Socjologia
Socjologię można określić jako systematyczne badanie grup i społeczeństw ludzkich, w szczególności analizę nowoczesnych, uprzemysłowionych systemów społecznych
Powstała jako usiłowanie zrozumienia dalekosiężnych zmian, zachodzących w ludzkich społeczeństwach od200-300 lat. Są to zmiany w mikro- i makroskali. Niektóre z najważniejszych przemian, dokonują się w odniesieniu do najbardziej intymnych i osobistych właściwości ludzkiego życia. Jednym z przykładów takich zmian jest upowszechnienie się miłości romantycznej jako podstawy małżeństwa.
Socjologia należy do rodziny nauk społecznych, obejmującej także historię, psychologię społeczną, antropologię, ekonomię, nauki polityczne, geografię społeczną. Podziały między różnymi naukami społecznymi nie są klarowne ani precyzyjne; wszystkie posiadają pewien zakres wspólnych zainteresowań, pojęć i metod badawczych. Socjologia poszukuje wyjaśnień dotyczących natury porządku społecznego i zakłóceń tego porządku Poszukiwania te ukierunkowane są zawsze na jakiś system społeczny.
System społeczny jest całokształtem związków (w tym zależności) między ludźmi, którzy wzajemnie na siebie oddziałują. Związki te - interakcje - zachodzą zawsze według pewnych względnie stałych wzorów Można zatem powiedzieć, że system społeczny jest to stały wzór interakcji między dwoma lub większą liczbą ludzi
Co to jest społeczeństwo?
zbiorowość wzajemnie na siebie oddziałujących osobników
zajmująca określone terytorium
na ogół liczna, dzieląca się na różne grupy
stała, „wieczna”
samowystarczalna
samoodnawiająca się
posiadająca kulturę
Socjologia jest dziedziną refleksji o ważnych implikacjach praktycznych. Może przyczyniać się do wzrostu społecznego krytycyzmu i praktycznych reform społecznych poprzez:
lepsze zrozumienie określonego zestawu okoliczności społecznych, co daje większą szansę na kontrolowanie tych okoliczności
powiększanie wrażliwości kulturowej, co umożliwia oparcie działań o charakterze politycznym na uświadomieniu sobie istnienia różnych (często rozbieżnych) wartości kulturowych
badanie zamierzonych i niezamierzonych konsekwencji przyjęcia określonych programów i założeń politycznych
funkcję "oświatową" (czy "oświeceniową") - oferując grupom i jednostkom coraz więcej możliwości zmiany warunków życia
Auguste Comte, nazywany "ojcem socjologii" oraz Herbert Spencer byli najwybitniejszymi wśród pierwszych socjologów, którzy rozwinęli w tej nauce perspektywę ewolucjonistyczną. Inne wielkie nazwiska socjologii XIX i początków XX wieku w Europie, to Emil Durkheim, Karol Marks, Max Weber /od siebie dorzucę Geoffmana, Znanieckiego, Mertona, Levi-Straussa)
Cztery główne modele intelektualne w socjologii:
ewolucjonizm
model konfliktowy
strukturalny funkcjonalizm
interakcjonizm symboliczny
1. Ewolucjonizm w socjologii przyjmuje oparte na przekonaniu o istnieniu praw rozwoju (postępu) historycznego podstawowe założenie: wszystkie społeczeństwa przechodzą przez fazy czy stadia wzrastającej złożoności. Jednym z wariantów ewolucjonizmu był darwinizm społeczny Herberta Spencera. Marks i Durkheim także byli ewolucjonistami, przynajmniej częściowo.
2. Model konfliktowy: przekonanie, że społeczeństwo znajduje się zwykle w stanie konfliktu oraz że podstawowym warunkiem życia jest współzawodnictwo (konkurencja, walka) w dążeniu do władzy i wyższej pozycji społecznej
3. Do lat 70-tych XX wieku dominującą perspektywą w socjologii światowej pozostawał strukturalny funkcjonalizm, opierający się na wizji społeczeństwa jako organizmu składającego się z wzajemnie od siebie uzależnionych elementów, który wyparł był z tej dominującej pozycji perspektywę ewolucjonistyczną. Główna teoria funkcjonalna w socjologii, określana niekiedy jako teoria równowagi społecznej, związana jest z nazwiskiem amerykańskiego socjologa Talcotta Parsonsa.
Rekwizyty funkcjonalne to warunki, jakie musi spełniać grupa dla podtrzymania życia społecznego Wyróżnia się rekwizyty funkcjonalne związane
ze środowiskiem zewnętrznym
z biospołeczną naturą człowieka
z życiem zbiorowym
a) Rekwizyty funkcjonalne związane ze środowiskiem zewnętrznym
Pożywienie, dach nad głową, ubranie
Opieka nad najmłodszymi członkami grupy
Ochrona przed wrogami
b) Rekwizyty funkcjonalne związane z biospołeczną naturą człowieka (zaspokajanie potrzeb emocjonalnych, duchowych, kulturalnych)
Przestrzeń aktywności ekspresyjnej
Reguły dotyczące zróżnicowania płci i wieku oraz ważnych wydarzeń (m.in. narodziny, osiągnięcie dojrzałości, śmierć)
Struktury / wzory odnoszące się do religii, sztuki, rekreacji
c) Rekwizyty funkcjonalne związane z życiem zbiorowym (uwzględnianie potrzeb grupy na równi z potrzebami własnymi)
Reguły i uporządkowane procedury decydowania o miejscu w strukturze społecznej
Kontrolowanie użycia siły
Zarządzanie wymianą dóbr itp.
Podobno „Wynalazek społecznej organizacji był dla rozwoju ludzkości ważniejszy nawet od wynalezienia narzędzi”
4. Zachowując nadal silną pozycję we współczesnej socjologii, funkcjonalizm zmienia się, m.in. w konfrontacji z socjologią interakcjonistyczną (przekonaniem, że stosunki społeczne kształtowane są przez społeczne interakcje na poziomie symbolicznym). Praktykowanie socjologii wymaga
neutralności - odseparowania się od potocznych (przyjmowanych z "dobrodziejstwem inwentarza",często stereotypowych) idei dotyczących życia społecznego
umiejętności "myślenia imaginacyjnego", posługiwania się wyobraźnią socjologiczną
Elementy wyobraźni socjologicznej (wg C. Wrighta Millsa i Piotra Sztompki)
1. Wszelkie zjawiska społeczne są skutkiem jakichś działań, decyzji, wyborów (zamierzonym lub nie, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim) podjętych przez jednostki bądź zbiorowości, czyli podmioty społeczne [Wyobraźnia socjologiczna przeciwstawia się fatalizmowi, determinizmowi, prowidencjalizmowi]
2. Świadomość czynników (np. ukrytych zasobów, barier strukturalnych i kulturowych), które wyznaczają szansę i możliwości działania jednostek i grup ludzkich [Wyobraźnia socjologiczna zwalcza mit absolutnej wolności człowieka, przeciwstawia się woluntaryzmowi]
3. Rozpoznawanie we wszelkich zjawiskach społecznych skumulowanego dziedzictwa przeszłości (tradycji społecznej i kulturowej), która wpływa na teraźniejsze działania [Podstawą wyobraźni socjologicznej jest historyzm; sprzeciwia się ona prezentyzmowi]
4. Postrzeganie życia społecznego w ciągłej zmienności, (w tym wszystkich pozornie trwałych instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych)w procesie stawania się, zanikania, przekształcania się. [Wyobraźnia socjologiczna akcentuje dynamikę życia społecznego i odrzuca statyczny punkt widzenia]
5. Akceptacja ogromnej różnorodności form życia społecznego [Wyobraźnia socjologiczna sprzyja tolerancji i sprzeciwia się dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi]
SOCJOLOGIA: Nauka o ludziach działających w polu wzajemnych relacji (w „przestrzeni międzyludzkiej"), którzy nadają temu polu nieustanną dynamikę funkcjonowania i stawania się (podtrzymują „życie społeczne"), a utrwalone, często niezamierzone efekty swoich działań pozostawiają jako ramy strukturalne i kulturowe kolejnych działań następnym pokoleniom
SOCJOLOGICZNA WYOBRAŹNIA: Zdolność wiązania wszystkiego, co dzieje się w społeczeństwie, z warunkami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz z działaniami podejmowanymi w tych warunkach przez podmioty indywidualne i zbiorowe, które w efekcie kształtują świat społeczny w całej jego złożoności i różnorodności
Rodzina
Rodzina jest podstawową mikrostrukturą społeczną. Występowała i występuje we wszystkich społecznościach ludzkich, w różnych kulturach, od najdawniejszych czasów. Chociaż przybierała różne formy, zawsze realizowała funkcje prokreacji i socjalizacji. We wszelkich definicjach rodziny podkreśla się jej dwie podstawowe funkcje - zapewnienie ciągłości biologicznej społeczeństwa oraz przekazywanie dziedzictwa kulturowego.
Właściwości rodziny jako mikrostruktury społecznej:
1) umożliwia trwałe obcowanie płciowe w oparciu o społecznie uznane wzory
2) tworzy instytucjonalną formę małżeństwa
3) określa - w oparciu o pewien system nomenklatury - stosunki pokrewieństwa i dziedziczenia
4) pełni funkcje jednostki gospodarującej, zapewniającej swym członkom utrzymanie i opiekę
5) zaspokaja potrzeby materialne i przygotowuje swych członków do samodzielnego życia
6) jest grupą mieszkającą wspólnie, tworzącą jedno gospodarstwo domowe, które może obejmować dwa-trzy pokolenia.
Rodzina jako podstawowa grupa społeczna. Charles H. Cooley określił ją jako grupę pierwotną, mającą fundamentalne znaczenie w procesie socjalizacji. Rodzina jest podstawową instytucją społeczną, poprzez którą dokonuje się regulacja współżycia seksualnego, wydawanie na świat dzieci, wyznaczane są systemy pokrewieństwa, zasady dziedziczenia majątku, współpraca i współdziałanie w ramach gospodarstwa domowego. Stosunki w rodzinie mają charakter bezpośredni, face to face, z przewagą współpracy nad współzawodnictwem, są zabarwione emocjonalnie. Podstawą więzi społecznej w rodzinie są stosunki między małżonkami oraz między rodzicami i dziećmi. W każdym społeczeństwie istnieją formalnie ustanowione i społecznie kontrolowane wzory zawierania małżeństw i funkcjonowania rodziny. Społeczeństwo tworzy też normy regulujące stosunki między osobami różnego wieku - rodzicami, dziećmi, dziadkami oraz między krewnymi w linii bocznej - wujami, stryjami, ciotkami. Podstawę rodziny pełnej stanowi na ogół małżeństwo. Wzory zawierania i rozwiązywania małżeństwa są zróżnicowane - zależnie od kultury, epoki historycznej, religii, środowiska społecznego, itp.
Cechy rodziny, rozumianej jako grupa osób:
• wspólne mieszkanie,
• wspólne nazwisko,
• wspólna własność,
• ciągłość biologiczna,
• wspólna kultura duchowa.
Jako jedna z głównych instytucji społecznych rodzina pełni wiele niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa funkcji. Funkcje, to cele, do których zmierza życie i działalność rodziny oraz zadania, jakie realizuje rodzina zaspokajając potrzeby swych członków. Zakres tych funkcji (intensywność ich realizacji) zmienia się zależnie od poziomu rozwoju społecznego, poziomu industrializacji i urbanizacji oraz przemian kulturowych.
W przeszłości rodzina była małym państwem. Realizując podstawowe funkcje społeczne musiała rządzić się sformalizowanymi wzorami zachowań. Określały one dokładnie wzajemne interakcje poszczególnych członków rodziny, pozycje męża i żony, dzieci oraz innych krewnych. Historycznie rzecz ujmując, ewolucja rodziny polega na ograniczaniu jej instytucjonalnego charakteru. Zmianom tym towarzyszy proces emancypacji rodziny od społeczeństwa. Ograniczanie niektórych funkcji rodziny przyczyniło się do zmian w jej strukturze wewnętrznej, do odformalizowania, do nadania stosunkom rodzinnym charakteru osobowego związku emocjonalnego. Ten kierunek przemian wyraża teza o ewolucji rodziny od instytucji do związku towarzyskiego.
Instytucjonalne i osobowe funkcje rodziny jako grupy społecznej
I FUNKCJE INSTYTUCJONALNE:
Poprzez funkcje instytucjonalne rodzina powiązana jest z innymi grupami i instytucjami społecznymi. Realizując te funkcje na różne sposoby rodzina wpływa na oblicze społeczeństwa. Społeczeństwo - likwidując lub ograniczając poszczególne funkcje - oddziałuje na model rodziny.
1) prokreacyjna lub biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa
2) ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie
3) opiekuńcza, zabezpieczanie członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb - opieka nad małymi dziećmi, ludźmi starymi, chorymi, inwalidami
4) socjalizacyjna - wprowadzanie członków rodziny w życie społeczne i przekazywanie im wartości kulturowych
5) stratyfikacyjna - sytuowanie członków rodziny w strukturze społecznej, w określonych klasach i warstwach społecznych
6) integracyjna - społeczna kontrola zachowań poszczególnych członków rodziny
II FUNKCJE OSOBOWE:
1) małżeńska - zaspokajanie potrzeb życia intymnego małżonków,
2) rodzicielska - zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodziców i dzieci,
3) braterska - zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzeństwa.
Dwie perspektywy w badaniach rodziny - ujęcie filogenetyczne i ontogenetyczne
W ujęciu filogenetycznym (odnoszącym się do szeregu kolejnych form rodziny obrazujących przebieg procesu jej ewolucji) jest ona traktowana jako gatunkowa forma życia społecznego na pewnym etapie dziejów ludzkich, np. rodzina szlachecka, rodzina mieszczańska, chłopska czy wielkomiejska.
W ujęciu ontogenetycznym (dotyczącym rozwoju rodziny jako takiej, od stadium początkowego do osiągnięcia stabilizacji, ewentualnie do rozpadu) analizuje się kolejne fazy życia rodzinnego - narzeczeństwo, małżeństwo, okres wychowywania małych dzieci, okres tzw. „pustego gniazda" (usamodzielnienia się dzieci). Dotyczy to pojedynczej rodziny, jej funkcji i życia wewnątrz-rodzinnego oraz jego uwarunkowań.
Podstawową kategorią socjologicznej analizy rodziny jest struktura rodziny, związana z jej funkcjami oraz wewnątrzrodzinnymi interakcjami. Wyróżniamy trzy aspekty struktury rodziny:
1) psychologiczny - układ więzi emocjonalnych,
2) społeczny - układ pozycji członków rodziny oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy,
3) kulturowy - wzory regulujące wewnątrz-rodzinne stosunki i interakcje oraz normy i wzory pełnienia ról społecznych w rodzinie
Elementy struktury rodziny:
• liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych)
• układ pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie
• siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, która świadczy o większej lub mniejszej spójności rodziny
• podział czynności oraz struktura władzy i autorytetu w rodzinie
• wewnątrzrodzinny układ miłości i względów
Są różne kryteria klasyfikacji małżeństw (i rodzin).
1. Liczba partnerów w małżeństwie
• małżeństwo monogamiczne - dwoje partnerów
• małżeństwo poligamiczne - więcej niż dwoje partnerów; występuje w dwóch wersjach: poligynia - związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami, poliandria - związek jednej kobiety z wieloma mężczyznami
2. Zakres wyboru małżonka
• endogamia - wybór współmałżonka w ramach własnej zbiorowości etnicznej, religijnej, klasowej, terytorialnej
• egzogamia - wybór małżonka poza własną zbiorowością
3. Typ władzy wewnątrzrodzinnej
• rodzina matriarchalna - władza należy głównie do matki i żony
• rodzina patriarchalna - władza i prestiż należą głównie do ojca i męża
• rodzina partnerska - model, który ukształtował się współcześnie: kobieta i mężczyzna dzielą prawa i obowiązki wynikające z uczestnictwa w życiu rodzinnym
4. Wzory dziedziczenia nazwiska, prestiżu i majątku
• małżeństwo matrylinearne - dziedziczenie w linii matki,
• małżeństwo patrylinearne - dziedziczenie w linii ojca
5. Miejsce zamieszkania po ślubie
• małżeństwo matrylokalne - młodzi zamieszkują w domu rodzinnym żony
• małżeństwo patrylokalne - młodzi zamieszkują w domu rodzinnym męża
• małżeństwo neolokalne - młodzi zamieszkują osobno, we własnym domu (występuje najczęściej w nowoczesnych społeczeństwach)
Współczesne socjologiczne typologie rodziny uwzględniają liczbę członków i formę organizacyjną rodziny podział na rodzinę małą i dużą. Rodzina mała (Talcott Parsons nazwał ją rodziną nuklearną), składa się z rodziców (jednego lub dwojga) i ich potomstwa. Jest najczęściej występującą formą rodziny w społeczeństwach nowoczesnych. Rodzina duża obejmuje również innych krewnych - rodziców męża lub żony i/lub rodzeństwo któregoś ze współmałżonków (może mieć też charakter poligamiczny). Tradycyjna rodzina duża, wielopokoleniowa składa się z dwóch lub więcej rodzin nuklearnych, mieszkających w jednym domu, podporządkowanych władzy „ojca rodziny". Taki typ rodziny występował powszechnie w społeczeństwach przednowoczesnych. Współczesna rodzina rozszerzona jest dość luźnym związkiem rodzin nuklearnych, pozostających w pewnych zależnościach od siebie. Jej członkowie wymieniają usługi między sobą, np. wspólnie opiekują się dziećmi lub starymi rodzicami, ale są niezależni ekonomicznie, prowadzą odrębne gospodarstwa domowe, czasem mieszkają w sporej odległości od siebie.
Bardzo istotnymi cechami rodziny są: miejsce zamieszkania oraz główne źródło utrzymania. Pozwala to wyodrębnić np. typ rodziny wiejskiej, małomiasteczkowej czy wielkomiejskiej lub rodzinę chłopską, robotniczą, inteligencką, rzemieślniczą itp.
Miejsce zamieszkania jest istotnym kryterium socjologicznym.
Rodzina wiejska (małomiasteczkowa) funkcjonuje w obrębie niewielkiej społeczności lokalnej i silny wpływ na jej funkcjonowanie wywierają stosunki sąsiedzkie oraz stosunki w obrębie szerszej grupy krewnych.
Rodzina wielkomiejska jest w znacznym stopniu wyizolowana ze środowiska sąsiedzkiego, nie jest poddawana w takim stopniu jego kontroli, nie znajduje też w nim oparcia w sytuacjach kryzysowych. Jest w większym stopniu zdana na pomoc różnych sformalizowanych instytucji niż grup krewnych i sąsiadów.
Źródło utrzymania ważny dla socjologii podział na rodziny wytwórców i konsumentów.
Rodzina chłopska czy rzemieślnicza jest zarazem grupą wytwórczą, pracującą wspólnie w rodzinnym warsztacie pracy, wytwarzającą dobra i usługi na rynek. Więź rzeczowa, materialna, jaka tworzy się w procesie wspólnej pracy, czyni rodzinę bardziej zwartą i trwałą. Rodzinne przedsiębiorstwo i jego interesy narzucają konieczność rezygnacji z osobistych dążeń członków rodziny, co jest źródłem dodatkowych napięć i konfliktów. Pozycja właściciela przedsiębiorstwa, która z reguły przypada ojcu rodziny, umacnia jego pozycję w rodzinie, osłabiając znacznie pozycję kobiety i zmniejszając szansę na emancypację poszczególnych członków.
W rodzinach konsumentów, gdzie miejsce pracy nie pokrywa się z miejscem zamieszkania, inny jest układ pozycji męża i żony, zwłaszcza gdy oboje dostarczają środków na utrzymanie rodziny.
Przemiany rodziny pod wpływem zmian społecznych
Na cechy i sposób funkcjonowania rodziny wpływ wywierają m. in. zmiany zachodzące w jej otoczeniu społecznym, w makrostrukturze - przede wszystkim dwa główne procesy: uprzemysłowienie i urbanizacja. Są one źródłem wielu zmian w środowisku pracy i zamieszkania, które prowadzą do rozluźnienia więzi pokrewieństwa między pokoleniami i rozproszonymi członkami rodziny szerszej. Zmieniają się podstawy więzi małżeńskiej: coraz większego znaczenia nabierają cechy osobowe partnerów i uczucia oraz relacje rodzice - dzieci. Zamiast wielkiej rodziny tradycyjnej, wielopokoleniowej, z właściwym jej układem pozycji i ról poszczególnych członków - pracujących we wspólnym gospodarstwie domowym - pojawia się mała rodzina epoki industrialnej. Wyróżniają ją dwie cechy: po pierwsze miejsce pracy jej członków jest oddzielone od miejsca zamieszkania, po drugie, dawny układ pozycji i ról, także zależności (z uprzywilejowaną pozycją ojca) traci znaczenie.
MECHANIZMY ODDZIAŁYWANIA INDUSTRIALIZACJI I URBANIZACJI NA TRADYCYJNE STRUKTURY RODZINNE
1. Industrializacja zwiększa ruchliwość przestrzenną, osłabiając częstotliwość i intymność kontaktów pomiędzy członkami rodziny.
2. Industrializacja zwiększa ruchliwość społeczną - rodzi to zróżnicowanie klasowe członków tej samej rodziny. Członkowie jednej rodziny realizują różne style życia, co może prowadzić do osłabienia więzi rodzinnej.
3. System sformalizowanych i zinstytucjonalizowanych działań charakterystyczny dla nowoczesnego społeczeństwa podważa podstawy wielkiej rodziny, nastawionej głównie na samopomoc i zaspokajanie wszelkich potrzeb swych członków bez względu na ich wiek, stan zdrowia czy przydatność produkcyjną.
4. W społeczeństwie uprzemysłowionym i zurbanizowanym wykształca się określony system wartości akcentujący przede wszystkim powodzenie osobiste i indywidualny sukces, przedkładane nad dobro rodziny jako całości. Rodzina ma mniejsze możliwości sprawowania kontroli nad zachowaniem swych członków.
5. Przygotowanie do życia zawodowego, które dzieci mogą otrzymać w domu rodziców staje się mało przydatne, gdy ciągle powstają nowe zawody, jakich rodzice nie mogą nauczyć swych dzieci. Zanika tradycja przekazywania zawodu z ojca na syna, w ramach której przekazywano także określone systemy wartości i style życia, sprzyjające ciągłości i spójności rodziny.
Konsekwencją tych przemian jest kurczenie się życia rodzinnego. W tym kontekście mówi się o kryzysie rodziny w społeczeństwach nowoczesnych. Znamionami sytuacji kryzysowej mają być
rozwody,
niechęć młodych ludzi do wstępowania w związki małżeńskie i posiadania potomstwa (obserwowana głównie w zamożnych społeczeństwach Zachodu)
rosnąca popularność różnych związków nieformalnych, kohabitacji, małżeństw „na próbę”, także związków homoseksualnych.
Polska rodzina ewoluuje w stronę nowoczesnego modelu reprodukcji:
spada skłonność do zawierania małżeństw
podnosi się przeciętny wiek ich zawierania zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn
kobiety rodzą pierwsze dziecko coraz później
zmniejsza się dzietność.
Od początku lat 80. wyraźnie następuje obniżenie współczynnika zawierania małżeństw. Składają się na to dwa trendy:
1) uwidacznia się tendencja do odraczania małżeństwa: wiek zawierania pierwszego małżeństwa przesuwa się z lat 20-24 na okres późniejszy
2) następuje nieznaczny wzrost niezalegalizowanych związków partnerskich
Mimo stosunkowo niskiego i stabilnego współczynnika rozwodów, stosunek małżeństw zawartych do rozwiązanych (przez rozwód lub przez śmierć) również ulega odwróceniu - w miastach więcej rodzin się rozpada niż tworzy. W skali całej populacji, od roku 1995 bilans małżeństw zawartych nad rozwiązanymi jest ujemny. Pojawiają się tezy o kryzysie polskiej rodziny. Jednakże ludzkie zachowania nie są podyktowane bliżej nieokreślonym „upadkiem wartości”, ale są wynikiem presji nowych warunków ekonomicznych i społecznych. Wielu młodych ludzi nie dysponuje materialnymi zasobami umożliwiającymi założenie rodziny; dla wielu innych rośnie koszt (zbyt) wczesnego małżeństwa, którego zawarcie ogranicza możliwości inwestowania w siebie (głównie przez zdobycie wykształcenia) oraz mobilność i dyspozycyjność na rynku pracy. Dlatego jednocześnie ze spadkiem stopy zawierania małżeństwa obserwuje się zmiany przeciętnego wieku jego zawierania, zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn. Od 1989 r. następuje wyraźne podwyższanie się średniego wieku zawierania pierwszego małżeństwa. W 1990 r. dla mężczyzn wynosił on około 25 lat, a dla kobiet 22,5. W 2000 r. średni wiek zawierania pierwszego małżeństwa wynosił odpowiednio 26 i 24 lata.
Naturalną konsekwencją późniejszego małżeństwa jest przesuwanie się wieku urodzenia przez kobietę pierwszego dziecka. Więcej dzieci rodzą teraz kobiety mające 25-29 lat, a nie jak przez całe dziesięciolecia, kobiety w wieku 20-24. Liczba rodzących się w Polsce dzieci wyraźnie spada: w 2000 r. urodziło się ich 378,3 tys., w 2004 r. - 356,1 tys. Podstawową przyczyną tego trendu jest obniżenie poziomu płodności kobiet: jest to główny czynnik obniżenia stopy urodzeń, wyjaśniający około 76% zaobserwowanego spadku. Na tak silny spadek liczby urodzeń miały wpływ przede wszystkim postawy prokreacyjne kobiet w wieku największej płodności. W okresie transformacji właśnie ta grupa w największym stopniu ograniczyła poziom płodności. Zarówno zmiany w strukturze wieku kobiet, jak i spadek stopy zawieranych małżeństw mają tu niewielkie znaczenie. Wskazuje to na subiektywne decyzje jako na główny wyznacznik procesu reprodukcji. Zaobserwowany trend jest wypadkową masy indywidualnie dokonywanych rozstrzygnięć w kwestii tego, czy w ogóle, kiedy oraz ile mieć dzieci.
Zmiany w płodności kobiet miały zasadniczy wpływ na model zastępowalności pokoleń mierzony między innymi wielkością współczynnika reprodukcji netto. Współczynnik reprodukcji netto charakteryzuje aktualną płodność i umieralność, wyrażając średnią liczbę żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, które dożyją wieku swych matek, przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym, przy założeniu niezmiennego aktualnego poziomu płodności i umieralności zgodnego z tablicami płodności i umieralności. Jeszcze w 1985 r. Polska była krajem o umiarkowanie rozszerzonej reprodukcji ludności, ale już w 1990 r. wskaźnik ten osiągnął wartość oznaczającą reprodukcję zawężoną. Jego spadek dramatycznie się powiększył w kolejnych latach dziewięćdziesiątych, osiągając w 1999 r. wartość 0,654, nie gwarantującą prostej zastępowalności pokoleń.
Obserwowane obecnie w Polsce trendy demograficzne związane z funkcjonowaniem rodziny nie są prostym efektem ogólnego kryzysu wartości, przejmowania wzorów zachodnich czy narastającego egoizmu. Należy je raczej rozpatrywać w kategoriach przystosowania indywidualnych działań oraz decyzji do zmienionych warunków ekonomicznych, społecznych i politycznych
Socjologia ciała
(socjologia kondycji psychofizycznej, zdrowia i choroby, medycyny)
Socjologia ciała zajmuje się wpływem czynników społecznych na ciało (kondycję psychofizyczną) człowieka
Wszystkie społeczeństwa mają wzorce „dobrze funkcjonującego ciała”, inaczej mówiąc, wzorce zdrowia i choroby. Analiza zdrowia i choroby jest jednym z głównych obszarów problemowych socjologii ciała. Oddziaływania społeczne i środowiskowe mają wpływ na zachowanie zdrowia bądź pojawienie się choroby, co przejawia się w tym, że pewne grupy ludzi cieszą się lepszym zdrowiem, niż inne. Szerzenie się anoreksji i innych zaburzeń odżywiania, to szczególne przykłady oddziaływań społecznych i środowiskowych na zdrowie. Anoreksja i problemy z odżywianiem się, stwierdzane głównie u młodych kobiet, kojarzone są ze zmianami zachodzącymi w nowoczesnych społeczeństwach - zwłaszcza zmianami we wzorach konsumpcji żywności oraz w pozycji kobiet w społeczeństwie.
Zaburzenia odżywiania się związane są również z szerszym procesem socjalizacji natury. Stwierdzenie to oznacza, że wiele zjawisk, które zawsze były "naturalne" - były częścią natury - jest obecnie determinowanych przez czynniki społeczne i przez zmiany technologiczne. Przykładem jest sfera reprodukcji. Życie kobiety nie musi już być zdominowane przez cykl rodzenia i wychowywania dzieci, jak było jeszcze stosunkowo niedawno. Nowoczesna antykoncepcja i inne nowinki techniczne oznaczają, że w istotnej mierze w y b ó r zastępuje n a t u r ę
Socjologiczne uwarunkowania stanu zdrowia
Badania socjologiczne wykazują ścisłe związki między chorobą i nierównością W społeczeństwach przemysłowych grupy uboższe charakteryzują się krótszym średnim trwaniem życia oraz są bardziej narażone na choroby niż warstwy zamożniejsze. W bogatszych krajach wskaźniki średniej oczekiwanej długości życia obywateli są wyższe niż w krajach uboższych Niektórzy socjologowie w całości przypisują klasowe zróżnicowanie stanu zdrowia działaniu czynników kulturowych i behawioralnych, takich jak sposób odżywiania czy - szerzej - styl życia. Inni kładą nacisk na czynniki strukturalne, jak bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe i złe warunki pracy
Zdrowie i choroba są skorelowane z płcią i rasą Prawie w każdym kraju na świecie kobiety żyją przeciętnie dłużej niż mężczyźni, ale częściej chorują. Pewne choroby występują częściej w populacjach mniejszościowych, niż wśród białej większości. Różnice zdrowotne związane z płcią i rasą próbowano wyjaśniać odwołując się do genetyki, ale sama genetyka nie tłumaczy tych nierówności. Pewne schorzenia mogą mieć podłoże biologiczne, lecz ogólne zróżnicowanie społeczeństwa pod względem zdrowia ma związek z czynnikami społecznymi i zróżnicowaniem warunków materialnych poszczególnych grup
Zdrowie i choroba są skorelowane z wiekiem. Ważnym obszarem socjologii ciała (zdrowia i choroby, etc.) jest badanie społecznych aspektów starzenia się. Na starzenie się bardzo silnie oddziałują zjawiska i procesy zachodzące w ramach „socjalizacji natury”. Na to, w jaki sposób starzejemy się, w coraz większym stopniu wpływają czynniki o charakterze społecznym i kulturowym, związane m.in. z tym, że ludzie żyją o wiele dłużej niż kiedyś i mają więcej czasu do zagospodaro-wania oraz możliwości jego wypełnienia - chodzi m.in. o to, aby móc z tych możliwości skorzystać.
Społeczne aspekty starzenia się
W większości krajów uprzemysłowionych mamy do czynienia z procesem starzenia się („siwienia”), społeczeństwa (ang. greying society) Odsetek ludzi w wieku ponad 65. lat stale się zwiększa i będzie zwiększał się jeszcze przez kilkadziesiąt lat. Ciągle rośnie współczynnik uzależnienia (zależności międzypokoleniowej) - stosunek liczby osób niesamodzielnych ze względu na wiek (dzieci i ludzie starsi) do liczby osób w wieku produkcyjnym. Nowe wyzwania dla społeczeństwa: w miarę wzrostu odsetka ludzi starszych będzie rosło zapotrzebowanie na pomoc społeczną, emerytury i pomoc medyczną (zdrowotną), ale będzie coraz mniej ludzi pracujących, którzy będą mogli utrzymywać (finansować) odpowiednie podsystemy społeczne, instytucje i programy.
Starzenie się stwarza dla ludzi wiele możliwości uwolnienia się od przymusu i ograniczeń związanych z pracą. Wywołuje również problemy społeczne, ekonomiczne i psychologiczne dotyczące jednostek, a niekiedy całych gospodarstw domowych. Dla większości ludzi przejście na emeryturę jest ważną cezurą, oznaczającą utratę lub przynajmniej wyraźne pogorszenie statusu. Ponieważ ludzie muszą zrestrukturyzować niemal całą swoją codzienną rutynę, mogą czuć się osamotnieni i zdezorientowani. W ostatnich latach ludzie starsi, którzy stanowią obecnie znaczną część ludności krajów przemysłowych, zaczęli wywierać nacisk na społeczeństwo (w szczególności na polityków) w celu szerszego uznania ich odrębnych interesów i potrzeb. Walka przeciwko zjawisku określanego jako ageism (dyskryminacja ludzi ze względu na wiek) jest ważnym aspektem tego przedsięwzięcia.
Biomedyczny model zdrowia
To na nim opiera się medycyna zachodnia. Podstawowe założenie: chorobę można zdefiniować w kategoriach obiektywnych, a chore ciało (także umysł) można przywrócić do zdrowia, stosując naukowe metody diagnozowania i leczenia. Biomedyczny model zdrowia powstawał wraz ze społeczeństwami nowoczesnymi. Miało to związek z rozwojem demografii - badań wielkości, składu i dynamiki populacji ludzkich - oraz wzrostem zainteresowania państwa zdrowiem publicznym. Model ten ukształtował nowoczesne systemy opieki zdrowotnej.
Krytyka biomedycznego modelu zdrowia:
medycyna naukowa nie jest wcale tak skuteczna, jak to się przedstawia
specjaliści w jej zakresie nie biorą pod uwagę opinii pacjentów i podopiecznych
profesja medyczna wynosi się ponad wszelkie alternatywne formy terapii, które nie mieszczą się w jej ortodoksyjnym schemacie
Socjologiczne zainteresowania zdrowiem i chorobą obejmują
analizę tych cech systemu społecznego i ekonomicznego, które nie sprzyjają zdrowiu, bądź powodują choroby i dolegliwości
analizę grup zawodowych zajmujących się leczeniem i opieką zdrowotną
analizę ludzkich przekonań dotyczących przyczyn chorób oraz reakcji związanych z doświadczaniem i wewnętrznym przeżywaniem dolegliwości, chorób czy kalectwa
badania poznawcze i aplikacyjne
Wkład badań socjologicznych do sfery zdrowotnej społeczeństwa można rozpatrywać w kategoriach dwóch modeli odnoszących się do wpływu badań naukowych na mechanizmy i decyzje polityczne. Pierwszy z nich określany jest jako model rozwiązywania problemów lub model inżynieryjny, drugi - jako model "oświeceniowy".
badania socjologiczne, których głównym celem jest bezpośrednie przyczynianie się do poprawy zdrowia populacji oraz do organizacji i zabezpieczenia opieki zdrowotnej
... i takimi badania socjologicznyne, których pierwszoplanowym celem jest poszerzanie wiedzy socjologicznej poprzez analizę zagadnień zdrowotnych i medycznych.
R. Strauss (1957) nazwał te dwie orientacje badawcze "socjologią w medycynie" (sociology in medicine) i "socjologią o medycynie" (sociology of medicine).
Socjologia zdrowia, choroby, medycyny itp. w perspektywie funkcjonalistycznej
Socjologów interesuje doświadczenie choroby - czym jest bycie chorym, chronicznie chorym czy kalekim dla samego chorego, dla jego otoczenia, dla społeczeństwa. Zaproponowana przez Talcotta Parsonsa koncepcja roli chorego zakłada, że osoba chora podejmuje pewne zachowania w celu zminimalizowania skutków choroby zaburzających ład wspólnotowy. Osoba chora otrzymuje pewne przywileje, zostaje zwolniona z pewnych obowiązków, ale za to musi pracować nad powrotem do zdrowia, podporządkowując się przy tym zaleceniom lekarza. Socjologowie funkcjonujący w ramach paradygmatu interakcjonistycznego badają,
jak ludzie postrzegają swoje zdrowie,
jak radzą sobie z chorobą i chronicznymi przypadłościami w swoim codziennym życiu,
jakie są subiektywne, zindywidualizowane procesy postrzegania, konstruowania i odczuwania zdrowia i choroby
Doświadczenie choroby może powodować zmiany w zakresie tożsamości jednostki i jej codziennych rutynowych czynności. Ten wymiar socjologii zdrowia (choroby, medycyny) nabiera coraz większego znaczenia w nowoczesnych społeczeństwach. Ludzie żyją coraz dłużej i niekiedy bardziej niż choroby o ostrym przebiegu, doskwierają im chroniczne choroby degeneracyjne.
Biologia systemów
W swojej metodologii stara się wykorzystywać wszelkie dane generowane na poziomie molekularnym w nadziei, że kiedyś uda się „przełożyć” mapę interakcji cząsteczkowych na reakcje na poziomie komórkowym, następnie międzykomórkowym, a dalej na funkcjonowanie poszczególnych narządów (układów). Ustalenie wzajemnych powiązań między systemami rozpatrywanymi na poziomie narządów jest niezbędne dla zrozumienia funkcjonowania całego systemu - organizmu
Sieć interakcji między środowiskiem i zdrowiem
Zdrowie człowieka jest determinowane nie tylko przez różne systemy funkcjonujące na poziomie molekularnym, komórkowym i „narządowym”, lecz także przez środowisko obejmujące:
- środowisko społeczne (wszystkie interakcje w ramach gatunku)
- ekosystem (wszystkie interakcje w pozaludzkiej biosferze),
- środowisko fizyczne (wszystkie interakcje nieożywionych elementów naszej planety)
- środowisko pozaziemskie (usytuowanie w układzie planetarnym, energia słoneczna, grawitacja).
SYSTEM ZDROWIA (HEALTH SYSTEM) - Kompleks wzajemnie powiązanych elementów wspierających zdrowie - w miejscach zamieszkania, instytucjach edukacyjnych, miejscach pracy, miejscach publicznych i społecznościach lokalnych, jak również w środowisku fizycznym i psychospołecznym oraz w sektorach życia społecznego zorganizowanych dla zajmowania się zdrowiem
Zdrowie - próba zdefiniowania pojęcia
Negatywna definicja zdrowia (tradycyjna: brak choroby i/lub zaburzeń zdrowotnych)
Zdrowie pozytywne - pojmowane współcześnie jako w znacznej mierze odrębna kategoria i wiązane z potencjałem, jakim dysponuje człowiek oraz jakością jego życia
Problemy definicyjne
„Zwykle jednak wówczas, gdy termin `zdrowie' wiąże się z konkretnymi faktami, chodzi o chorobę lub dolegliwości” (M. Pflanz, 1976) „To, co potocznie nazywamy stanem zdrowia, jest w rzeczywistości stanem choroby. Tak więc pod pojęciem stanu zdrowia kryją się przede wszystkim dane dotyczące odchyleń od zdrowia, a jego pomiar jest przede wszystkim pomiarem odchyleń od normy” (A. Ostrowska, 1980)
Pierwsza socjologiczna definicja zdrowia - „Stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji” Zdrowie jest warunkiem wstępnym zdolności wywiązywania się w zadowalającym stopniu z zadań i ról społecznych oraz uzyskiwania osiągnięć natury społeczno-ekonomicznej (T. Parsons, 1969)
Zdrowie zróżnicowane - Zdrowie można traktować jako pojęcie względne, relatywizowane do cech położenia społecznego jednostek - wieku, płci, poziomu wykształcenia itp. (M. Sokołowska, 1980)
Zdrowie jako „wellness” („pełnia możliwości”) - „Optymalny stan zarówno w wymiarze funkcjonowania w codziennym życiu, jak i odczuwanej życiowej satysfakcji, możliwy do osiągnięcia przez człowieka w danym momencie życia i warunkach, w których żyje” (Z. Słońska, M. Misiuna, 1994)
Definicja z Konstytucji ŚOZ (1948 r.) - utożsamia zdrowie ze stanem fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie jedynie z brakiem choroby czy kalectwa (Utopia czy wizja?)
W badaniu społecznych i kulturowych znaczeń przypisywanych zdrowiu, wyróżnia się trzy rozumienia zdrowia w świadomości potocznej (Claudine Herzlich, 1973):
„zdrowie w próżni” utożsamiane z nieobecnością choroby
„rezerwy zdrowia” rozumiane jako zasoby organiczno-biologiczne, kapitał witalności i odporności, który może się zwiększać lub zmniejszać (zanikać) w zależności od sposobu życia człowieka
„zdrowie jako równowaga” utożsamiane ze zdolnością do utrzymywania równowagi życiowej i z poczuciem, że jest się zdolnym do robienia tego, czego się pragnie (ten rodzaj zdrowia może charakteryzować także ludzi chorych)
Społeczna natura zdrowia
Dwa rodzaje oddziaływań na stan zdrowia
czynniki obiektywne, w tym społeczne - np. stabilizacja gospodarcza, spójność i ład w życiu społecznym, jakość środowiska naturalnego i społecznego
uwarunkowany kulturowo świat znaczeń - społeczno-kulturowe uwarunkowanie tego, co normalne oraz tego, co pożądane w odniesieniu do zdrowia
Choroba jako przedmiot refleksji socjologicznej
Odpowiedź na zapotrzebowanie wynikające z nieskuteczności medycyny naprawczej w odniesieniu do nowych problemów zdrowotnych. Do lat 80. socjologia zajmowała się nie tyle zdrowiem, ile różnymi aspektami problematyki wyznaczanej przez chorobę, w tym kwestią instytucji medycznych. „Chodzi tu o badania zależności między zjawiskami i procesami społecznymi a powstawaniem i przebiegiem chorób, leczeniem i rekonwalescencją, funkcjonowaniem placówek służby zdrowia i całego aparatu opieki zdrowotnej, cechami i organizacją zawodów stosujących wiedzę medyczną” (Magdalena Sokołowska, przedmowa do książki „Badania socjologiczne w medycynie”, 1969)
Choroba jako dewiacja - Stan charakteryzujący się pewnymi ogólnymi zakłóceniami umiejętności pełnienia ról lub wykonywania zadań, zgodnego z przyjętymi oczekiwaniami (zakłócenia niespecyficzne dla jakiegoś konkretnego zadania, normy lub wartości) Warunkiem społecznej legalizacji jest stwierdzenie, że owe niepowodzenia w spełnianiu standardów normalnego zachowania są nie zamierzonym skutkiem działania Arbitrem i czynnikiem kontroli społecznej jest system opieki medycznej
Choroba w ujęciu funkcjonalnym - Sformułowana przez Talcotta Parsonsa w latach pięćdziesiątych XX wieku koncepcja roli chorego, która odnosi się do szczególnej pozycji społecznej zajmowanej przez ludzi chorych oraz do szczególnej roli lekarzy, jest prawdopodobnie najwybitniejszym wkładem funkcjonalizmu do socjologii zdrowia i medycyny. Talcott Parsons jako pierwszy (w pracy The Social System) zaliczył konsekwencje choroby w sensie klinicznym do klasy zjawisk społecznych. Jego ujęcie problematyki choroby nawiązywało do zagadnień dewiacji i kontroli społecznej
Cztery składniki roli chorego (według T.Parsonsa)
osoba chora nie ponosi odpowiedzialności za swój stan; nie wystarczy jedynie wola wyzdrowienia i niezbędne jest podjęcie zabiegów terapeutycznych
choroba stanowi dostateczną podstawę do zwolnienia osoby chorej z pełnienia normalnych ról i wykonywania normalnych zadań (zasięg, sposób i czas tego zwolnienia jest zróżnicowany)
bycie chorym jest częściowo lub warunkowo uznawane za dopuszczalne, przy czym istotnym warunkiem usankcjonowania choroby jest uznanie przez osobę chorą, że choroba, to stan z istoty swojej niepożądany, wymagający podjęcia próby wyzdrowienia i współpracy z innymi, aż do wyzdrowienia
ilekroć zawodzą uzdrawiające siły natury, zarówno chory, jak i osoby za niego odpowiedzialne zobowiązane są do szukania kompetentnej pomocy
Trzy rodzaje sytuacji różnicujących dostęp do przywilejów związanych z rolą chorego (według E. Freidsona)
rola chorego przyznawana jest warunkowo (przypadki chorób uleczalnych),
…przyznawana jest bezwarunkowo (przypadki chorób nieuleczalnych)
stygmatyzowanie choroby przez innych - pełnienie roli chorego uznawane jest za nielegalne, a tym samym szanse na uzyskanie praw i przywilejów związanych z tą rolą są znikome
Praca
Praca: zajęcia wymagające wysiłku umysłowego i fizycznego, których celem jest wytwarzanie dóbr i świadczenie usług służących zaspokojeniu ludzkich potrzeb: pierwotnych i wtórnych, fizycznych i umysłowych, materialnych i duchowych
Praca
jest podstawą gospodarki (systemu gospodarczego). System gospodarczy składa się z instytucji, które zajmują się produkcją i dystrybucja dóbr i usług. Instytucja to z kolei zespół ról skupionych wokół zaspokajania ważnej społecznej potrzeby. Rola społeczna to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru
Zawód
Ogólnie: praca wykonywana w zamian za stałe wynagrodzenie
Socjologicznie: Zbiór umiejętności i związany z nimi zasób wiedzy oraz kompetencji wykonawczych, powstały w wyniku społecznego podziału pracy i specjalizacji, wykonywany stale, okresowo lub dorywczo jako podstawowe źródło dochodu i utrzymania
Aspekty pracy zawodowej
Pieniądze
Poziom aktywności
Urozmaicenie
Struktura czasu
Kontakty społeczne
Poczucie własnej tożsamości
Praca niepłatna
* szara strefa (gospodarka nieformalna)
* samodzielne „radzenie sobie”
prace domowe tradycyjnie wykonywane przez kobiety
Gospodarka nieformalna: odnosi się do transakcji dokonywanych poza sferą formalnego zatrudnienia, najczęściej polegających na wymianie usług za gotówkę, ale obejmujących również wymianę dóbr i usług
Technika (w tym techniki informatyczne) - wykorzystanie nauki do produkcji maszyn pozwalających zwiększyć wydajność pracy.
Zmiany w sferze pracy (w systemie zatrudnienia)
„Niebieskie kołnierzyki” / „białe kołnierzyki”
Mężczyźni kobiety
Rolnictwo, przemysł wytwórczy usługi
Niektóre przyczyny zmian
stałe doskonalenie techniki (maszyn zastępujących pracę człowieka), w tym zastosowanie na szeroką skale technik informacyjnych
rozwój przemysłu wytwórczego poza Zachodem, szczególnie w krajach Dalekiego Wschodu
Nowy typ społeczeństwa, nowa faza jego rozwoju?
społeczeństwo postindustrialne
wiek informacji
nowa ekonomia
Gospodarka oparta na wiedzy
Gospodarka oparta na wiedzy („nieważka gospodarka” weightless economy) większość zatrudnionych nie pracuje przy produkcji i dystrybucji dóbr materialnych, ale zajmuje się sprzedażą i świadczeniem usług, projektowaniem, opracowywaniem strategii rozwoju, marketingiem,; ich pracę można pokreślić jako przetwarzanie informacji. Wiąże się z pojawieniem się licznej kategorii technicznie przygotowanych konsumentów, gotowych i chętnych do włączenia do swojego codziennego życia nowości z zakresu technik komputerowych, rozrywki i telekomunikacji. Jeden z najważniejszych jej aspektów sprzyjających globalizacji.
Globalizacja: wzrost współzależności różnych społeczeństw, regionów i krajów świata w miarę zacieśniania się stosunków gospodarczych na świecie. Według Komisji Europejskiej globalizację można zdefiniować jako proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii. Globalizacja oznacza zmniejszenie barier między krajami i wzmocnienie ściślejszych powiązań ekonomicznych, politycznych i społecznych.
Wired workers - osoby zatrudnione w sektorze technik informacyjnych
jedna z najszybciej rosnących grup klasy średniej (1/3 czynnych zawodowo w UE, trochę więcej w USA)
cechy wspólne (mimo zróżnicowania wykonywanych zawodów)
nowa cechy i zjawiska kulturowe (kwestia stylu życia), także nowa kultura polityczna
Gałęzie gospodarki opartej na wiedzy
techniki elektroniczne
oświata i szkolenia
badania
planowanie
sektor finansowy i inwestycyjny
Podział pracy
od wszechstronnych umiejętności do wąskich kwalifikacji
zmiana miejsca wykonywania pracy
od rzemiosła do produkcji masowej
od kilkudziesięciu typów rzemiosła do kilkudziesięciu tysięcy zawodów
wzrost współzależności ekonomicznej
Skutki podziału pracy (wg klasyków)
alienacja (Karol Marks): utrata przez pracowników kontroli nad wykonywaną pracą i nad jej produktami; w systemie kapitalistycznym pracownicy przyjmują wobec pracy postawę instrumentalną i nie widzą w niej niczego poza sposobem zarabiania pieniędzy
anomia (Emil Durkheim): poczucie bezcelowości i rozpaczy wynikające ze zmian zachodzących w nowoczesnym świecie, w rezultacie których normy społeczne tracą wpływ na ludzkie zachowanie
Skutki podziału pracy i postępu technicznego
automatyzacja - odwrócenie alienacji
dekwalifikacja, degradacja pracy (?)
techniki informacyjne - skutki pozytywne i negatywne
Pozytywne skutki podziału pracy
Adam Smith: „Badania nad kulturą i przyczynami bogactwa narodów” (1776): korzystny wpływ podziału pracy na wydajność produkcji
Frederick W. Taylor Tzw. naukowa organizacja pracy („tayloryzm”)
Henry Ford Praktyczne rozszerzenie tayloryzmu („fordyzm”); taśma produkcyjna w fabryce w Highland Park, Mich. (1908); symbol produkcji masowej
Ograniczenia tayloryzmu i fordyzmu
wysokie koszty oprzyrządowania
konkurencyjność, opłacalność tylko przy taniej sile roboczej
tayloryzm i fordyzm - systemy małego zaufania
Systemy małego zaufania
zadania odgórnie ustalone i sprzężone z pracą maszyn
praca ściśle kontrolowana, pracownicy mają małą swobodę działania
pracownicy są pod ciągłą obserwacją - ma to zapewniać dyscyplinę pracy i utrzymanie wysokich standardów produkcji/usług
Niezamierzone skutki systemów małego zaufania:
zaangażowanie i morale pracowników spada, gdyż nie mogą nic wnieść do swojej pracy ani decydować, jak ją najlepiej wykonać (alienacja!)
niezadowolenie z pracy, wysoka absencja, często dochodzi do konfliktów
Systemy dużego zaufania
pozwalają pracownikom, według określonych zasad, samodzielnie ustalać tempo pracy, a nawet jej zakres
z reguły funkcjonują na wyższych szczeblach organizacji pracy
Zmiany w systemie pracy: są skutkiem głównie znacznych zmian na rynkach światowych: od konsumpcji masowej do nisz wysokiej jakości. Maksymalizacja elastyczności i innowacyjności ze względu na wymagania rynku, zróżnicowanego i dostosowującego się do indywidualnych oczekiwań klientów
„postfordyzm”
elastyczność produkcji
decentralizacja organizacji pracy
powstawanie niepowiązanych hierarchicznie zespołów zadaniowych
odchodzenie od wąskich specjalizacji na rzecz systemu szkoleń
ELASTYCZNOŚĆ PRODUKCJI (USŁUG)
Wykorzystywanie przez małe grupy wysoko wykwalifikowanych pracowników innowacyjnych technologii i stosowanie nowych metod do wytwarzania mniejszej liczby produktów bardziej zindywidualizowanych niż te, które przeznaczone są dla masowego odbiorcy
PRACA ZESPOŁOWA
* system kół poprawy jakości - wiedza i doświadczenie pracowników mogą przyczynić się do usprawnienia procesu i metod produkcji
* zespoły zadaniowe - płynne przechodzenie do kolejnych zadań, współpraca, poszerzanie kwalifikacji w toku realizacji zadań, korzystanie z doradców zewnętrznych
WSZECHSTRONNOŚĆ
* jako kierunek rozwoju systemów produkcji i usług wpływa na proces rekrutacji pracowników - poszukiwani są tacy, którzy łatwo się przystosowują i szybko się uczą
wzrost roli „kwalifikacji osobistych” (umiejętności pracy w zespole, pracy indywidualnej, przejawiania i podejmowania inicjatywy, twórcza postawa w obliczy wyzwań zawodowych); „degradacja” kwalifikacji technicznych
SZKOLENIA PRACOWNICZE
* zatrudnianie osób, które potrafią uczyć się współpracując, uczyć się od siebie nawzajem
* badania pokoleniowe w Wielkiej Brytanii: znacznie większe szanse na udział w szkoleniach w pracy mają pracownicy posiadające już kwalifikacje; szkolenia mają wpływ na poziom wynagrodzeń
Krytyka postfordyzmu
przesadna skłonność do podkreślania, że praktyki fordyzmu zostały już zarzucone
w istocie mamy do czynienia z „neofordyzmem”, nową odmianą tradycyjnych technik fordyzmu
techniki fordyzmu nigdy nie były tak sztywne, jak się niekiedy sądzi
w wielu gałęziach produkcji dominuje wciąż produkcja masowa
Kobiety a praca zawodowa
Obecnie, zmienia się charakter współpracy obu płci i podziału obowiązków między nimi - w większości krajów europejskich 35-60% kobiet w wieku od 16 do 60 lat pracuje zarobkowo poza domem
Perspektywa historyczna
* w społeczeństwie przedprzemysłowym - brak podziału na dom i miejsce pracy; pozycja kobiet była często wysoka ze względu na udział w działalności gospodarczej (mimo wykluczenia z polityki i wojny)
* w społeczeństwie przemysłowym - utrwalenie się podziału na dom i miejsce pracy, sferę publiczną i prywatną; kobiety zaczęto utożsamiać z wartościami „rodzinnymi”
Wzrost aktywności zawodowej kobiet
* przełom - II wojna światowa
* wzrostowi odsetka kobiet czynnych zawodowo towarzyszy obniżanie się takiego odsetka wśród mężczyzn
* przyczyny zanikania tej różnicy - zmiana zakresu i rodzaju „zajęć domowych”; przyczyny ekonomiczne; samorealizacja)
Kulturowa nierówność płci
* segregacja zawodowa (pionowa i pozioma)
* praca w niepełnym wymiarze
* zróżnicowanie zarobków
Czy zjawisko kulturowej nierówności płci w pracy zanika?
* więcej możliwości dla kobiet w zawodach inteligenckich i na stanowiskach kierowniczych
* dyskryminacja kobiet na dole hierarchii zawodowej utrzymuje się
* prace domowe: nowy podział obowiązków?
Praca a rodzina
Praca zawodowa a obowiązki domowe
* wydłużanie się czasu pracy
* obciążenia pracujących matek
* wpływ pracy rodziców na rozwój dzieci
Przyjazne rodzinie rozwiązania organizacyjne w pracy - założenia ideowe
organizacja pracy powinna umożliwiać pracownikom godzenie obowiązków domowych i zawodowych,
... powinna sprzyjać równouprawnieniu i podziałowi obowiązków domowych miedzy mężczyznę i kobietę
przyjęte strategie organizacyjne powinny dotyczyć wszystkich na równi, stwarzać dobre warunki pracy, sprzyjać potrzebom pracowników obarczonych obowiązkami domowymi
Przyjazne rodzinie rozwiązania organizacyjne w pracy - podejmowane działania
elastyczny czas pracy
wspólne etaty
praca w domu
urlopy wychowawcze
Przyjazne rodzinie rozwiązania organizacyjne w pracy - krytyka
elastyczny czas pracy w wielu zakładach nie wchodzi w grę i jest przywilejem nielicznych
kobiety i mężczyźni w bardzo różnym stopniu korzystają z elastycznego czasu pracy
same rozwiązania przyjazne rodzinie nie wystarczą, by kobiety funkcjonowały na rynku pracy na równi z mężczyznami i uzyskały pełną niezależność ekonomiczną
POTRZEBNA JEST ZMIANA PODSTAW (WZORÓW) KULTUROWYCH
Bezrobocie
Definicja MOP - Bezrobotny jest ten, kto (1) nie ma pracy, (2) jest gotów podjąć pracę w ciągu 2 tygodni i (3) w ciągu ostatniego miesiąca szukał pracy
Propozycje rozszerzenia definicji
* „zniechęceni” (chcieliby pracować, ale nie szukają pracy, bo stracili nadzieję, że uda im się coś znaleźć)
* „osoby z konieczności pracujące w niepełnym wymiarze godzin”
Bezrobocie: przejściowe, strukturalne i to trzecie
Poziom (wielkość) bezrobocia wiąże się z
przynależnością klasową
poziomem wykształcenia
Etapy przystosowywania się do nowej sytuacji:
szok
Optymizm
depresja (faza głębokiego pesymizmu, niezadowolenia z siebie i utraty nadziei)
groźba osłabienia, bądź nawet zniszczenia struktur społeczności i więzi międzyludzkich
Spadek bezpieczeństwa zatrudnienia
„zagrożony środek” - rzeczywistość czy mit?
szkodliwe skutki niepewności zatrudnienia
- w życiu zawodowym
- w życiu prywatnym
- w stanie zdrowia
- „korozja charakteru”
Zachowania zbiorowe
Z zachowaniem zbiorowym mamy do czynienia wówczas, gdy działania wielu ludzi różnią się w określony sposób od zinstytucjonalizowanych wzorów życia codziennego.
Cechy:
spontaniczne i krótkotrwałe działania społeczne stosunkowo dużej liczby ludzi znajdujących się w niejasnej sytuacji
niepewna identyfikacja i niewyraźne granice społeczne
słabe lub nowo wytworzone normy społeczne
Sześć warunków wystąpienia zachowania zbiorowego:
(1) podatność strukturalna
(2) napięcie strukturalne
(3) uogólnione przekonania
(4) czynniki przyspieszające
(5) mobilizacja do działania
(6) nieskuteczna kontrola społeczna
Rodzaje zachowań zbiorowych
Zachowania po katastrofach Rzadko są bezładne. Zinstytucjonalizowane, rutynowe procedury zwykle nie funkcjonują, lecz ludzie wynajdują nowe sposoby postępowania, na ogół w duchu wzajemnej troski i solidarności.
Panika Pojawia się gdy ludzi ogarnia strach przed rzeczywistym lub domniemanym zagrożeniem oraz mają przekonanie, że nie ma dostatecznej liczby dróg ucieczki. Zachowanie paniczne jest bezładną, irracjonalną walką o własne bezpieczeństwo bez względu na innych.
Masowa histeria Szybkie rozprzestrzenianie się strachu wśród grupy ludzi, którzy gwałtownie i w sposób niekontrolowany reagują na domniemane zagrożenie ze strony jakichś potężnych sił
Plotka Nieformalnie rozpowszechniana, nie potwierdzona informacja pochodząca z anonimowego źródła. Jest próbą zrozumienia niejasnej sytuacji. Plotki pojawiają się w okresach napięć społecznych, zaś ich obfitość i stopień wiarygodności zależy od stopnia niejasności (wieloznaczności) danej sprawy oraz od intensywności zainteresowania nią.
Chwilowa moda (fad) Forma zachowania (na ogół w celach rozrywkowych), która nagle staje się popularna, a następnie zanika
Mania społeczna (craze) “Szał” na punkcie czegoś; moda, która staje się tak ważna dla ludzi, że wydają na to coś wiele pieniędzy i poświęcają temu wiele czasu
Moda Szczególny styl zachowania lub wyglądu, popularny w określonym czasie. Trwa dłużej niż “szał”, jest przejawem znaczenia, jakie modernizujące się społeczeństwo przywiązuje do zmian
Tłum
Krótkotrwałe, niezorganizowane zgromadzenie znacznej liczby ludzi w bezpośredniej bliskości fizycznej; jego przyczyną jest wspólny obiekt zainteresowania
Tłum
jest anonimowy,
działa bezosobowo,
jest podatny na sugestie,
ma szczególne właściwości emocjonalne
Rodzaje tłumu
tłum przypadkowy
tłum konwencjonalny
tłum ekspresywny
tłum protestujący
tłum aktywny Forma zachowania zbiorowego, która najczęściej sprawia kłopoty. Jest to potencjalnie gwałtowna w swych reakcjach ludzka zbiorowość, która podejmuje działania w trybie natychmiastowym i może stać się gwałtowna i niebezpieczna, stając się tłumem niszczącym (motłochem)
Teorie próbujące objaśnić zachowanie tłumu
teorie "zakaźne"
teoria konwergencji
teoria pojawiającej się normy
teoria gry
Teorie "zakaźne" - Zakładają, że tłum jest irracjonalny, a zdrowo myślący ludzie ogarnięci tłumem też staną się irracjonalni. Ludzie podążają z tłumem w rezultacie pewnego rodzaju komunikacji (łączności) emocjonalnej. G. Le Bon objaśniał ten proces jako naśladownictwo, hipnozę i sugestię. Z. Freud sądził, że jest to w dużej mierze kwestia identyfikacji z przywódcą. H. Blumer był przekonany, że jest to spowodowane "reakcją okrężną", jaka zachodzi podczas "fazy obróbki" - bezpośrednią, bezmyślną reakcją ludzi na wzajemne emocje.
Teoria konwergencji - Zakłada, że jeśli ludziom, którzy posiadają podobne utajone pragnienia zdarzy się połączyć w tłum, to mogą oni - jeśli ktoś z nich zapoczątkuje działania - odrzucić swojej normalne ograniczenia kulturowe i wziąć udział w niekontrolowanych, gwałtownych zachowaniach tłumnych. Ich postępowanie nie jest wywołane "zakażeniem", lecz wywodzi się z impulsów, które każdy uczestnik takich działań już w sobie nosi.
Teoria pojawiającej się normy - Utrzymuje, że w nadzwyczajnych sytuacjach tłum może uznać zwyczajne normy za nieodpowiednie. Może przy tym nie być jednolitej opinii co do tego, jak postępować, ale niektórzy ludzie wyrażają jednak swoje opinie, podczas inni - nie. Jeśli wyrażane opinie wydają się reprezentować przekonania wszystkich członków tłumu, stają się nową normą, której inni będą przestrzegać niejako mimowolnie.
Teoria gry - Traktuje zachowania w tłumie nie jako irracjonalne, lecz jako rezultat szczególnych sytuacji, w których uczestnictwo w tłumie zmienia koszty podjęcia jakiegoś działania. Działanie w ramach tłumu może stać się racjonalne, podczas gdy robienie tego samego indywidualnie mogłoby być zbyt ryzykowne.
Ruch społeczny
Zbiorowe usiłowanie wprowadzenia nowego porządku w określonej(określonych) dziedzinie(dziedzinach) życia społecznego. Może również porządkować i rozwijać świadomość zbiorową podejmując próby objaśnienia całemu społeczeństwu swojego punktu widzenia. Często jest źródłem nowych wartości. Posiada swoją ideologię, organizację i taktykę.
Typy ruchów społecznych
1. Ruchy społeczne nakierowane na jednostki
- alternatywne
- religijne (odkupieńcze)
2. Ruchy nakierowane na społeczeństwo
- wsteczne
- reformatorskie
- rewolucyjne (także utopijne)
Neil Smelser: warunki pojawienia się ruchu społecznego
1. Sprzyjający kontekst strukturalny
społeczeństwa z tradycją kontestacji
społeczeństwa z „kulturą klęski”
2. Pojawienie się strukturalnego napięcia - W społeczeństwie muszą pojawić się sprzeczności interesów i wartości oraz związane z tym antagonizmy i konflikty
„stare” ruchy społeczne - głównie rozbieżności interesów ekonomicznych
„nowe” ruchy społeczne - głównie rozbieżności uznawanych wartości
3. Pojawienie się uogólnionego przekonania
Aby sprzeczności stały się siłą motywującą do wspólnych działań, muszą wejść do obszaru świadomości zbiorowej
Wiele ruchów społecznych motywowanych jest przez trzy główne doznania (poczucia): nierówności, niesprawiedliwości i deprywacji. Odnoszą się zawsze do porównania własnej sytuacji z sytuacją innych lub porównywaniu możliwości z aspiracjami
Relatywna deprywacja - najważniejszy czynnik wywołujący gotowość do masowych kontestacji
4. Zdarzenie inicjujące - Zdarzenie często indywidualne, cząstkowe, lecz posiadające znaczenie symboliczne i emocjonalne
Etapy ruchu społecznego:
Cykl życiowy" ruchu społecznego
- powstanie
- zjednoczenie
- biurokratyzacja
- schyłek: KLĘSKA lub ZWYCIĘSTWO
1. Rekrutacja członków. Dwa modele rekrutacyjne
a. model „wulkaniczny” (spontaniczność częsta w ruchach rasowych, klasowych, religijnych, narodowościowych - por. teorie tłumu, upośledzenia, społeczeństwa masowego)
b. model mobilizacji zasobów (przekonanie, że ruch społeczny jest efektem manipulacji)
Uruchomienie racjonalnej motywacji jest utrudnione, gdy cele ruchu mają charakter dóbr czy wartości publicznych, tzn. nie mogą być przywilejami tylko niektórych grup społecznych (ruchy na rzecz demokracji, niepodległości, ekologiczne). Mamy tu do czynienia z dwiema postawami: tzw. syndrom ”pasażera na gapę” (stowaway syndrome) i tzw. postawa „poczekamy, zobaczymy”
Uwolnienie od syndromu „pasażera na gapę”:
ideowe przekonanie ludzi, że wartość celu przewyższa jakiekolwiek koszty działania
zwiększenie atrakcyjności uczestnictwa poprzez dodanie pewnych dóbr czy wartości prywatnych, które staną się udziałem wyłącznie uczestników ruchu
2. Rozpoczęcie działalności: Pojawienie się postaci centralnej charyzmatycznego przywódcy, który pełni funkcję mobilizującą, koordynującą, organizującą
3. Krystalizowanie się ideologii, wyłanianie organizacji i powstawanie swoistego etosu Następuje różnicowanie się oraz biurokratyzacja struktur organizacyjnych, pojawiają się szczeble władzy. Niektóre ruchy przekształcają się w partie polityczne tracąc charakter przedsięwzięć zbiorowych. Pojawia się zestaw reguł postępowania. Luźne ideały przekształcają się w spoisty system
wizje przyszłości, w któej idee ruchu zostaną wprowadzone w życie
diagnozę problemów i zagrożeń, które ruch pragnie rozwiązać, wskazanie winnego za aktualny stan rzeczy
4. Koniec ruchu społecznego:
a) Zwycięstwo (osiągnięcie zamierzonych celów), „kryzys wiktorii” (demobilizacja ruchu, rozproszenie jego członków, rozpad struktur organizacyjnych, dezaktualizacja ideologii), ALBO
b) Klęska, „kryzys przegranej” (narastające rozczarowanie członków, stopniowa demobilizacja, zamieranie aktywności, odpływ zwolenników)
Teorie ruchów społecznych
teoria upośledzenia
teoria społeczeństwa masowego
teoria mobilizacji zasobów
Teoria upośledzenia Ruchy społeczne powstają wtedy, gdy duża liczba ludzi czuje się pozbawiona tego, co uważa za niezbędne dla swego szczęścia i dobrobytu. Poczucie upośledzenia często łączy się ze wzrostem oczekiwań na polepszenie sytuacji, co może sprzyjać powstaniu ruchu społecznego. Teoria ta nie może jednak wyjaśnić, dlaczego niektóre upośledzone odłamy społeczeństwa tworzą ruchy społeczne, a inne nie
Teoria społeczeństwa masowego - Nowoczesne społeczeństwo stwarza sytuację społecznej izolacji i poczucia bezsilności. Łączenie się z innymi w ruchu społecznym łagodzi te odczucia. Teoria ta nie jest uniwersalna: badania empiryczne wykazują, że niektóre ruchy społeczne przyciągają ludzi żyjących w zbiorowościach o silnej więzi społeczne
Teoria mobilizacji zasobów - Upośledzenie i napięcia prowadzą do powstania ruchu społecznego jedynie wtedy, gdy dysponuje on niezbędnymi środkami podtrzymującymi jego istnienie. W teorii tej zakłada się, że większość tych środków pochodzi z zewnątrz ruchu Badania ruchu praw obywatelskich dowodzą jednak, że nie jest tak w każdym przypadku
Opinia publiczna
Zbiorowe poglądy społeczeństwa lub jego części w jakiejś kwestii. Ze względu na różnorodność i zmienność opinii jednostek, o opinii publicznej mówi się zawsze w odniesieniu do konkretnego czasu.
Kształtowanie i badanie opinii publicznej
Wewnątrz społeczeństwa funkcjonują różne publiczności; każda z nich związana jest z określonym przedmiotem zainteresowania
Niektórzy ludzie („liderzy opinii”) mają większy niż inni wpływ na opinię w ramach poszczególnych publiczności
Środki masowego przekazu oddziałują na ludzi za pośrednictwem liderów opinii (dwustopniowy przepływ informacji)
Zmienność i strukturę poglądów społeczeństwa bądź jego części starają się odzwierciedlić badania opinii publicznej
Propaganda jest planowym użyciem środków masowego przekazu do wpływania na opinię publiczną
Spis treści
opr. asm
29