Robert Escarpit: LITERATURA A SPOŁECZEŃSTWO
GRANICE LITERATURY:
- istnieją 3 odrębne dyscypliny pozwalające zanalizować literaturę
• budowa teorii literatury
• system podstawowych zasad
• teorie wartości
TEORIA LITERATURY jest systematyzacją pewnej formy sztuki pojętej abstrakcyjnie (o literaturze mówi się w taki sam sposób jak o malarstwie lub muzyce).
HISTORIA LITERATURY jest diachronicznym badaniem pewnego zbioru faktów historycznych, pośród których antologia utworów literackich zajmuje miejsce dominujące.
KRYTYKA LITERACKA to analityczne badanie jakiegoś utworu lub grupy utworów wybranych ze względu na pewien system wartości lub sposób widzenia historii.
Historyk literatury powinien być krytykiem, dokonuje wyboru co jest godne miana literatury.
Zjawisko literatury jest efektem zrównoważenia odpowiedniości albo przeciwstawienia nacisków sytuacji historycznej i wolności pisarza. Jeśli równowaga ta zostanie naruszona, znika literatura.
Literatura sama w sobie jest przedmiotem stworzonym przez społeczeństwo. System pojęciowy pisarza też jest przedmiotem społecznym.
ELEMENTY SPECYFIKI LITERATURY
Literatura różni się od rzeczy tym, że jest zarazem rzeczą i znaczeniem.
W naszym społeczeństwie cechą charakterystyczną literatury jest zgodność, albo konflikt w sferze pozajęzykowej między pewną formą instytucjonalną, a pewną wolnością sposobu pisania.
Literatura składa się z utworów, które organizują wyobraźnię zgodnie ze strukturami homologicznymi (odpowiednimi, zgodnymi) w stosunku do struktur społecznych danej sytuacji historycznej.
- literatura jest literaturą tylko wówczas, gdy jest czytana
- wyróżnia ją swoisty sposób komunikacji książka (przedmiot wytworzony, w
którym zakodowana jest komunikacja
- czytelnik tworzy sobie obraz pisarza, pisarz tworzy obraz czytelnika. Ten, do kogo
pisarz pisze, rzadko bywa tym, dla kogo pisze. Pisarz ma przybliżone jedynie pojęcie
o publiczności - pojęcie oparte na wcześniejszych doświadczeniach, na zasłyszanych
opiniach.
- każdy przekład jest zdradą, a każde odczytanie bez kontekstu (co ma miejsce w
przypadku większości utworów czytanych poza zbiorowością intelektualistów) to w
pewnym sensie przekład.
Dzieło literackie jest podatne na „zdradę”, tzn. można spowodować, by nie przestając
być sobą, mówiło w odmiennej sytuacji historycznej coś innego, niż mówiło w sposób
jawny w sytuacji historycznej, w której powstało. Jedynie na utworze literackim
można zaszczepiać wciąż nowe sensy, nie niwecząc jego tożsamości.
CZYNNIK SOCJOLOGICZNY W LITERATURZE
Literaturę jako proces charakteryzuje jakiś PROJEKT MEDIUM OPERACJA, przy czym wszystkie trzy powiązane są przez język.
PROJEKT to surowy twór taki, jaki został pomyślany i zrealizowany przez pisarza.
MEDIUM to książka, jakiś dokument pisany. Na tym właśnie poziomie literatura jako aparat, przecina się z literaturą jako procesem. Jest ona czymś w rodzaju prasy, która koduje linearnie wielowymiarowe dzieło.
OPERACJA dokonywana jest przez czytelnika. Akt czytania jest odtworzeniem aktu pisania. Lecz czytelnik nie ma projektu, ma tylko pewną predyspozycję, którą ukształtowało jego wykształcenie i dotychczasowe doświadczenie czytelnicze.
Problematyka , według której czytelnik dekoduje książkę, dopełnia dzieło, bywa
uświadomiona lub podświadoma, zawsze jednak indywidualna.
Operacja dokonywana przez czytelnika odbywa się na dwóch płaszczyznach
Jednocześnie:
- na płaszczyźnie myślenia pojęciowego i wyobraźni przedmiotowej
- na płaszczyźnie marzenia, obsesji i frustracji
W lekturze rozumianej jako proces, „sprzężenie zwrotne” dokonuje się poprzez
przekład, adaptację, ilustrację - poprzez wszystko to, co jest TWOREM DODANYM.
Pośrednik jest początkowo czytelnikiem; następnie wydobywa ze swego
doświadczenia lekturowego projekt, który podejmuje jako swój własny, i który
urzeczywistnia podobnie jak pisarz urzeczywistnił projekt początkowy.
- każdy przekład, adaptacja czy ilustracja zawsze tworzy jakieś sprzężenie zwrotne,
czyli włączenie doświadczenia do lektury na poziomie sposobu pisania.
- współczesna adaptacja filmowa, radiowa czy telewizyjna stanowi część aktu czytania
i postawę czytelnika można określać według jego reakcji na film na podstawie
powieści i odwrotnie.
Literatura może być rozumiana jako pewien APARAT. Na tak rozumianą literaturę
składają się: PRODUKCJA RYNEK KONSUMPCJA
PRODUCENT to ogólnie wydawca tj. przedsiębiorca podejmujący decyzję i
odpowiedzialny za wykonanie książki i rozprowadzenie jej na rynku.
PRODUKT LITERACKI to rezultat szeregu wyborów dokonanych przez rozmaite
filtry społeczne, ekonomiczne i kulturowe wśród projektów, które pisarze
doprowadzili do stadium pisania.
RYNEK LITERACKI - książkę można sprzedawać tak samo, jak każdy inny produkt,
jeśli zaspokaja ona określone zbiorowe zapotrzebowanie (prawo rynku).
Funkcjonowanie rynku eliminuje ok. 90% opublikowanych książek. Reszta poddana
jest eliminacji przez różne grupy przywódców opinii literackiej, przez krytykę
uniwersytecką.
20 lat po opublikowaniu 1% utworów staje się klasyką i zostaje wpisany na listę
tworzącą stereotyp kultury literackiej.
KONSUMPCJA LITERACKA - w wypadku dzieł współczesnych uwarunkowana
jest przez pewną wizję życia literackiego. Wizja ta jest wyznaczona przez pewien
zespół czynników: poziom intelektualny, poziom wykształcenia, status społeczno-
-zawodowy, miejsce zamieszkania, itp.
Wizja ta dla większości sprowadza się do dwóch stereotypów:
- stereotyp szkolny
- stereotyp informacyjny
* zdarzają się jednak warianty ideologiczne lub regionalne
Z punktu widzenia badawczego możliwe są 2 stanowiska:
- badanie literatury w społeczeństwie
- badanie społeczeństwa w literaturze
Dziedziny badawcze:
- socjologia książki
- psychosocjologia lektury
- socjologia twórczości literackiej
Dzisiaj niemożliwa jest jedna socjologia literatury. W świecie zmieniającym się, w którym żyjemy, byłoby ryzykowne próbować głosić jedną prawdę literatury wobec jednej prawdy życia społecznego.