich sylwetki bizonów w różnych pozycjach: klęku, skoku, upadku. Całe przedstawione stado bizonów (żubrów) znajduje się w ruchu. Sprawia wrażenie stada zatrzymującego się w pędzie przed postacią dwunastometrowej łani namalowanej na najbardziej oddalonej płaszczyźnie. Głowa łani zwrócona jest w kierunku otworu jaskini. Na ścianach znajdują się także ryty antropomorficzne oraz odciski i kontury dłoni. Najwcześniejsze rysunki mają ok. 15 000 lat, (co ustalono metodą datowania radiowęglowego).Jest to jedno z największych osiągnięć sztuki górnopaleolitycznej. Badacze chętnie przypisują rysunkom charakter magiczny, ale wydaje się, że bardziej uzasadnione jest traktować je jako wyraz dążenia do poznawania świata: umiejętność odzwierciedlenia rzeczywistości, początek sztuki, nauki, a nawet pisma.
• Lascaux - jaskinia krasowa w Akwitanii, w południowo-zachodniej części Francji, w której w 1940 roku odkryto rysunki i malowidła wykonane na ścianach w okresie paleolitu. Jaskinia została przypadkowo odkryta w roku 1940 przez czterech chłopców wyciągających psa ze szczeliny. Czas powstania malowideł określany jest na wczesny okres kultury magdaleńskiej (15 000 - 13 000 p.n.e.). Zespół malowideł zdobiący ściany jaskini pochodzi z różnych epok i przedstawia przede wszystkim zwierzęta. Na około 150 metrach korytarzy umieszczonych jest około 150 malowideł i ponad 15 000 rytów skalnych. Naskalne rysunki przedstawiają głównie zwierzęta roślinożerne (jelenie, byki, bizony i konie). Można zaobserwować stopniowe doskonalenie rysunków przez paleolitycznych artystów - poszczególne rysunki powstawały prawdopodobnie w dużych odstępach czasu (nawet dziesiątek lat). Szczególnie interesująca jest tak zwana Sala Byków, w której przedstawiono cztery monumentalne byki (tury) obrysowane czarnym, grubym konturem wypełnionym plamami czerwieni i czerni. Twórca zastosował elementy tzw. perspektywy skręconej: np. w malowidle przedstawiającym byka (rysunek wielkości 3 m) artysta ukazuje z profilu biegnącego byka, którego rogi ukazane są od przodu. Największy fryz powstały w okresie paleolitu, w centralnej części ukazuje trzy zwierzęta: konia, byka i rena. Jest to najbardziej znany fragment malowidła należącego do ciekawszych elementów tego wspaniałego zabytku. Rzadko pojawiała się postać człowieka, jeżeli już jest to pokazana w prymitywny sposób. Malowidła zostały wykonane farbami otrzymanymi za pomocą barwników pochodzenia naturalnego: czerń - uzyskano z węgla drzewnego, czerwień, żółć i purpurę - ze związków żelaza, głównie ochry. Farby nakładane były palcami lub pędzlami wykonanymi z włosia lub mchu. Stosowano też wydrążone kości jako prymitywny aerograf.
• Chauvet - francuska jaskinia w dolinie Rodanu, odkryta w 1994 roku przez francuskich speleologów. Był tam między innymi Jean-Marie Chauvet, którego stopa zostawiła w jaskini pierwszy ludzki ślad od 20 tys. lat. Najstarsza i uważana za jedną z najpiękniejszych naskalna galeria Europy, licząca 31 tys. lat. Są w niej tzw. "panele" z walczącymi nosorożcami, mamutami, lwami i reniferami. Naliczono ich 447. Znajdują się tam również motyle i bezgłowe ptaki. Najbardziej spektakularne są dziewięćdziesiąt dwa odciski dłoni ludzkiej i sowa, jedyna na świecie wyryta w epoce kamienia.
• Cosquer - podwodna jaskinia w południowej Francji, na przylądku Morgiou koło Marsylii, znana z odkrytych 1991 malowideł naskalnych. Jest to jedno z pierwszych stanowisk paleolitycznych, znalezionych ok. 37 m poniżej dzisiejszego poziomu morza, odpowiadające okresowi maksimum ostatniego zlodowacenia, kiedy poziom Morza Śródziemnego obniżył się do -120 m.
Wśród malowideł najczęściej występują odciski rąk (ok. 45) na tle malowanym farbą czerwoną lub czarną. Obecność węgla w czarnej farbie pozwoliła na bezpośrednie ich datowanie na wczesną fazę kultury graweckiej. Malowidła figuralne przedstawiały zwierzęta typowe dla sztuki franko-kantabryjskiej, takie jak: konie, koziorożce i bizony. Oprócz nich występują zwierzęta rzadko przedstawiane w sztuce paleolitycznej: jeleń wielkorogi, pingwiny i foki - bezpośrednie datowanie tych malowideł obejmuje okres od 19 200 ± 220 do 15 570 ± 250 lat temu, co sugeruje, że powstały one w czasie rozwoju kultury solutrejskiej, ewentualnie na samym początku kultury magdaleńskiej. Także nawiązania stylistyczne wskazują na ich podobieństwo do malowideł solutrejskich z groty Ebbou (w południowej Francji, w departamencie Ardèche) oraz rytów solutrejskich na płytkach z jaskini Parpallo w Hiszpanii.
• Kondoa - zespół malowideł naskalnych w dystrykcie Kondoa w Tanzanii, w 2006 roku wpisany na Listę światowego dziedzictwa. Malowidła znajdują się na skałach, w szeregu wzgórz na zachodnich krańcach Wielkich Rowów Afrykańskich. Odnaleziono kilkaset jaskiń i nawisów skalnych z malowidłami. Dotychczas nie były one systematycznie badane. Pierwsze badania prowadził w latach 30. XX wieku Louis Leakey. Przypuszczał on, że najstarsze malowidła pochodzą sprzed kilku tysięcy lat. Dziś podaje się tę tezę w wątpliwość, uważa się jednak, że wiek malowideł można szacować na ponad 1500 lat. Brak jest danych na temat wieku najmłodszych znalezisk.
• Tasili Wan Ahdżar albo Tasili n-Azdżar - pasmo górskie na Saharze w południowo-wschodniej Algierii o długości około 500 km, z najwyższym szczytem Adrar Afao. Większość obszaru pasma górskiego od 1972 roku objęte jest ochroną w ramach Parku Narodowego Tasili Wan Ahdżar (o powierzchni 72 000 km2. Od 1982 roku park wpisany jest na listę światowego dziedzictwa blabla.