BIBLIOTEKA Wiedzy HISTORYCZNEj

JAN BASZKIEWICZ

POLSKA CZASÓW ŁOKIETKA

HISTORIAPOLSKI

warszAwA

WIEDZA POWSZECHNA

Obwoluta, okładka, karta tytułowa

J. CZ. BIENIEK

Redaktor: ADELA KONIKWSKA

Redaktor techniczny: JANINA HilMER

Korektor: JADWIGA DAREWSKA

Printed in Poland

PW "Wiedza Powszechna" Warszawa 1968. Vydanie I.

Nakład 8000-ł-299 egz. Obj. 12,75 ark. wyd., 12,5 ark. druk.

Papier druk. sat. kl. IV, ?0 g, 51X86 z f-ki w Kluczach

Oddano do składania 29. I. 68. Podp. do druku 17. 6. 68

Druk ukończono w lipcu 1968

Katowicka Drukarnia Dziełowa, Katowice, ul. 3 Maja 12

Zam. 25B/20. II. 1988. K-14 . cena zł 17;

Moim zamysłem było przedstawienie dziejów politycznych Pol-

ski za Władysława Łokietka. Odwołuję się do historii ekonomicz-

nej czy ustrojowej jedynie w tym celu, by wyjaśnić wydarzenia

polityczne. Czasy Łokietka, rozpatrywane z tej perspektywy mają

wiele cech wyróżniających, nie stanowią natomiast odrębnego

okresu w naszych dziejach gospodarczych, ustrojowych czy kultu-

ralnych. Dla historii politycznej Polski były doniosłym i wyraźnie

zarysowanym zakrętem; obserwowane pod innym kątem, są czę-

ścią dłuższego odcinka taśmy czasu albo też okresem przejścio-

wym.

Władysław Łokietek zasługuje na to, aby stać się jednym z bo-

haterów tego opowiadania. Rola odnowiciela autorytetu mo-

narchii nie przypadła mu z łaskawego daru fortuny; odegrał ją

dzięki swej energii, wytrwałości, patriotyzmowi. Na działaniach

tego władcy, kierującego zjednoczeniowym wysiłkiem, skupiam

znaczną część uwagi.

Drugim bohaterem książki jest polskie społeczeństwo przełomu

XIII i XIV wieku. Chciałem, by za każdym poruszeniem głów-

nych figur na politycznej szachownicy można było dostrzec dąże-

nia i zamysły wielkich grup społecznych, ich polityczne sympa-

tie i antypatie, ich narodowe aspiracje. Bez nich nic nie znaczy

przedsiębiorczość, odwaga i wytrwałość jednostek.

Czasy Władysława Łokietka od dawna pociągały wyobraźnię

badaczy. Mimo to trudno naszą wiedzę o tym okresie uznać za do-

skonałą. Nieszczęsna małomówność, a niekiedy wręcz bałamutność

źródeł historycznych rodzi wciąż nowe hipotezy i dyskusje.

Głosem w tych sporach była i moja monografia o zjednoczeniu

państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku. Wracając do

7

tematyki zjednoczeniowej po piętnastu blisko latach, nie powta-

rzam tez tamtej pracy. Książka sprzed piętnastu lat miała szczę-

ście do dysku:sji naukowej, skłoniła do zabrania głosu wielu świe-

tnych znawców polskiego średniowiecza. Ukazały się o niej arty-

kuły recenzyjne i omówienia, między innymi Kazimierza Ty-

mienieckiego, Gerarda Labudy, Zdzisława Kaczmarczyka, Sta-

nisława Romana, Kazimierza Jasińskiego, Stanisława Trawkow-

skiego. W toku dalszych badań nad XIII i XIV wiekiem liczni

badacze wracali do poruszonych przeze mnie spraw, krytykowali

mój pogląd i uzupełniali obraz problemu. Wiele moich hipotez wy-

padło zarzucić, wiele opinii trzeba było sprostować. Mam świado-

mość, że i w tej rozprawce sporo jest rzeczy dyskusyjnych.

8

POLSKA KSIĄżęCA

W połowie XIII wieku Polska była luźnym zbiorem jedenastu

dzielnic książęcych: Do końca poprzedniego stulecia władali kra-

jem książęta Polski (duces Poloniae). W wieku XIII są już tylko

książęta Mazowsza, Krakowa i Sandomierza, Wielkopolski, Ślą-

ska. Ta zmiana tytulatury stanowi symbol partykularyzmu, za-

cieśnienia ambicji, zatraty państwowej jedności.

Ostatnie szczątki owej jedności, trwające w instytucji zwierz-

chniego księcia czy też wieIkiego księcia, tego, który władał Kra-

kowem, zanikły bez rewolucji i wstrząsów politycznych w pier-

wszych dziesięcioleciah XIII wieku. Jeśli dokonało się to tak spo-

kojnie i niemal niepostrzeżenie, to tylko z racji utraty przez

zwierzchnich książąt realnych wpływów; z ich władzy odcedzona

została wszelka prawdziwa treść.

Można wszakże wątpić, czy określenie "Polska książęca" odpo-

wiada ówczesnej sytuacji, czy trafniejsze nie byłoby nazwanie

tamtej Polski możnowładczą. Bo przecież nie co innego, jak po-

tęga wielmożów, najpierw społeczna, potem i polityczna przesą-

dziły o zaniku władzy wielkoksiążęcej, o utrvalaniu się podzia-

łów dzielnicowych, o krajaniu na mniejsze części dzielnic synów

Krzywoustego i osłabnięciu władczej pozycji książąt.

Owi wielmoże - to nie tylko wielcy właściciele ziemscy i dygni-

tarze państwa w jednej osobie, to także dostojnicy kościelni,

wspierani emancypującą się spod świeckiej przewagi siłą mate-

rialną i duchową Kościoła. Ich interes stawał się wytyczną pań-

stwowej polityki, ich aspiracje określały kształt i działanie wła-

dzy książęcej. Gdy wczesna monarchia Bolesławów spełniła swe

zadania fundatora nowego ustroju, ustąpiła systemowi dzielni-

cowemu, lepiej dostosowanemu do potrzeb i ambicji możnych. To

9

możni panowie przecież paraliżowali władcze ambicje Władysława

Wygnańca czy Mieszka Starego, to oni z lojalnością nie pozba-

wioną przymieszki obłudy bronili praw młodszych książąt prze-

ciw starszym i silniej trzymającym cugle władzy; im to wygod-

niej było podlegać władcom słabszym i bardziej ustępliwym,

mniej doświadczonym i mającym wobec możnych długi wdzięcz-

ności.

Potężne siły społeczne doprowadziły więc do upadku instytucję

zwierzhniej władzy, która ogarniała swym wpływem cały kraj,

i pogłębiły podział dzielnicowy Polski. Była w tym zresztą szansa

pewnej stabilizacji vładzy, gdy utrwaliły się w swych ziemiah

linie książąt małopolskich, wielkopolskich, mazowieckich itd.

i gdy władcy polscy prześtali wśród ostrych konfliktów uganiać

się za mirażem władzy księcia zwierzhniego. Po śmierci Leszka

Białego ten rozdział historii politycznej był już definitywnie

zamknięty. Jeśli źródła ruskie do końca XIII wieku nazywały nie-

kiedy książąt krakowskich "wielkimi książętami", to było w tym

jeśli nie wspomnienie lepszych czasów.

Dawniejsi historycy chętnie ma-

lowali Wiek postępu epokę rozbicia dzielni-

cowego najczarniejszymi barwami, dostrzegając w niej wyłącz-

nie zastój i degradację Polski, ongiś wielkiej monarhii. Tkwiła

w takim spojrzeniu jednostronność starszej historiografii, zapa-

trzonej przede wszystkim w obraz dziejów politycznych narodu.

Z polityczno-państwowego punktu widzenia wiek XIII był z pew-

nością stuleciem regresji; wrócę jeszcze do tego tematu. Ale

słusznie chyba nowsze badania historyczne oddają sprawiedli-

wość temu stuleciu; podkreślając rosnący dorobek społeczeństwa

polskiego w sferze kultury materialnej i duchowej.

Samo zjawisko rozbicia dzielnicowego nie było pozbawione po-

,zytywnych skutków. Mniejsze formacje państwowe sprzyjały oży-

wieniu tętna lokalnych aktywności, tworzeniu nowych ośrodków

kultury, powszechniejszemu udziałowi ludzi w życiu społecznym.

Dwory książęce, ustalające się w mniej dotąd ważnych ośrodkach,

dawały im wielką szansę. Obok rezydencji książęcych wyrastać

zaczęły mniejsze dwory dostojników państwowych i kościelnych,

wielkich właścicieli, pragnących z bliska wywierać wpływ na rzą-

dy. Pod koniec XIII wieku kilka dzielnic; najbogatszych, najrząd-

10

niejszych i najsilniejszyh ideowo rywalizowało o pierwszeństwo

w zamierzeniu wielkiego formatu: skupieniu ziem polskich w jed-

nym organizmie państwowym. To świadczy o dość wyrównanym

rytmie przemian w wielu regionach kraju:

Rozbicie dzielnicowe nie powstrzymało szybkiego tętna rozwoju

ekonomicznego, którym pulsowała Polska w XIII stuleciu. Do-

skonalenie się narzędzi i technik produkcyjnych szło w parze ze

świadomymi działaniami książąt, wielkich państw i Kościoła,

.zmierzającymi ku lepszej organizacji życia gospodarczego tak na

wsi, jak w miastach. Rosnące zróżnicowanie ludności rolniczej

i producentów rzemieślniczych dowodzi postępu w podziale pracy,

rodzenia się nowych form i gałęzi wytwarzania. Rzemiośło zrobiło

skok ogromny. Nazwano kiedyś wiek XIII w Polsce stuleciem

młynów. Wykorzystanie siły wody w rzekach i strumieniach, siły

wiatru do poruszania wiatraka - wsparło tradycyjne techniki

ręczne. Młyn był jeszcze u shyłku XII wieku ogromną rzadko-

ścią, nawet na Śląsku, o. czym pisał jako o stanie dawno minio-

nym cysterski mnich z Henrykowa w drugiej połowie XIII stule-

cia. Dodajmy, że młyn służył nie tylko do przemiału, zastępując

prymitywne żarna, lecz dawał też źródło siły warsztatom meta-

lurgicznym i sukienniczym, garbarniom i tartakom.

Doskonalące się narzędzia żelazne - wyrób zawodowych rze-

mieślników - ułatwiały powiększanie areału ziemi uprawnej.

Siekiera karczująca las rozszerzała horyzont mieszkańca wsi, poz-

walała poddać pod pług nowe ziemie, powiększyć rzadkie osad-

nictwo o nowe gospadarstwa i wsie. Porządkowano coraz chętniej

stan gruntów; komasacje, trójpolówka, lepsze sytuowanie wsi-

to charakterystyczne dla XIII wieku procesy. Przyciąganie z Za-

chodu osadników chłopskich przyspieszało te przemiany. Dalszym

impulsem stała się nowa organizacja wsi na prawie niemiećkim

(czynszowym), regulująca sytuację chłopa wewnątrz wsi i w sto-

sunku do pana gruntu. System ten przejmowały lub powoli ada-

ptowały się do jego zasad stare wsie polśkie. Proces ów nie prze-

biegał spokojnie i łagodnie; o urządzenie wsi, o wysokość chłop-

skich obciążeń toczyły się nieraz ostre konflikty. Tylko słabe

ich echa dotrwały w źródłach do naszych czasów.

Zarówno gospodarstwo dominialne, jak nowe, czynszowe go-

spodarstwo chłopskie zdolne było coraz więcej zboża i mięsa pro-

11

dukować na sprzedaż. Ale też coraz bardziej rozszerzały się możli-

wości zbytu wskutek wzrostu liczby ludności w miejskich śku-

piskach. Chłop najczęściej bez pośrednika przywoził do miasta

produkty rolne i hodowlane. Sprzedawał na rynku zboże, wa-

rzywa i owoce, ale przede wszystkim dostarczał do miejskich ja-

tek mięso. Okazało się, że nowe gospodarstwo czynszowe na wsi

może prowadzić racjonalną i zyskowną hodowlę. Chłop był głów-

nym dostawcą na szeroki rynek trzody chlewnej oraz drobiu,

w mniejszym stopniu bydła; stanowiło ono bowiem przedmiot na-

leżności czynszowych dla pana, ponadto służyło chłopu za siłę po-

ciągową, a krowy dostarczały poszukiwanego mleka i sera.

Cenne studia Marii Dembińskiej nad spożyciem w Polsce śred-

niowiecznej wykazały, iż wołowina pojawiała się raczej na boga-

tych stołach; wieprzowinę i drób konsumowały natomiast w XIII-

-XV wieku już szerokie kręgi ludności. Groch i kaszez prosa,

jęczmienia, owsa) zastępowały nie znane wówczas kartofle, miód

służył do słodzenia potraw z braku cukru. Nowa gospodarka czyn-

szowa na wsi spowodowała nie tylko bogacenie się chłopów, ale

i wzrost ogólnego poziomu życia w kraju. Archeologowie stwier-

dzili, iż od XIII stulecia zmniejszyła się wydatnie konsumpcja

dziczyzny, dostępnej głównie dla warstw wyższych, upowszech-

niła się natomiast konsumpcja drobiu, 'który bynajmniej nie był

luksusem.

Skupiska miejskie, coraz ludniejsze, zmieniły rolniczy kraj-

obraz polskiej ziemi. Miejska osada - ośrodek polityki, władzy,

organizacji kościelnej - przejmowała coraz więcej funkcji eko=

nomicznych. Miasta konkurowały z prymitywnymi formami wy-

miany (targi, karczmy wiejskie), choć nie zdołały ich wyprzeć,

między innymi wskutek rzadkiej sieci małych miast. Bogacącym

się przybyszom ze wsi, ale też przybyszom z dalszych okolic,

miasto stwarzało znacznie szersze możliwości handlowe niż stare

targi i karczmy. Nie rugowało ono wiejskiego rzemiosła, choć

miejskie pracownie rzemieślnicze wyróżniały się wysoką specjali-

zacją i jakością swych wyrobów. Świadectwem postępu w po-

dziale pracy i specjalizacji rzemieślniczej było mnożenie się ce-

chów. Powstałe właśnie w XIII wieku korporacje rzemieślnicze

Wrocławia osiągnęły już około roku 1330 liczbę 29. Jednocześnie

zarysowała się tendencja do rozbudowy warsztatów rzemieśl-

niczych, do zatrudniania w nich coraz liczniejszych pracowni-

ków.

12

Słabła rola prymitywnego handlu wymiennego, gdy sztukę

płótna lub siekierę sprzedawano za mięso lub zboże. Pieniądz, we

wczesnym średniowieczu chowany skrzętnie w skarbcach i skrzy--

niach książąt oraz wielmożów, tracił rolę środka tezauryzacji

i stawał się powszechnym istrumentem ułatwiającym obrót. Wo-

bec właściwego stosunkom dzielnicowym zróżnicowania monety,

pieniądz - jako miernik wartości - często jeszcze w XIII wieku

ważono, a nie liczono; jednakże już u shyłku stulecia władcy

podejmowali energiczne kroki w kierunku uporządkowania cha-

osu pieniężnego. Stanowiło to przejaw coraz żywszego obiegu

dóbr. Innym takim przejawem było zagęszczanie się i ulepszanie

sieci dróg, przy których wyrastały liczne komory celne. Budo-

wano też coraz większe i sprawniejsze statki rzeczne i pełnomor-

skie.

Drogami lądowymi i wodnymi krążyły towary zarówno na ryn-

kach lokalnych, jak i na rynkach rozleglejszych, przekraczają-

cych nieraz granice dzielnic, a nawet kraju. Bogaci kupcy Wrocła-

wia, Krakowa, Gdańska nawiązywali dalekosiężne kontakty han-

dlowe. Na początku XIV wieku ogarniały one wiele ważnych

ośrodków europejskich, od Flandrii i północnych Włoh na Za-

chodzie po Kijów na Wschodzie. Przedmiotem dalekosiężnego

handlu były już nie tylko dobra luksusowe, dostępne dla elity

społecznej, lecz towary o stosunkowo niskich cenach, za to

o wielkim ciężarze i objętości: metale, drewno, żboże, sól. Obrót

nimi opłacał się tylko wtedy, gdy w grę wchodziły wielkie ilości.

Lepsza, nowocześniejsza organizacja miast sprzyjała ich spo-

łecznemu awansowi. Lokowanie miast na nowych zasadach ozna-

czało nie tylko tworzenie nowych ośrodków, ale i gruntowną

reorganizację starych. Korzystnie zmieniały się zarysy miast, re-

gulowano ich zabudowę. Dawne osady składały się z gęsto stło-

czonych, drewnianych domów, przeważnie jednoizbowych, nie-

wielkich (średni dom, najczęściej w planie zbliżonym do kwad-

ratu, nie przekraczał 20 mkw.). Domy te nie posiadały szerszego

zaplecza gospodarskiego; rzadko pojawiały się większe działki bu-

dowlane o powierzhni kilkudziesięciu metrów kwadratowych.

Nietrwałość budulca zmuszała co 30-50 lat do gruntownej odbu-

13

dowy domostw; częste pożary niszczyły gęstą i dość chaotyczną

zabudowę osad miejskich XI-XII wieku. Ulice były wąskie

(2-4 m), a jeszcze węższe bywały zaułki między uiicami. Do

rzadkości należały bogatsze budowle piętrowe z kamienia; na

ogół były to budynki sakralne i administracyjne. Umocnienia sta-

wiano co najwyżej drewniano-ziemne. W sumie osady miejskie

XI-XII wieku nie przedstawiały się zbyt powabnie.

Mniej więcej od połowy XIII stulecia rozpoczął się wraz z po-

wstawaniem nowych struktur ekonomiczno-społecznych proces

nowego kształtowania miast. Zrzucały one ciasny gorset, krępują-

cy rozwój miejskiego życia. Tzw. lokacje miast przynosiły nowo-

cześniejsze rozplanowanie. Zwiększyła się średnia wielkość domu

do ponad 100 mkw., prostokątne działki budowlane, kilkakrotnie

wię'ksze niż powierzchnia domu, umożliwiały rozbudowę zaple-

cza gospadarskiego. Poszerzyły się ulice (do 15-18 m), pojawiły

wielkie place rynkowe, sprawne i porządne urządzenia miej-

skie - składy, sukiennice, jatki, ratusze; przestała należeć do

rzadkości piętrowa zabudowa i cegła jako budulec domów pry-

watnych.

Od XIV wieku w większych miastach zjawiły się monumental-

ne założenia ratuszów, widomy wyraz potęgi miejskiego samorzą-

du, który zrodził się w XIII stuleciu wraz z nową strukturą prze-

strzenną i prawną polskich miast. Ludność miejska, uwolniona

od krępującej, feudalnej zależności właściwej dawnym podgro-

dziom, korzystała teraz ze znacznej autonomii. O udział w tej

autonomii, o wpływ na rządy miastem toczyć się będzie ostra

walka społeczna między zamożnym patrycjatem i warstwą średnią

mieszczaństwa. Były też samorządy miejskie terenem konfliktów

politycznych, którym sprzyjała obecność licznych, zwłaszcza w du-

żych miastach, niemieckich przybyszów. Wynikały stąd, jak zo-

baczymy, różnice politycznych orientacji.

Już u schyłku XIII wieku duże miasta stały się ważnymi

partnerami władców i możnych w ich rozgrywkach politycznych

i intrygach. Książęta pożyczali pieniądze od miejskich korpora-

cji, przyznawali im przywileje polityczne i ekonomiczne. Umac-

niały się fortyfikacje miejskie, będące nieraz solą w oku środowisk

feudalnych. W roku 1277 Wrocław - największe miasto pol-

skie - samodzielnie bronił się przed najazdem księcia legnickie-

go Bolesława Łysego, pertraktując równocześnie z sąsiednimi

14

władcami. W roku 1285 Kraków pomógł swemu księciu, Leszkowi

Czarnemu, ocalić władzę zagrożoną przez bunt wielmożów i atak

księcia czerskiego, Konrada.

Stulecie XIII było wiekiem upowszechniania się i pogłębia-

nia kultury duchowej polskiego społeczeństwa. Był to wiek

cegły, która umożliwiała szybkie postępy sztuki architektonicz-

nej. Dawna romańska architektura kamienna ustąpiła miejsca

monumentalnym budowlom ceglanym, przejmującym najczęściej

z inspiracji północnowłoskiej styl gotycki. Niekiedy łączono

po mistrzowsku wpływy gotyckie z romańszczyzną. Arcydzie-

łem takiego stylu jest pochodzący z połowy XIII wieku podo-

minikański kościół Św. Jakuba w Sandomierzu. Przeważają tu

jeszcze w,pływy romańskie. Wspaniała ornamentyka ceglana o mo-

tywach geometrycznych, zwierzęcych (ptaki) i roślinnych świad-

czy o wysokiej kulturze artystycznej i smaku budowniczych.

W połowie XIII wieku powstały też piękne kościoły gotyckie

domini'kanów we Wrocławiu i Krakowie. Zaczęto wówczas budo-

wę monumentalnych świątyń: wrocławskiej katedry Św. Jana

i kościoła Mariackiego w Krakowie. Nieco później stanęły gotyc-

kie kościoły franciszkańskie w Małopolsce (Kraków, Sącz) i Wiel-

kopolsce (Gniezno, Kalisz). Pięknie rozbudowywały się gotyckie

świątynie na Pomorzu. Budownictwo sakralne świadczyło o ran-

dze, kulturze i zamożności miast; we Wrocławiu już w pierwszej

połowie XIII wieku znajdowało się 14 świątyń. Później impuls

gotycki dotrze i do mniejszych ośrodków (kaplica Św. Jadwigi

w Trzebnicy to klejnot trzynastowiecznego gotyku polskiego);

a także do budownictwa świeckiego.

Sztuka plastyczna owocowała już u schyłku XII wieku rzeź-

bionymi drzwiami katedry gnieźnieńskiej, dziełem na najwyższym

paziomie europejskim. Nie mniejszej klasy zabytkiem jest romań-

ski portal kamienny z dawnego opactwa benedyktyńskiego we

Wrocławiu, dżisiaj wbudowany w ścianę kościoła Św. Marii

Magdaleny. Malarstwo XIII wieku miało dwa wymiary. Małe roz-

miarami, nie wartością, było malarstwo iluminacyjne na rękopi-

sach pobożnych ksiąg (szczególną wartość ma tzw. Księga ośmiu

patriarchów), malarstwo duże - to ścienne malowidła w kościo-

łach, zachowane niestety tylko fragmentarycznie. Od schyłku

15

XIII stulecia coraz więcej mamy wiadomości o malarstwie świec-

kim. Janko z Czarnkowa, kronikarz z XIV wieku, wspomina

o ściennych obrazach króla Przemysła II (zmarłego w roku 1295)

i jego żony w królewskiej kaplicy katedry poznańskiej. Z pier-

wszej połowy XIV stulecia pohodzą pełne rozmachu, zachowane

do dziś malowidła na ścianach rycerskiej stanicy w Siedlęcinie, ze

scenami z rycerskich romansów. Pozwalają one poznać strój i oby-

czaj ówczesnego rycerstwa śląskiego. Wspaniały rozkwit czterna-

stowiecznej rzeźby figuralnej poprzedzony został udanymi pró-

bami z poprzedniego stulecia; zachowały się jednak znowu tylko

fragmenty.

Piśmiennictwo polskie XIII wieku było bogate, bogatsze od li-

teratury następnego stulecia. Najgodniej reprezentuje je Kronika

Polaków z początku XIII wieku, pióra Mistrza Wincentego Kadłu-

bowicza, niesłusznie zwanego Kadłubkiem. Dzieło, lekceważone

dawniej jako źródło do dziejów Polski, okazało się przy bardziej

szczegółowym zbadaniu jednym z najciekawszych pomników euro-

pejskiej literatury XIII wieku. Jest to i kronika historii ojczystej,

zaczynająca się od legendarnych czasów, gdy Polacy wojowali

z Aleksandrem Macedońskim, i traktat polityczny pisany z per-

spektywy możnowładczej, i popis wszechstronnej erudycji.

Mistrz Wincenty, absolwent jednego z zachodnich uniwersyte-

tów (nie rożstrzygnięto sporu: Paryża czy Bolonii), doskonale

orientował się w literaturze filozoficznej, historycznej i prawni-

czej, czytywanej przez ówczesną elitę intelektualną. Erudycją tą

omaścił obficie swoje dzieło. Zwraca uwagę filologiczny kunszt

Wincentego. Był on znakomitym łacinnikiem, dysponował niez-

wykle bogatym słownictwem i stylem pełnym rozmachu. Win-

centy jako historyk z pewnością nie zasługuje na pełne zaufanie;

deformował fakty, czyniąc chętnie z opisu zdarzeń pretekst dla

moralnych anegdot. Ale z pełnym podziwem patrzymy dzisiaj

na jego utwór jako na dzieło literackiego kunsztu i świadectwo

wiedzy trzynastowiecznego Polaka.

Wiedza naszych ówczesnych rodaków wzrastała wcale nieprzy-

padkowo. Wszędzie pojawiało się społeczne zamówienie na ludzi

światłych, wykształconych. Potrzebowały ich coraz liczniejsze

dwory dzielnicowych książąt, a przede wszystkim książęce kance-

larie. Nauka prawa, szczególnie 'kościelnego, przenosiła do Polski

16

wyobrażenie o potrzebie uwiecznienia aktów monarszych doku-

mentem, uroczystym pismem z pieczęcią. Długo jeszcze dokument

budził nieufność ludzi nie obytych z pisaniem, długo przeciwsta-

wiano mu wyższą wartość żywego głosu świadków, ale właśnie

w XIII wieku dokumenty zdobyły sobie w Polsce pozycję pełno-

prawnego świadectwa rzeczy zdziałanych.

Ludzi wykształconych potrzebował też Kościół polski XIII

stulecia, ambitny, powiększający swe przywileje, majątki i siłę

ideowego nacisku. Kościół polski tworzył w XIII wieku bogate

ustawodawstwo, dostosowane do miejscowych warunków; zbie-

rał przywileje oraz relacje mówiące o stanie posiadania poszcze-

gólnych instytucji kościelnych, aby w potrzebie ów stan majątko-

wy obronić przed świeckimi roszczeniami. Taką relacją była słynna

Księga henrykowska, spisana w klasztorze cystersów w Henry-

kowie na Śląsku. Obok tego trwały tradycyjne formy aktywności

duchowej ludzi Kościoła: gromadzenie i przepisywanie uczonych

ksiąg, prowadzenie szkół katedralnych i klasztornych, spisywa-

nie roczników, kalendarzy, wspominków.

Wykształconych ludzi potrzebowały wreszcie zawody miesz-

czańskie. Przedsiębiorca, kupiec, bankier, funkcjonariusz miej-

skiego samorządu - wszyscy oni na co dzień posługiwali się pi-

saniem i liczeniem. W miastach najpierw powstawały sżkoły pa-

rafialne, upowszechniające oświatę. Uczyli się nie tylko księża

i kandydaci na duchownych. Książęta zdobywali wykształcenie

pałacowe; pobierali w nich również naukę synowie możnych

i mieszczan.

Od drugiej połowy XIII wieku mnożyły się znane już i przed-

tem wyjazdy do wielkich ośrodków europejskiej uczoności. Z Pa-

ryża, Bolonii, Padwy wracali do Polski magistrowie i doktoro-

wie teologii, filozofii, prawa. Największym nasyceniem utytuło-

wanych absolwentów włoskich i francuskich uniwersytetów wy-

różniał się Śląsk, a przede wszystkim Wrocław. Śląscy biskupi

i książęta jeździli w XIII-XIV wieku na studia do Padwy, Pa-

ryża, Montpellier, a zwłaszcza do Bolonii. W XIV wieku papież

Urban sJ nazwał wrocławską szkołę katedralną uniwersytetem;

była to omyłka, ale chyba nie przypadkowa, bo szkoła ta słynęła

z poziomu nauczania. Wśród uczonych klasy europejskiej błyszczą

w XIII wieku nazwiska Marcina Polaka, znakomitego prawnika

17

kościelnego, oraz Witelona - słynnego filozofa i fizyka, syna

Polki i niemieckiego osadnika ze Śląska.

Nie tylko kontakty z uniwersytetami dawały początek wymia-

nie idei i doświadczeń z Europą; rolę tę odgrywały też związki

książąt, możnych i dygnitarzy kościelnych z dworami monarszy-

mi, a zwłaszcza z kurią papieską w Rzymie, ze słynnymi klaszto-

rami i miejscami kultu. Obce osadnictwo wzbogacało wzory kultu-

rowe, handel wraz z krążeniem towarów dawał podniety do krą-

żenia idei. Polska XIII wieku nie była dalekim partykularzem,

stojącym na uboczu głównych nurtów ideowych Europy.

Ten optymistyczny obraz kraju

Chwiejność ładu bogacącego się w sferze ma-

terialnej i duchowej byłby bardzo jednostronny, gdyby nie

wspomnieć o niedostatkach i nędzach. Podstawowy brak sta-

nowiła chwiejność porządku i ładu publicznego. Różnie się ona

przejawiała. Do najbardziej prymitywnych form gwałcenia po-

rządku należało zwykłe raubritterstwo; bandytyzm bowiem nie

był wcale przywilejem słabych i upośledzonych, często uprawiali

go ludzie z możnych rodzin. Kronikarz cysterskiego klasztoru

w Henrykowie opisywał wyczyny przodków jednego z możnych

panów śląskich, którzy w podgórskiej okolicy "bardzo lesistej i nie-

mal zupełnie bezludnej... kryli się w owej puszczy, jak gdyby ja-

cyś łotrzykowie, i bardzo rzadko lub nigdy nie pokazywali się

przed obliczem ongiś rządzących książąt. Więc dopuszczali się

gwałtów w stosunku do siedzących w sąsiedztwie biedaków do

woli, ile tylko chcieli. I trzeba wiedzieć, że stary książę z przy-

domkiem Brodaty nie mógł za swoich dni w owych lasach założvć

żadnej wsi z powodu ich gwałtów."

Jest w tym opisie nie tylko świadectwo procederu uprawia-

nego przez śląskich panów, ale i stwierdzenie bezsilności władzy

państwowej. Zbójeckim rzemiosłem zajmowali się nieraz rycerze

z dobrego gniazda, wysoko postawieni w hierarchii społecznej.

Zapewne trudno było liczyć na zbytnią gorliwość dygnitarzy ksią-

żęcych w ich powściąganiu. Jeszcze ze źródeł czternastowiecznych

dowiadujemy się, iż starostowie królewscy, znacznie sprawniejsi

w działaniu od starych dygnitarzy okresu dzielnicowego, nie kwa-

pili się ze ściganiem rabusiów. Łupem grasujących raubritterów

padały konie i bydło z zamożnych majątków kościelnych, plony

18

i ubogi inwentarz chłopski, towary i pieniądze kupców grabionych

na drodze. Mała gęstość zaludnienia i obfitość lasów utrudniały

utrzymanie ładu i bezpieczeństwa. Niewiele też pomagały między-

dzielnicowe umowy, które w XIII wieku zawierali między sobą

książęta.

Umowa taka między Władysławem Łokietkiem i Henrykiem

głogowskim z roku 1296 nie przyniosła, jak skądinąd wiadomo,

uspokojenia nękanej przez bandy opryszków Wielkopolsce. Rocz-

nikarz wielkopolski żalił się, że rycerze krzywdzą Kościół, wdo-

wy i sieroty oraz wyczyniają "inne rzeczy, o których strach mó-

wić". Panujący podówczas w Wielkopolsce Łokietek nie mógł so-

bie poradzić z plagą łotrów i rabusiów. Na prośbę zdesperowa-

nych mieszczan przyznał Poznaniowi, Kaliszowi, Gnieznu i Pyz-

drom "oraz wszystkim miastom chcącym się do nich przyłączyć"

władzę chwytania i karania łotrzyków. W źródłach tamtych cza-

sów wysoko cenioną, ale też rzadką zasługą księcia było skuteczne

i surowe tępienie rabusiów. Kronikarze pisali o rządach takiego

księcia z łatwo wyczuwalnym westchnieniem ulgi.

Do napadów rabunkowych dodać należy nieustające waśnie

prywatne między możnymi panami. Słabość władzy książęcej ro-

dziła te prywatne wojny, bo był to zwykle sposób dochodzenia

sprawiedliwości, której państwo nie potrafiło zagwarantować;

słabość władzy uniemożliwiała zarazem poskromienie tych wa-

śni, zakłócających życie i niszczących ludzki dobytek.

Brak siły książąt dzielnicowych nie wynikał tylko ze zmniej-

szania się książęcych terytoriów przez mnożące się podziały.

Malał także zakres monarszych prerogatyw. W stosunkach mię-

dzy książętami z jednej, a możnymi i Kościołem z drugiej strony

coraz więcej praw i znaczenia gromadzili partnerzy władców.

Przede wszystkim umacniali oni swój wpływ na obsadę tronu ksią-

żęcego. Z reguły szanowano następstwo syna po ojcu, chociaż nie-

kiedy kwestionowano je, w szczególnych sytuacjach. Jednakże

roszczeniom możnych panów i biskupów sprzyjało częste w XIII

stuleciu wymieranie książąt bez męskiego dziedzica. Dotyczy to

zwłaszcza Małopolski, gdzie brak ciągłości dynastycznej stał się

jednym z fundamentów politycznej potęgi możnych panów, decy-

dujących o tym, który z piastowskich książąt będzie nimi rządził.

Podobnie w Wielkopolsce druga połowa XIII wieku przyniosła

19

najpierw wygaśnięcie linii kaliskiej na Bolesławie Pobożnym, po-

tem śmierć ostatniego z wielkopolskich Piastów, Przemysła II. Na

Śląsku, wśród ogromnego rozbicia na wiele małych dzielnic, od

początku XIV wieku wygasanie poszczególnych linii też zdarzało

się coraz częściej.

Nawet tam, gdzie były szanse utrzymania ciągłości rządów,

wola możnych obalała niejeden raz panującego, by na jego miej-

sce wprowadzić innego księcia, zawsze zresztą w obrębie "przy-

rodzonych panów" królestwa polskiego z rodziny piastowskiej.

I tak obok "normalnej", uroczystej elekcji księcia, dopełnianej

przez możnych na zjeździe (wiecu), pojawiały się nieformalne

elekcje nowego władcy, o których skuteczności decydowała siła.

Nie starano się nawet zbytnio usprawiedliwić obalenia władcy

jego błędami czy występkami. Podejmując pewne wątki zachod-

niej doktryny, Mistrz Wincenty propagował ideę, że dla zmiany

władcy starcza jego "nieużyteczność". "Nie można Polakom odeb-

rać prawa wyboru księcia - pisał - nie ma bowiem żadnej róż-

nicy, czy będą mieli nieużytecznego, czy też nie będą go mieli

wcale."

Malownicze opisy Mistrza Wincentego, jak to możni małopol-

scy dobierali sobie księcia według gustu, komentował na margi-

nesie rękopisu kroniki anonimowy czytelnik z początku XIV wie-

ku: "Uważaj, że dotychczas tak czynią Polacy, gdy nie podoba im

się książę, wybierają innego... Polacy z dawien dawna bawili się

z panami swymi jak z malowanymi jajkami." W samym zaś

tekście Mistrza Wincentego odnajdziemy jeszcze groźniejsze za-

powiedzi dla książąt niemiłych możnym. Biskup krakowski Ge-

deon (Gedko) wzywa tu samowładczego "tyrana", Mieszka Sta-

rego: "Wyznaj nieprawości twoje, aby cię usprawiedliwiono. Ina-

czej, gdy siekiera przyłożona zostanie do korzenia, zginiesz, co

uchowaj, jak kogut."

Gdy objęcie i utrzymanie tronu zależy w coraz większej mie-

rze od woli możnowładców, książę staje się od nich coraz bar--

dziej zawisły. Trwała tedy w XIII wieku wyprzedaż uprawnień

publicznych monarhy na rzecz Kościoła i wielmożów. Przywileje

oddawały w ich ręce administracyjno-sądowe i skarbowe prawa

księcia w obrębie majątków prywatnych, kler wymykał się spod

kontroli władzy państwowej, książęce monopole (regalia) ulegaly

20

wydatnemu uszczupleniu. W mniejszych dzielnicach książę stawał

się niejednokrotnie niemal najprzedniejszym z możnowładców,

niemal pierwszym między równymi.

Nic też dziwnego, że niektórzy słabi książęta nie wahali się

uprawiać procederu, który nader trudno odróżnić od pospolitego

rozboju, raubritterstwa; przykłady tego zjawiska jeszcze podam.

Nagminne jednak było co innego: nieustające wojny i waśnie mię-

dzy książętami. Toczyły się wielkie spory sukcesyjne o tron dziel-

nicy krakowskiej, konflikty o władzę na tle rozbieżnych sta-

nowisk możnych, przywołujących na tron po kilku kandydatów

na raz. Ale najczęściej mamy do czynienia ze zwykłą szarpaniną

o szmat pogranicza lub o jakiś gród, z łupieżczymi najazdami na

dzielnicę sąsiada dla pomszczenia urażonego honoru. Niejedno-

krotnie podobne wyprawy traktowano niemal sportowo; nie li-

czono na polityczne sukcesy i militarne triumfy, lecz po prostu

na rozrywkę w monotonii codziennego bytowania. W wyprawach

takich, zwłaszcza gdy hodziło o władzę, wspierali często głów-

nego bohatera i organizatora wojny bliscy krewniacy - książęta

tej samej linii. Niekiedy postępowali tak w nadziei na łup lub

w oczekiwaniu na spadek po wiodącym wyprawę krewniaku. Czę-

sto ekspedycje skupiały po kilku książąt w imię zamiłowania do

wojskowego rzemiosła. Udawano się na wyprawę do sąsiedniej

dzielnicy jak na polowanie; jej władcy nie przysparzano wielkich

szkód, ale koszty książęcych turniejów ponośili jego poddani. To

im palono stodoły i zabierano bydło, to oni tracili nieraz życie

wraz z dobytkiem.

Nie było zresztą solidarności nawet wśród sojuszników; alianse

i kontralianse władców zmieniały się w zawrotnym tempie. Na-

wet najbliżsi krewniacy robili sobie na złość, często z wyrafino-

waną przewrotnością. Przeczytajmy jedną z wielu opowieści tego

rodzaju z Kroniki wielkopolskiej:

"W roku Pańskim 1257 Bolesław Srogi z Legnicy, jak już była

mowa, chcąc podstępnie pojmać brata swego Konrada, księcia

Głogowa, poprosił go, aby przybył do grodu Legnicy na ucztę.

Lecz książę Konrad rozpoznając prawdziwie sposób zdrady, o któ-

rym doniósł mu ktoś, i pragnąc na pewno przekonać się o tym,

zabrał ze sobą wystarczający orszak mężów zbrojnych, którzy po-

tajemnie znieśli broń, i ruszył w drogę. A gdy zbliżył się do gro-

21

du Legnicy, niektórych spośród swoich zostawił w kryjówkach,

nakazując, aby bacznie czekali tam na jego rozkazy. Sam zaś

z innymi, choć nielicznymi, wszedł do grodu legnickiego. Bo-

lesław przyjął go życzliwie, jak się wydawało, lecz w sercu czaiła

się zdrada i podstęp. Książę Konrad biorąc pod uwagę, że Niemcy

[w służbie księcia Bolesława] weszli na mury wieży zamku, a inni

czają się schowani w kryjówkach, natychmiast rzuciwszy się na

brata Bolesława schwytał go i zanim Niemcy wyszedłszy z kryjó-

wek zdołaliby napaść na niego, co tchu wyskoczył z nim z grodu,

pospieszył do swoich i odprowadziwszy Bolesława do Głogowa,

oddał go pod ścisłą straż."

Tak wyglądały braterskie stosunki między Piastami. Prześla-

dowani stawali się prześladowcami, krzyżowały się wzajemne

oskarżenia, niepodobna było rozeznać się w przytaczanych racjach

i zgadnąć, kto jest winny, kto zaś nieszczęsną ofiarą. Toczyła się

prawdziwa wojna wszystkich przeciw wszystkim. Można dzisiaj

z pobłażaniem śledzić te książęce igraszki, współcześni jednak

odczuwali je nader dotkliwie. Prócz bezpośrednich szkód i ofiar

przynosiły one nieszczęsną słabość władzy publicznej, która była

sojuszniczką anarchii i nie gwarantowała krajowi ani wewnętrzne-

go, ani zewnętrznego bezpieczeństwa.

Po krwawych wojnach Krzy-

woustego z cesarzem Henrykiem

przyszło pewne uspo-

kojenie za rządów słabego władcy Niemiec, Lotara von Supplin-

burg. Ale już pierwszy ze Sztaufów na niemieckim tronie, Kon-

rad III, a potem jeszcze wyraźniej drugi z tej rodziny, Fryderyk

Barbarossa, uzyskali wyraźne awanse w stosunkach z Polską.

Fryderykowi udało się zhołdować polskiego księcia zwierzchniego,

Bolesława Kędzierzawego; dwie jego wyprawy na Polskę (1157

i 1172) przyniosły cesarstwu sukcesy polityczne, militarne i eko-

nomiczne. Były to jednak zwycięstwa bardziej efektowne niż

trwałe, a wymuszana zależność polskich książąt rwała się w prak-

tyce jak wątła nić. Dodać warto, iż sukcesy cesarza Fryderyka,

a już wcześniej i Konrada III, zależały w ogromnej mierze od

sKłócenia polskich książąt. Walki młodszych książąt z księciem

zwierzchnim stanowiły pretekst do interwencji i zasadniczą przy-

czynę ich powodzenia.

22

W tle tych efektownych starć z największą potęgą Zachodu

przebiegał jednak proces znacznie niebezpieczniejszy na dalszą

metę. Przedtem - jak kiedyś pisał Stanisław Smolka - można

było wątpić, czy Polska graniczy z Niemcami. Na zachodniej stro-

nie Odry oddzielały ją bowiem od Niemiec ziemie Słowiańszczyz-

ny połabskiej. Otóż właśnie w XII wieku słabe formacje politycz-

ne Połabszczyzny zostały ostatecznie zdruzgotane przez Niemców.

Ich kosztem umacniały się w:schodnie księstwa niemieckie, bo też

one prowadziły tu akcję wojskową. Henryk Lew rozbił Obotry-

tów i zagroził ujściu Odry, Albrecht Niedźwiedź założył podstawy

przyszłej Marchii Brandenburskiej, rozwijającej się na gruzach

słowiańskich państewek.

W pierwszej połowie XIII wieku wydawać się jeszcze mogło,

że głównym przeciwnikiem Polski nie są Niemcy, lecz inni sąsie-

dzi. Na północnym zachodzie penetracja duńska objęła duże

obszary, jej owocem było uzależnienie Pomorza Zachodniego od

królestwa Danii. Dopiero bitwa pod Bornhoved (1227) wyelimino-

wała wpływy duńskie na tym terenie. Polaków XIII wieku absor-

bowały niezwykle mocno ataki sąsiadów ze wschodu, Litwinów

i Prusów, potem też Tatarów, oraz spory z Rusią Halicko-Wołyń-

ską. Częste najazdy litewskie i pruskie miały niszczycielski i gra-

bieżczy charakter. Ale wyprawy pruskie bywały niejednokrotnie

tylko odpowiedzią na polską ekspansję orężną, prowadzoną od

czasów Bolesława Kędzierzawego; ataki litewskie też często by-

wały kontratakami, a nieraz miały charakter wypraw posiłko-

wych, podejmowanych w porozumieniu z książętami (czy nawet

wielmożami) polskimi przeciw innym polskim władcom.

To samo dotyczy stosunków z Rusią Halicką. Są tu starcia gra-

niczne (o Lublin), są polskie plany ekspansji (na przykład Leszka

Białego) i ruskie kontrataki, są wyprawy Rusinów posiłkujące

książąt mazowieckich, z którymi książąt halickich łączyło trady-

cyjne współdziałanie. Są wreszcie wspólne wyprawy Rusinów

z Małopolanami na Śląsk czy kontakty z książętami ruskimi ma-

łopolskich wielmożów wichrzących przeciw własnym książętom.

Dzięki tym kontaktom halicki książę Lew Daniłowicz żywił na-

dzieje na opanowanie tronu krakowskiego po śmierci Bolesława

Wstydliwego.

W drugiej połowie XIII wieku najazdy ze wschodu straciły

23

znacznie na intensywności. Prusowie, wypierani przez Krzyża-

ków, znaleźli nawet sojusznika i obrońcę w pomorskim księciu

Świętopełku. Litwa po roku 1283 poznała także smak krzyżackich

najazdów, a jednocześnie od czasów Mendoga zaabsorbowana by-

ła coraz bardziej podbojem ziem ruskih. Ruś wreszcie musiała

się bronić przeciw zaborczości tatarskiej Złotej Ordy.

Pisał kiedyś Joachim Lelewel, że te napaści wschodnich sąsia-

dów były "dolegliwe, ale przemijające". Polskie źródła malowały

je w nader czarnych barwach, głównie w korespondencji z kurią

papieską. Trudno się temu dziwić, wkład polski i polskie potrzeby

obrony przed atakami "pogan i schizmatyków" stanowiły argu-

ment polityczny w staraniach o takie lub inne korzyści dla pań-

stwa i Kościoła polskiego. Ataki te jednak nie zagrażały niezależ-

ności politycznej ziem polskich.

Inna sprawa z najazdami tatarskimi. Różni je od napadów pru-

skich czy litewskich obszar ziem objętych pożogą, zniszczeniem

i mordem. To nie były sąsiedzkie utarczki i lokalne łupiestwa. To

było palenie i grabież miast i wsi, mordowanie i uprowadzanie

ludności na ogromnych połaciach Polski, zwłaszcza południowej.

Najazdy tatarskie zmuszały wszystkie warstwy - rycerstwo,

mieszczan, chłopów - do wytężenia sił, aby zmniejszyć grozę

ataku, aby obronić to, co abronić można. Pamięć niszczących na-

padów była bardzo żywa; poświadcza ją wielka liczba przekazów

źródłowych. W Księdze henrykowskiej widać, iż nawet na dale-

kim Śląsku najazd tatarski z 1241 roku utrwalił się w społecznej

świadomości; wymienia się tu czasy "przed Tatarami" i "po Ta-

tarach".

A jednak te straszliwe najazdy nie zdołały pozbawić ziem pol-

skich politycznej niezależności. Niszczyły wieloletni dorobek,

rozbijały nawet silne formacje państwowe - myślę o wielkiej

strukturze politycznej, stworzonej przez Henryka Brodatego

i Henryka Pobożnego, którzy zjednoczyli ziemię krakowską, Śląsk

wrocławski i dużą część Wielkopolski - ale nie zakończyły się

podbojem ziem polskich. Stępienie agresji Złotej Ordy zawdzię-

cza Polska i jej sąsiedzi oporowi, jaki tatarskiemu jarzmu stawiał

podbijany i grabiony lud ruski. Później, w 1323 roku, potwierdzi

to Władysław Łokietek w liście do papieża: Ruś była dla Polski

"niezwyciężoną tarczą przeciw okrutnemu plemieniu Tatarów".

24

Nie chcę tu lekceważyć wagi tych wszystkich zagrożeń polskie-

go dorobku i życia polskich ludzi. Nakładały się one na we-

wnętrzną anarchię Polski książęcej, stwarzając stan trudny do-

zniesienia i zmuszający do szukania środków zaradczych. Ale

w drugiej połowie XIII wieku sytuację pogorszyła znacznie postę=

pująca ekspansja niemiecka.

Jej celem była nie tylko grabież i niszczenie; po połknięciu Po-

łabszczyzny zmierzała ona do zaboru ziem polskich. Program tej

ekspansji terytorialnej formułowano już u progu XII wieku, gdy

panowie wschodniosaksońscy z imieniem Chrystusa na ustach za-

czynali podbój Połabszczyzny. Ich manifest z 1108 roku był

niedwuznaczny:

"Poganie ci [Słowianie połabscy] są bardzo źli, ale ziemia ich

jest bardzo dobra; mięsem, miodem, mąką opływa, a jeśli się ją

uprawi - dostatkiem wszystkich płodów ziemi tak, że żadna

z nią porównana być nie może. Tak twierdzą ci, którym ta ziemia

jest znana. Przeto Sasi, Frankowie, Lotaryńczycy, Flandryjczy=

cy - przesławni zwy.cięzcy - tam będziecie mogli i zbawić wa-

sze dusze i, jeśli wam się spodoba, zdobyć na osiedlenie bardzo

dobrą ziemię. Ten, który sprawił, że Gallowie, wyruszywszy

z najdalszych kresów Zachodu, zatriumfowali ramieniem jego

męstwa nad jego nieprzyjaciółmi na najdalszych ziemiach

Wschodu, ten sam da wam wolę i moc, byście mogli ujarzmić

wspomniane ziemie i nieludzkich pogan i by wam we wszystkim

się dobrze działo."

Sukcesy ekspansji niemieckiej na Połabszczyźnie kwitował

kronikarz Helmold: "Teraz zaś, ponieważ Bóg księciu naszemu

i innym książętom hojnie okazał łaskę i zwycięstwo, Słowianie

zewsząd są rozproszeni i wygnani, i przybyły sprowadzone aż

znad granic oceanu ludy mężne a bardzo liczne, i otrzymały zie-

mie Słowian, i pobudowały ziemie i kościoły, i wzrosły w boga-

ctwa ponad wszeLki szacunek."

Po Słowiańszczyźnie połabskiej kolej przyszła na Polskę; nie

można już było udawać, że chodzi tu o wojnę z poganami, upo-

wszechniano wobec tego myśl, iż jest to wojna ze złymi chrze-

ścijanami. Tej akcji niemieckich księstw terytorialnych patrono-

wali w XIII wieku cesarze: Otton IV, Fryderyk II, potem król

Niemiec Rudolf Habsburg. A cele przyświecały jej te same-

25

ujarzmić ziemie Słowian, pobudować swoje miasta, wzrosnąć

w bogactwa.

Od shyłku XII wieku Marehia Brandenburska ujawniła eks-

pansywne zamierzenia w stosunku do Pomorza Zachodniego.

Z pomocą cesarzy Brandenburczycy zdołali narzucić zwierzchni-

ctwo lenne tutejszym książętom (1236, 1250). Szły za tym poważ-

ne nabytki terytorialne margrabiów Brandenburgii na ziemi po-

morskiej (między innymi część ziemi wkrzańskiej, Uckermark,

ważnej, ponieważ otwierała ona drogę ku Bałtykowi i w kierun-

ku Szczecina). Ułatwiły znowu te sukcesy wroga wewnętrzne

waśnie w Polsce, książęta zachodniopomorscy bowiem prowadzili

wtedy długie i niefortunne walki z Wielkopolską.

W połowie XIII wieku Brandenburczycy wyzyskali okazję,

stworzoną przez konflikty na Śląsku, między legnickim Bolesła-

wem Łysym (Rogatką) a wrocławskim Henrykiem III, aby opa-

nować połowę ziemi lubuskiej, a potem całą tę ziemię. Kto jest

amatorem cudzych rzeczy i chce rabować innych, niech się nie

dziwi, że i sam boskim odwetem narażony zostaje na rabunki"-

pisał potem o Bolesławie Łysym śląski autor Kroniki książąt pol-

skich. Inne śląskie źródło powiada: "Bolesław, przez którego po-

wstało wówczas całe zło, powstając przeciw młodym swym bra-

ciom, ziemię lubuską oddał margrabiemu brandenburskiemu

i arcybiskupowi Magdeburga z krzywdą swoją i swych krewnych,

i tak zgubił Polskę." Kronikarz wielkopolski, wyraziwszy ubole-

wanie z powodu utraty Lubusza, dodaje, że Bolesław "także Ży-

tawę i Zgorzelec oraz wiele innych miast i grodów oderwał

od księstwa śląskiego, haniebnie oddając je w obce ręce. Któż nie

widzi, że Niemcy to mężowie dzielni i odważni!" Końcowe, iro-

niczne zdanie przeciwstawia bezsensowne działania polskich

władców wyobrażeniom, iż Niemcy osiągają swe sukcesy siłą orę-

ża. To nie odwaga niemiecka, ale szaleństwa polskich książąt są

źródłem rosnącego znaczenia Niemców na polskich kresach za-

chodnich.

Lubusz w ręku Brandenburczyków oskrzydlał od południa

VVielkopolskę i dawał strategiczne oparcie dla ich ekspansji

w kierunku Śląska. Stąd wyszła już w 1251 roku brandenburska

wyprawa na wielkopolski Zbąszyń, łatwo zresztą odparta. Później

nastąpiły walki o Santok, Drzeń i Międzyrzecz; dwa pierwsze

26

grody z okolicą, mimo ostrego oporu i krwawych walk (1265-

-1270); przeszły w ręce niemieckie. Potem część strat odzyskano,

ale u shyłku XiII wieku Brandenburczycy zaczęli znowu wdzie-

rać się, i to coraz głębiej, w zachodnie obszary Wielkopolski, aż

po Międzyrzecz.

Drugi front działań - to Pomorze: Pogłębiały się zabory bran-

denburskie na Pomorzu Zachodnim, nad Drawą i na północ od

dolnej Noteci i Warty. Z ziem pomorskich i wielkopolskich stwo-

rzono tu brandenburską Nową Marchię (Neumark), oddzielającą

Wielkopolskę od Pomorza. Margrabiowie brandenburscy, wyko-

rzystując dwuznaczność cesarskich dokumentów, przyznającyh

im zwierzchność lenną nad "księstwem Pomorza", zwrócili swe

apetyty w kierunku Pomorza Gdańskiego. Udało im się nawet za-

jąć przejściowo ziemię gdańską, z której ustąpił pomorski książę

Mszczuj w zamian za pomoc w konflikcie z bratem Warcisławem.

Powtarzała się historia z cesją Lubusza; spory polskich książąt

by ły wodą na młyn brandenburskich postępów. Na szczęście ksią-

żę Mszczuj rychło się zreflektował. Współdziałanie pomorsko-

=wielkopolsko-kujawskie przyniosło likwidację brandenburskich

rządów w Gdańsku. Było to największe zwycięstwo wielkopol-

skiego księcia Bolesława Pobożnego, wytrwałego obrońcy pol-

skich kresów zachodnich. Brandenburskie apetyty na Pomorze

Gdańskie trwały jednak nadal i przysporzyły Polsce w począt-

kach XIV wieku ogromnych kłopotów i klęsk.

Wreszcie trzeci front działań - to Śląsk. I tu zamierzali mar-

grabiowie brandenburscy rozszerzyć swe posiadłości na południe

od ziemi lubuskiej. Sukcesy ich (między innymi zajęcie Krosna

Odrzańskiego) były jednak przejściowe. Pod koniec XIII wieku

bilans strat najciężej dotykał Wielkopolskę i Pomorze. Do pozy-

tywnej strony tych wydarzeń należy zaliczyć zawiązanie się poli-

tycznej i wojskowej współpracy Wielkopolski, Pomorza Gdań-

skiego i Kujaw przeciw brandenburskim zaborom. W mniejszym

stopniu nastąpiło zbliżenie z Pomorzem Zachodnim. Ziemia gdań-

ska i Kujawy miały tym więcej powodów do obaw, że tymczasem

na ich wshodnich i północno-wshodnich granicach wyrastała

inna potęga niemiecka ~ państwo krzyżackie.

Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego

w Jerozolimie powstał w czasie wypraw krzyżowych; podporząd-

27

kowany był papieżowi. Po wygnaniu krzyżowców z Palestyny

i po krótkim epizodzie węgierskim Krzyżacy usadowili się w zie-

mi chełmińskiej, nadanej im przez księcia Konrada Mazowieckie-

go (1228). Już wcześniej, z nadania cesarza Fryderyka II, otrzy-

mali, prawa do ziem Prusów, które mieli podbić; zarazem Zakon

otrzymał w Prusach takie przywileje, jakie w cesarstwie mieli

książęta Rzeszy.

Wsparci dokumentami cesarskimi, Krzyżacy postanowili zli-

kwidować zwierzhnią władzę księcia mazowieckiego nad ziemią

chełmińską, nadaną im na podobnych zasadach, jak nadawano

całe kasztelanie ważnym instytucjom kościelnym. Aby osiągnąć

ten cel, sfałszowali przywilej księcia Konrada w tym duchu, że

miał on jakoby przyznać Zakonowi suwerenne prawa książęce

w ziemi chełmińskiej i zdobyczach pruskich. W ziemi chełmińskiej

zaczęto budować krzyżacką strukturę państwową, niezależną od

polskich władców. Konrad mazowiecki, zaangażowany w sprawy

małopolskie, tolerował rozbudowę krzyżackiej władzy. Zaprote-

stował jedynie, i skutecznie, przeciw próbom zagarnięcia przez

Krzyżaków ziemi dobrzyńskiej.

Ciężkie walki z Prusami uniemożliwiały początkowo Zako-

nowi dalekosiężną ekspansję na Polskę. Trzeba przyznać, że

straszliwe metody wojny z Prusami i terror wobec podbitej lud-

ności nie zaniepokoiły Polaków. A przecież były to metody bar-

barzyńskie. Wschodniopruskie plemiona Sudowów, Skalowów

i Nadrowów zostały wytępione niemal doszczętnie.

Rychło jednak zaczęły się pierwsze nieporozumienia. W 1242

roku Zakon sprzymierzył się z książętami mazowieckimi przeciw

Pomorzu Gdańskiemu. Zaplanowano wtedy podział przyszłych

pomorskich zdobyczy między sojuszników. Krzyżacy pragnęli

opanować ziemie położone na Żuławach, wchodzące w skład

dzielnicy pomorskiej. Przy zupełnej izolacji Pomorza Gdańskie-

go, dzięki poparciu wrogich pomorskiemu księciu Świętopełkowi

książąt polskich i wykorzystaniu opozycji młodszych braci Świę-

topełka, Sambora i Racibora - Zakon już w połowie XIII wieku

osiągnął ów cel. Później rozgrywały się dalsze walki Pomorzan

z Krzyżakami. Oprócz Świętopełka i jego następców (Mszczuja

i Warcisława) toczyło je także miejscowe rycerstwo, nawet bez

udziału i woli książąt. Świadczy to o powszechniejącej niechęci

28

do.Krzyżaków, którzy powoli, ale syśtematycznie rozszerzali swe

przyczółki na lewym brzegu Wisły (na przykład Gniew). Szcze-

gólne sukcesy w gruntowaniu swych wpływów na Pomorzu osią-

gnęli na początku XIV wieku, gdy rządzili tu Wacławowie czescy.

Zakon od początku popierał rządy czeskich królów. Wobec rodzą-

cego się polskiego oporu i polskiej świadomości narodowej, Krzy=

żacy woleli mieć za sąsiadów dalekich i obojętnych dla polskiego

interesu narodowego Przemyślidów.

Nie tylko jednak na zachodniej granicy państwa krzyżackiego

zaczęły się rychło walki. Rosła od połowy XIII wieku wzajem-

na niechęć Krzyżaków i Kujawian. Krzyżackie próby monopoli-

zowania gospodarczej roli dolnej Wisły doprowadziły do wojny

ekonomicznej między Zakonem i księciem Kazimierzem kujaw-

skim o swobodny handel, o wolny dostęp do Bałtyku. Jeśli w woj-

nie tej Krzyżacy odnosili sukcesy, to między innymi wskutek izo-

lacji księcia Kazimierza, niespokojnego ducha, skłóconego z in-

nymi Piastowiczami.

Kujawska antypatia do Zakonu musiała być już bardzo żywa

w siódmym dziesięcioleciu XIII wieku, skoro doprowadziła do

otwartego buntu kujawskich możnych z biskupem włocławśkim

Wolimirem i rycerstwa przeciw księciu Siemomysłowi, synowi

Kazimierza. Przyczyna buntu leżała w przychylnej Krzyżakom

i faworyzującej Niemców polityce Siemomysła. Kronika wielko-

polska tak o tym pisała: "W roku wyżej podanym (1268) dostoj-

nicy ziemi kujawskiej widząc, że książe ich Siemomysł zlekcewa-

żywszy ich posługiwał śię tymczasem radami brodatych braci

{Krzyżaków], we wszystkim pokazując im życzliwość, przy-

lgnęli do Bolesława, księcia Wielkopolski. Siemomysł zaś widząc,

że tak haniebnie został opuszczony, przekazał w darze Bolesła-

wowi księciu Wielkopolski sławny gród kruszwicki, aby dzięki

jego roztropności odzyskać przychylność rycerstwa kujawskiego

i przywołać je do uległości względem siebie."

Relacja ta nie jest zupełnie ścisła. Bolesław Pobożny książę

Wielkopolski, przywołany przez panów kujawskich, wszedł w po-

siadanie nie tylko Kruszwicy, ale także kasztelanii radziejow-

skiej. Potem w sojuszu z księciem Mszczujem pomorskim zlikwi-

dował w roku 1271 rządy Siemomysła na Kujawach. Charaktery-

styczne, że przeciw Siemomysłowi panowie kujawscy przywołali

29

nie któregoś z jego braci, ale właśnie Bolesława, wsławionego

niezachwianym oporem przeciw brandenburskiej zaborczości, na-

zwanego przez współczesnych "największym triumfatorem nad

Niemcami". Gdy po siedmiu latach (1271-1278) Siemomysł wró-

cił do rządów Kujawami, musiał przyrzec, iż nie będzie trzymał

Niemców na swym dworze, unieważni nadane im ongiś przywi-

leje i będzie dokonywał lokacji miast i wsi tylko za zgodą swych

baronów.

Cały ten epizod jest bardzo ciekawy, bo ukazuje rozszerzanie

się współdziałania książąt i dzielnic na tle wspólnego zagrożenia

przez niemieckie działania. Przeciw Siemomysłowi i krzyżackim

wpływom skupili się książęta: wielkopolski Bolesław, pomorski

Mszczuj, sieradzki Leszek Czarny, oraz możni Kujaw. To zbliże=

nie ułatwiło zacieśnianie więzów politycznych, a pod koniec

XIII wieku (1296) zjednoczenie Wielkopolski, Pomorza Gdańskie=

go, Sieradza i znacznej części Kujaw pod berłem księcia Włady-

sława Łokietka.

Jeśli jednak w tych dzielnicach tracono złudzenia co do roli za-

konu krzyżackiego jako polskiego sprzymierzeńca i pogromcy po-

gan, to iluzje takie trwały jeszcze dość mocno w innych księ-

stwach polskich. Dla ich rozwiania decydujące znaczenie bę-

dzie miał dopiero wiarołomny zabór Pomorza Gdańskiego przez

zakon krzyżacki w roku 1308/1309.

Sprawa Siemomysła jest też cha-

rakterystyczna jako przykład Penetracji niemieckich re-

akcji polskiej społeczności na in-

filtrację niemieckich przybyszów, na ich rozwielmożnienie się

i rosnące wpływy. Bardzo to ważny i sporny problem.

Przez cały wiek XIII polscy książęta i panowie sprzyjali nie=

mieckiemu osadnictwu w miastach i wsiach, które pomnażało ich

dochody, podnosiło stan gospodarczy kraju, zwiększało jego za-

ludnienie i wzbogacało wytworami ludzkiej pracy. Polska tole-

rancyjność, widoczna między innymi w stosunkach miejscowej

ludności z Żydami, sprzyjała współpracy w spokoju i zgodzie. Au=

tor tzw. interpolacji słowiańskiej w Kronice wielkopolskiej w ta-

ki sposób tłumaczył etymologię nazwy "Germanin": "Nazywa się

ich tak od german, ponieważ jeden z drugim związany jest po-

krewieństwem braterstwa. Albowiem gerzmo jest to pewien

przyrząd, w którym dwa woły razem złączone postępują ciągnąc

pług lub wóz. Tak i Niemcy, mając państwa sąsiadujące ze Sło-

30

wianami, często z nimi obcująi nie ma na świecie innych naro-

dów tak uprzejmych i przyjacielskich względem siebie jak Sło-

wianie i Niemcy."

Ten obraz Słowian i Niemców, ciągnących niczem dwa woły

w jarzmie wóz lub pług potwierdza przypuszczenie, że niemiecki

chłop i rzemieślnik, przybywający do Polski, znajdował tu szansę

pokojowej pracy w zgodzie z miejscowymi ludźmi. Ale w ciągu

XIII wieku pojawiły się w tej zgodnej współpracy rysy. Prócz

licznych niemieckich chłopów i rzemieślników przybywali tu

przecież niemieccy rycerze i mnisi, przedsiębiorcy, kupcy i ban-

kierzy. Ich rola była bardzo niejednoznaczna.

Wcześniej niż w Polsce podnoszono alarmy w sąsiednich Cze-

chach. Niepokojono się rywalizacją obcych z miejscowymi

o wpływy polityczne, godności świeckie i duchowne, o funkcje

w samorządach miejskich, o przywileje i fawory monarsze. Bez-

względna konkurencja ekonomiczna i wyzuwanie lekkomyślnych

krajan z posiadłości i siedzib wzmagały ów niepokój. Anonimowy

czeski autor Dobrej opowieści o Niemcach w niezwykle ostrych

słowach wyrażał ten stan społecznej świadomości: "Kto mądry

niech patrzy, kto rozważny niech zważy, jak ten chytry i oszu-

kańczy naród [Niemcy) wciska się do najzyskowniejszyh godno-

ści kościelnych, do najważniejszych beneficjów, do najrozleglej-

szych posiadłości, a wreszcie i do monarszej rady... Popatrz, Pa-

nie na wysokościach, jak Węgrzy, Dalmatyńczycy, Polacy, Rusini,

Czesi, Morawianie, Chorwatowie, Anglicy, szeroko rozsiedleni

Słowianie i rodzima ludność innych niż niemieckie krajów na

swej własnej ziemi wypierani są przez Niemców z własnych urzę-

dów, beneficjów, nadań, stall biskupich, ambon, wolności i in-

nych zaszczytów, a na ich miejsce stopniowo wdzierają się w nie

Niemcy. Przybłęda ma pierwszeństwo, a krajan jest poniewie-

rany."

Jest w tym zapewne niechęć możnych panów świeckich i du-

chownych do obcych rywali i konkurentów. Inne czeskie źródła

z oburzeniem opisują niemieckie karierowiczostwo: oto ci, którzy

przywykli do pasania świń, chcą teraz rządzić się i srożyć. Ale do

motywów osobistej niechęci wobec konkurenta rychło domieszał

31

się niepokój o los zagrożonej narodowości, o zachowanie miejsco-

wego języka i obyczaju przed niemieckim zalewem.

W Polsce XIII wieku zalew ten był słabszy niż w Czechach,

więc też i reakcje późniejsze, a w sformułowaniach mniej ostre.

Ale i tu na Pomorze, Śląsk, do Wielkopolski, przybywali niemiec-

cy rycerze, wykorzystywani przez książąt w walkach wewnętrz-

nych. Rozszerzały się posiadłości coraz liczniejszych niemieckich

domów zakonnych. Bogatym mieszczanom niemieckim udało się

opanovać kluczowe pozycje w kilku ważnych miastach, a w wie-

lu innych niemiecki patrycjat wzrastał we wpływy i bogactwo.

Stąd protesty polskich klas posiadających, zagrożonych konku-

rencją, ekonomicznym naciskiem przybyszów.

Znaczną część tych protestów przekazały nam źródła spisane

przez ludzi Kościoła. Polscy dostojnicy duchowni, zakonnicy, kler

świecki mieli liczne powody, aby się niepokoić. Napływ niemiec-

kiego kleru na Pomorze Zachodnie zahamował niemal całkowicie

rozwój duchowieństwa rodzimego; praktycznie cała organizacja

kościelna znalazła się tu w rękach niemieckich. Spowodowało to

z kolei oderwanie biskupstwa zachodniopomorskiego w Kamieniu

od polskiej metropolii w Gnieźnie. Nic nie dały protesty i opór

polskich arcybiskupów. Niemieckie klasztory, potężne i bogate,

powiązane z macierzystymi domami w Niemczech, ekskluzywnie

broniły swej niemieckości, wykluczały polskich zakonników ze

swego grona, przeciwstawiały się jurysdykcji polskich duchow-

nych, a wreszcie zaczynały też prowadzić własną politykę w spra-

wach świeckich. Niemiecki kler świecki zagarniał prebendy, be-

neficja, kanonie, funkcje nauczycielskie w szkołach. Niemcy

i zniemczeni Ślązacy zaczęli również na przełomie XIII i XIV wie-

ku obejmować katedry biskupie we Wrocławiu i Krakowie (Mu-

skata). Krzyżacy oderwali od polskiej prowincji kościelnej ziemię

chełmińską i poddali arcybiskupowi Rygi. Próbowali też pozba-

wić biskupa włocławskiego zwierzchności nad Pomorzem Gdań-

skim, gdy je zagarnęli w latach 1308-1309.

Polscy możnowładcy i rycerze także protestowali przeciw nie-

mieckim sympatiom książąt i wkradaniu się obcych w fawory,

majątki, przywileje. Na Śląsku rycerze przechodzili z tego powo-

du na stronę książąt wielkopolskich, porzucając legnickiego księ-

cia Bolesława Łysego. Kronika wielkopolska tak charakteryzo-

32

wała tego przyjaciela Niemców: "...Wyzbywszy się łagodności

ojca, a nabrawszy zwierzęcej srogości... zaczął srożyć się wobec

Polaków i okazywać niesłychaną zuchwałość zarówno przez prze-

noszenie Niemców nad Polaków, jak przez hojne przydzielanie

im posiadłości. Dlatego Polacy odmawiali mu składania hołdów

wierności, ustępując dobrowolnie z jego państwa. I przylgnęli do

swoich naturalnych panów, Przemysła i Bolesława [książąt wiel-

kopolskich]...Ten Bolesław po raz pierwszy zaczął wprowadzać

Niemców do Polski i przydzielił im posiadłości i grody, aby mu

szli z pomocą przeciw jego braciom, których ustawicznie zwal-

czał."

Na Kujawach podobny charakter miała opozycja możnyh

przeciw Siemomysłowi, na Pomorzu Gdańskim sprzeciw budziła

proniemiecka polityka księcia Sambora tczewskiego; w Krakow-

skiem niechęć możnych ściągnął na siebie Leszek Czarny wsku-

tek sympatii dla niemieckich mieszczan stolicy. Jeszcze ostrzejsze

były protesty przeciw ekonomicznej i politycznej potędze nie-

mieckiego mieszczaństwa w Małopolsce i na Śląsku, gdy od po-

czątku XIV wieku próbowało ono prowadzić własną politykę, zo-

rientowaną na obce, przychylne niemczyźnie rządy. Dodać do

tego wypadnie jeszcze gospodarcze powody niechęci polskiego

społeczeństwa do bogatych niemieckich patrycjuszy.

Już w drugiej połowie XIII wieku zaczęto dostrzegać, że istnie-

je związek między postępami niemieckich zaborów a napływem

niemieckich rycerzy i mnichów na ziemie polskie. Szczególnie

wyraźne to było tam, gdzie czynili postępy margrabiowie bran-

denburscy: niemieckie rycerstwo i klasztory występowały coraz

jawniej jako forpoczty zaborców. List polskiego synodu biskupie-

go w Łęczycy, podpisany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Ja-

kuba Świnkę i wysłany do kardynałów Kościoła rzymskiego

w styczniu 1285 roku, broniąc praw Kościoła na jednej płaszczy-

źnie stawiał odpadanie ziem polskich na rzecz cesarstwa rzym-

sko-niemieckiego oraz napływ niemieckich przybyszów. Oba zja-

wiska zagrażały przede wszystkim przywilejom i prawom pol-

skiego Kościoła, ale też polskiej narodowości. Polacy doznają bo-

wiem - pisał arcybiskup - ucisku i lekceważenia ze strony

Niemców. Napływ obcych powoduje konflikty, ograbianie ludzi

miejscowych z godnych pochwały praw i obyczajów ojczystych,

33

okradanie ich z mienia. Pychę i ekskluzywność narodową nie-

mieckiego kleru, jego nieposłuszeństwo wobec polskich władz du-

chownych wysunięto na czoło wywodów i skarg. Ale mówiono

też o niebezpieczeństwie dla całego narodu, o groźbie, iż Polska

może stać się Saksonią, o potrzebie środków zaradczych, aby

w przyszłości nie "płakać żałosnym głosem nad zgubą narodu na-

szego". Widać wyraźnie, że polskich biskupów, zebranych w Łę-

czycy, w najwyższym stopniu niepokoiła sytuacja kraju, którego

granice powoli, lecz systematycznie się kruszyły i który od we-

wnątrz podminowywała obca penetracja.

Warto było zatrzymać się tak

szczegółowo nad wewnętrzną i ze-

wnętrzną sytuacją polityczną Pol-

ski w XIII wieku, ona bowiem pozwala dopiero zrozumieć nowe

prądy i nawe aspiracje społeczeństwa, które narastały na prze-

strzeni drugiej połowy stulecia.

Jeszcze Mistrzowi Wincentemu stan Polski dzielnicowej z po-

czątków XIII wieku wydawał się zupełnie normalny. Wewnętrz-

ne wojny nadawały się do heroizacji, do snucia na ich kanwie

rozważań pełnych patosu i retoryki, w których mnóstwo szczęku

oręża i bohaterskich czynów. Ambicje możnych i Kościoła, ruj-

nujące władzę książęcą, nie mogły być niemiłe Wincentemu, któ-

ry sam do możnowładczej elity należał jako biskup krakowski,

drugi po arcybiskupie Gniezna dostojnik polskiego Kościoła. "Nie

sami przez się książęta władają rzecząpospolitą, ale poprzez do-

stojników państwowych" - powiada w kronice Wincentego po-

przednik autora na krakowskim biskupstwie, biskup Pełka, i au-

tor z pewnością akceptuje takie wyobrażenie o rządach pań-

stwem. Dla możnych dostojników rezerwuje i mistrz Wincenty

pretensjonalne tytuły, modeluje ich autorytet i rolę polityczną

na antycznych wzorach rzymskich senatorów.

Inaczej też wygląda w narracji Wincentego sprawa niemiec-

kiej zaborczości. Nie ma tu nieefektownej, lecz skutecznej eks-

pansji książąt cesarstwa, postępującej krok za krokiem. Polska

jest równorzędnym partnerem cesarzy w wojennej grze, i to po-

czynając od Aleksandra Wielkiego i Juliusza Cezara. Łatwo fan-

tazjować na temat legendarnych dziejów, ale nawet obraz histo-

rii całkiem niedawnej upiększa Wincenty, by wykazać, iż dyspo-

nującemu przewagą "legionów" cesarzowi Fryderykowi, "Rude-

34

mu Smokowi", potrafili Polacy mężnie stawić opór.

Następne po Mistrzu Wincentym pokolenie Polaków inaczej

zaczyna oceniać rozbicie dzielnicowe wraz z jego następstwami.

Cóż stąd, że postęp kraju otwiera drogę do wzrostu zamożności

instytucji kościelnych, właścicieli ziemskich, mieszczan, chłopów,

gdy wewnętrzne waśnie i najazdy obcych nie pozwalają spokoj-

nie korzystać z owoców tego postępu, gdy dorobek każdego wy-

stawiony jest na zniszczenia wojenne, łupiestwa najeźdźców, ban-

dytyzm rycerzy-rabusiów. Im więcej ludzie mają do stracenia,

tym trudniej się godzą z niepewnością jutra, z rządem siły

w miejsce rządów ładu. W miarę postępu kultury duchowej ludzie

pragną żyć rozumniej. Apatia, bezczasowość, konserwatyzm pojęć

i dążeń są właściwe społecznościom skostniałym, ale nie zbioro-

wości żywej, budującej miasta, karczującej lasy, wymieniającej

towary i idee z sąsiadami, ciekawej świata i jego spraw.

Stopniowo torowała sobie drogę świadomość, iż stan chaosu

i anarchii, towarzyszący rozbiciu dzielnicowemu, oznacza cofnię-

cie się Polski w porównaniu z dawną monarhią Bolesławów, któ-

rej wielkość, prestiż i sukcesy wspominali kronikarze: Gall Ano-

nim i chętnie czytywany Mistrz Wincenty. Ambicja patriotyczna,

rozbudzona żywszym tętnem społecznego życia i powszechniej-

szym w tym życiu działem, podtrzymywana wspomnieniami

kronikarzy, cierpiała wskutek klęsk militarnych i zaborów. Nie

chodziło tylko o własne szkody, lęki i ofiary, ale i o perspektywę

losów narodowej wspólnoty.

Wspólnotę tę kształtowały elementy kultury, języka i obyczaju,

wspierały intensywne kontakty wszystkich dzielnic na polu poli-

tycznym i ekonomicznym. Modelowała ją świadomość wspólnych

tradycji dziejowych i wspólnych interesów obrony przed wro-

gami. Formalną ramę dla niej tworzyły rządy tej samej we

wszystkich dzielnicach rodziny panującej - "przyrodzonych pa-

nów" Królestwa Polskiego, podobieństwa ustrojowe, przynależ-

ność do jednej kościelnej prowincji i narodowa osobowość Koś-

cioła polskiego.

Zaczęło się tedy ocenianie wydarzeń politycznych z perspek-

tywy ich stosunku do interesu gentis Polonicae, narodovości pol-

skiej. Polityka zniemczonego biskupa Muskaty godziła "w naro-

35

dowość polską" tak, jak i bunty niemieckiego patrycjatu przeciw

polskiej władzy w początkach XIV wieku. Wrogowie, na przy-

kład Krzyżacy, pragnęli "zniszczyć całą narodowość" i "wytępić

język polski". Gród zajęty przez zdradzieckich książąt, sojuszni-

ków wroga, "groził bardzo polskiej narodowości". Odnowienie

Królestwa było nie tylko honorem dla władcy, ale też uświetnie-

niem całej narodowości, a odnowiciel Królestwa to "gwiazda na-

rodu". Gdy w początkach XIV wieku umarł dzielny kasztelan

krakowski, miejscowe kalendarium zapisało jako najwyższą dla

niego pochwałę, iż "walczył za polską narodowość aż do śmierci".

Dziesiątki podobnych sformułowań z końca XIII i początków

XIV wieku potwierdzają stopień rozwoju osiągnięty przez pol-

ską świadomość narodową.

To, że rozbicie polityczne kraju oddziaływało szkodliwie na na-

rodowe interesy, zaczęto rozumieć już w połowie XIII wieku.

Piśmiennictwo ówczesne, wychodzące spod pióra ludzi Kościoła,

uwikłane było w rozważania dewocyjne i prezentowało oczywi-

ście religijną strukturę myślenia. Gdy w połowie XIII wieku

podjęte zostały starania o kanonizację biskupa krakowskiego Sta-

nisława, skazanego ongiś na śmierć przez króla Bolesława Śmia-

łego, autor spisanego wtedy tzw. Żywotu mniejszego Stanisława

nie ograniczył się jednak do apologii cnót i opisu cudów kandy-

data na świętego. Znalazł się tu także opis wielkości Polski za

rządów Chrobrego, a nawet za rządów winowajcy śmierci świą-

tobliwego biskupa, Bolesława Śmiałego. Biograf biskupa był oczy-

wiście stronniczy; w sporze Bolesława ze Stanisławem wszystkie

racje widział po stronie tego ostatniego. Ale w zakończeniu ży-

wota mniejszego pojawiło się nie tylko potępienie czynu króla,

"tyrana" i "Kaina", oraz opis bożej pomsty, która wygnała Bo-

lesława z ojczyzny - lecz również wyraz żalu, że błędy moralne

króla spowodowały upadek Królestwa Polskiego i zatratę korony,

co w dalszej konsekwencji zamieniło Polskę w pustynię.

Jeszcze mocniej ten polityczny wątek występuje w później-

szym Żywocie większym św. Stanisława z drugiej połowy XIII

wieku, pióra małopolskiego dominikanina Wincentego z Kielc.

VVięcej tu akcentów patriotycznej dumy ze wspaniałej przeszłości

Polski Chrobrego, kraju zamożnego i rozległego, "ongiś najwspa-

nialszej władczyni i pani prowincji". Znalazła się przy tej okazji

36

wzmianka o królewskich insygniach, użytych przy koronacji

Chrobrego, "które aż do dzisiaj leżą złożone w skarbcu katedry

krakowskiej ku pamięci potomnych". Mocniej jeszcze podkreślone

zostały przez Wincentego z Kielc żałosne następstwa grzechu Bo-

lesława Śmiałego. Apelował tu pisarz do wyobraźni ludzi średnio-

wiecza, nawykłych do poszukiwania w wydarzeniach symboli

i "znaków":

"Sprawiedliwym zrządzeniem Bożym tak się dzieje, że ten, kto

zabił niewinnego, sam sobie odebrał życie; kto nie bał się ściąć

głowę kapłanowi i podeptał biskupią infułę, sam poszedł na wyg-

nanie i pozbawił korony królewskiej siebie i swyh następców...

I tak jak posiekał na wiele części ciało męczennika oraz rozproszył

je na wszystkie wiatry - tak też Bóg posiekał jego królestwo

i pozwolił, by wielu książąt w nim sprawowało rządy. W obecnych

czasach widzimy, jak za nasze grzechy to króYestwo wewnętrznie

rozdarte Bóg wydał na podeptanie i na rozbicie przez pustoszą-

cych je wkoło sąsiadów. Lecz tak jak Boża potęga błogosławione

zwłoki biskupa i męczennika połączyła ponownie bez śladu blizn

oraz znakami i cudami wykazała jego świętość - tak samo stanie

się, że dla zasług świętego Bóg odnowi podzielone królestwo

przywracając do dawnego stanu, umocni je sprawiedliwością

i rządem, ukoronuje chwałą i sławą."

To właśnie Wincenty z Kielc był autorem przejmującego pro-

roctwa, zamykającego drugą część biografii Stanisława ze Szcze-

panowa. Znalazła tu wyraz głęboka wiara, że Bóg zlituje się nad

Polakami i odbuduje ich państwo z ruiny, że ześle im swego wy-

słannika, "nowego Aarona", dla którego przechowywane są kró-

lewskie insygnia w skarbcu katedry krakowskiej. Wrócimy jesz-

cze do tego tekstu.

Nie jedyne to proroctwo; stan niepewności i obawy o losy kraju

wyrażała między innymi wizja poznańskiego biskupa z połowy

XIII wieku, który sporządził z niej notatkę: "Ja, Boguchwał,

biskup poznański, słyszałem, choć grzeszny, w widzeniu pewnego

zakonnika mówiącego do mnie: W przeciągu dwudziestu pięciu

lat cała Polska zostanie wypełniona [los Polski się wypełni).

A gdy mówiącego usilnie prosiłem o wytłumaczenie, czy będzie

wypełniona na dobre, czy na złe, nie odpowiedział mi, a widzenie

znikło. Na wieki wieków, Amen."

37

Jest w tej zapisce ślad oczekiwań radykalnej odmiany, ale też

niepewności, co ta odmiana przyniesie w ciągu najbliższych lat.

Sama konieczność i bliskość zmiany nie ulegały jednak wątpli-

wości. Cytowano nieraz słowa Ewangelii św. Łukasza, iż każde

królestwo podzielone wewnętrznie musi upaść. Małopolski kroni-

karz wtrącał w opis coraz dalej idących podziałów dzielnicowych

taką dygresję: "Odtąd, gdy powiększyła śię liczba książąt, wiele

zła zaczęło się dziać w kraju, zgodnie z tym, co mówił Zbawiciel:

Każde królestwo wewnętrznie podzielone ulegnie opustoszeniu."

O potężniejących dążeniach do zmiany, do poskromienia

anarchii, o restytucji autorytetu władzy monarszej, do skupie-

nia sił polskich ziem w obronie ładu i całości kraju świadczyło też

jednoczesne podjęcie sprawy zjednoczenia u schyłku XIII wieku

przez panujące warstwy kilku dzielnic: Małopolski, Wielkopolski,

Śląska, Kujaw, a także przez kilku książąt obdarzonyh wybit-

niejszą indywidualnością. Jednym z nich był kujawski książę Wła-

dysław Łokietek.

---