socjologia konfliktów społecznych


Socjologia konfliktów społecznych

Konflikty społeczne są zjawiskami: normalnymi, wszechobecnymi, ciągłymi oraz użytecznymi.

Terminem „konflikt społeczny” określa się na ogół różne zjawiska, w których przejawiają się elementy zmagań, jakie mają miejsce zarówno między poszczególnymi ludźmi, jak też pomiędzy dowolnie wielkimi ich zbiorami.

Konfliktami społecznymi nazywa się zarówno walki między małymi grupami typu klika lub gang, jak też walki różnych sekt religijnych czy partii, strajki, rewolucje jako przejawy walki klasowej, wojny itp. Zjawiska społeczne, występujące nie tylko w mikro i makroskali społecznej, ale nawet w mega skali, tzn. obejmujące swoim zasięgiem więcej społeczeństw, jak to miało miejsce w wojnach światowych.

Zdaniem J. Bernard ze względu na różne aspekty można konflikt społeczny rozpatrywać z punktu widzenia:

  1. psychologii społecznej

  2. socjologii

  3. semantyki

Ad 1. konflikty społeczne są zawsze konfliktami między ludźmi, nie można więc przy ich rozpatrywaniu pomijać problemów związanych z psychiką człowieka. Dotyczy to zarówno konfliktów w małych, jak i we wielkich grupach społecznych. Uczucia, przekonania, postawy i zachowania ludzkie są ważne we wszystkich sytuacjach konfliktowych.

Ad 2. z socjologicznego punktu widzenia konflikty społeczne są związane z istnieniem różnych sprzeczności o charakterze strukturalnym lub funkcjonalnym, jakie występują w poszczególnych społecznościach lub w całym społeczeństwie. Są one przykładem negatywnego współdziałania między ludźmi tkwiącymi w różnych strukturach społecznych, dążącymi do urzeczywistnienia swoich celów bez względu na innych. Socjologię interesuje społeczne uwarunkowanie konfliktów w różnych elementach struktury społecznej (grupy, kategorie, instytucje społeczne) i pomiędzy nimi, a także zmiany, jakie konflikty powodują w danych strukturach.

Ad 3. semantyczny punkt widzenia konfliktu społecznego łączy się z potrzebą uwzględnienia wartości jakie tkwią u podstaw danego sporu.. W sporze racje partnerów nie są jednoznaczne. Innym problemem semantycznym jest to, że u podstaw konfliktu tkwią niekiedy różne nieporozumienia znaczeniowe, utrudniające, czy nawet uniemożliwiające porozumienie się stron.

Konflikty społeczne tym m.in. różnią się od innych konfliktów, że do ich zaistnienia nie wystarczają tylko obiektywne uwarunkowania, lecz są również konieczne subiektywne uwarunkowania. Pierwsze - stwarzają realne podłoże konfliktotwórcze, czy też potencjalną sytuację konfliktową. Przekształcenie się jednak danej sytuacji konfliktowej w rzeczywisty konflikt czyli jej aktualizacja, wymaga zawsze zaistnienia subiektywnych uwarunkowań. Potencjalne strony konfliktu muszą zatem nie tylko mieć możliwość podjęcia walki, ale przede wszystkim chcieć tej walki.

Właściwości konfliktu społecznego

Konfliktem społecznym nazywamy wszelkie przejawy zmagań, czy też walki między ludźmi, których celem jest nie tylko zdobycie (względnie utrzymanie) środków produkcji, danej pozycji społecznej, władzy itp. wartości, cieszących się społecznym uznaniem, ale także pozyskanie, neutralizacja, a nawet eliminacja rzeczywistego lub domniemanego przeciwnika powyższych zamierzeń.

Od konfliktów społecznych można odróżnić wiele innych form zmagań i konfrontacji, z jakimi spotykamy się w życiu społecznym, które mogą być następstwem:

żadna z tych form zmagań lub konfrontacji sama w sobie nie jest jeszcze przejawem konfliktu, ale każda z nich stwarza podłoże konfliktowe, na którym może dojść do konfliktu społecznego.

Wnioski metodologiczne

  1. Konflikty społeczne są obiektywnymi zjawiskami, które mogą występować w dowolnej formie we wszystkich sferach życia społecznego i w różnych zakresach - mikro, makro i mega skali społecznej. Ze względu na przeróżne wzajemne związki i zależności, jakie istnieją pomiędzy poszczególnymi sferami życia społecznego, analiza konfliktu w jednej z nich wymaga uwzględnienia sytuacji, jakie występują w innych sferach, zwłaszcza pozostających w bezpośrednim związku z tą, w której dany konflikt zaistniał.

  2. Konflikty społeczne są zjawiskami psychospołecznymi. Dlatego też przy ich analizie należy uwzględnić zarówno społeczne jak i psychiczne uwarunkowania oraz pamiętać o istnieniu ścisłych związków pomiędzy nimi.

  3. Konflikty społeczne występują w różnych płaszczyznach i przekrojach życia zbiorowego. Jedne z nich mogą się wzajemnie kumulować, a tym samym rozszerzać i poniekąd wspomagać. Inne znowu mogą się wzajemnie ograniczać, a nawet eliminować.

  4. Każdy konflikt społeczny jest uwarunkowany zarówno przyczynami obiektywnymi jak i subiektywnymi. Ale należy pamiętać o tym, że te same przyczyny mogą wywołać dość różne skutki. Identyczne zespoły przyczyn konfliktotwórczych mogą powodować różne skutki.

  5. Nie ma takich społeczności oraz grup społecznych, istniejących w obrębie danych społeczności - zarówno powstałych spontanicznie, jak i zorganizowanych - w których nie występowałyby sytuacje konfliktotwórcze, wynikające ze zróżnicowanych potrzeb poszczególnych ludzi, które są niemożliwe do jednoczesnego zaspokojenia. Jednak nie każda sytuacja konfliktotwórcza musi prowadzić do wybuchu konfliktu społecznego.

  6. Lekceważenie sytuacji konfliktotwórczych jest błędem, ponieważ jak długo one trwają, tak też długo stanowią potencjalne zagrożenie konfliktami.

  7. jeżeli już dochodzi do konfliktu, to trzeba dążyć do ograniczenia jego rozmiarów i natężenia oraz do przezwyciężania jego przyczyn i skutków.

Uwarunkowania a przyczyny konfliktów

Podmiotami konfliktów społecznych są świadome istoty o mniej czy bardziej bogatym życiu uczuciowym, które są nie tylko racjonalne, ale także emocjonalne, tzn. kierujące się w swoich zachowaniach zarówno rozumem, jak i uczuciami.

Konflikty społeczne wynikają z sytuacji konfliktotwórczych. Sytuacje takie są niewątpliwie wytworem swoistych uwarunkowań, które możemy najogólniej podzielić na obiektywne i subiektywne.

Każda sytuacja konfliktotwórcza jest określonym procesem, który może, ale nie musi wcale doprowadzić do wybuchu konfliktu. Sytuacja ta może zostać bowiem rozładowana także w sposób bezkonfliktowy, jeżeli zostaną podjęte określone działania np. mediacyjne, wyjaśniające itp. lub też gdy zabraknie po prostu przyczyny konfliktu, a uwarunkowania sytuacji konfliktotwórczej ulegną dezaktualizacji.

Aby zaistniała sytuacja konfliktotwórcza doprowadziła do wybuchu konfliktu konieczna jest więc także określona przyczyna (lub zbiór przyczyn).

Może się też tak zdarzyć, że pomimo zaistnienia sytuacji konfliktotwórczej i pojawienie się określonych przyczyn konfliktu - konflikt społeczny nie występuje. Dzieje się tak np. wtedy gdy przyczyny konfliktu są zbyt słabe, biorąc pod uwagę istniejącą sytuację konfliktotwórczą. Mogą być to też tylko pseudoprzyczyny, które ze względu na swoje racjonalne lub irracjonalne właściwości nie są w stanie doprowadzić do konfliktu, pomimo istniejącej sytuacji konfliktotwórczej. Czasem gdy takie przyczyny nie są zbyt mocne, aby doprowadzić do konfliktu „wzmacnia” się je sztucznymi przyczynami, mającymi sprowokować dany konflikt. Prowokacje, jako podstępne działania zmierzające do nakłonienia danych ludzi do zachowań pożądanych dla tych, którzy je stosują i na ogół zgubnych dla ulegających prowokatorom, są właśnie często przykładem sztucznych przyczyn konfliktów społecznych.

0x08 graphic

0x08 graphic

0x08 graphic
PRZYCZYNA PRZYCZYNA

0x08 graphic
0x08 graphic
KONFLIKTU KONFLIKTU

0x08 graphic
0x08 graphic

Sprzeczności jako źródła konfliktów

Wyróżnia się na ogół następujące pary sprzeczności (charakterystyka ogólna):

  1. wewnętrzne ( np. między egoistycznymi celami poszczególnych ludzi w danej grupie) i zewnętrzne (np. sprzeczności celów poszczególnych grup w danej społeczności).

  2. antagonistyczne (np. sprzeczności, które można przezwyciężyć tylko przez ostrą walkę) i nieantagonistyczne (np. jakie występują pomiędzy ludźmi, którzy różnią się wprawdzie swoimi celami, ale pomimo to mają pewien wspólny cel nadrzędny, który ich łączy i stymuluje współdziałanie).

  3. główne (które spośród wielu innych sprzeczności na określonym etapie rozwoju danej społeczności mają istotne znaczenie dla jej dalszych przeobrażeń) i poboczne (których występowanie - choć nie odgrywa istotnej roli w określaniu rozwoju danej społeczności, może jednak pod pewnym względem modyfikować jego przebieg).

Najbardziej typowe sprzeczności powodujące konflikty społeczne:

  1. sprzeczności strukturalne, z jakimi spotykamy się w różnych systemach społecznych np. społeczeństwa feudalne.

  2. sprzeczności wynikające z dysproporcji rozwojowych, które mogą występować zarówno między społeczeństwami, jak i w obrębie poszczególnych społeczeństw np. sprzeczności między krajami rozwiniętymi, a zacofanymi.

  3. niewspółmierny do podaży wzrost popytu na potrzebne dobra lub usługi powoduje różne napięcia między ludźmi w związku z konkurencją o zapewnienie sobie danych dóbr lub usług.

  4. sprzeczności pojawiające się między poszczególnymi strukturami władzy na tle rozbieżnych interesów np. między władza centralną, a lokalną.

  5. sprzeczności pomiędzy różnymi podsystemami danych struktur np. między fachowcami, a biurokratami.

  6. źródłem sprzeczności może być także przyjmowanie za rzeczywistość tego, co jest dopiero postulatem, czy tez zamierzonym celem. Zarówno w teorii jak i w praktyce. Woluntaryzm i uleganie fikcjom w myśleniu lub działaniu może stać się również czynnikiem konfliktotwórczym.

  7. niedomagania systemów komunikacji i informacji.

  8. równoczesna przynależność danego człowieka do wielu grup społecznych może być źródłem sprzeczności oraz kolizji wzorów i ról społecznych.

Struktura uwarunkowań konfliktów społecznych

W makroskali społecznej obiektywne uwarunkowania są konieczne, aczkolwiek niewystarczające do wybuchu konfliktu. Natomiast w mikroskali społecznej obiektywne uwarunkowania nie są konieczne, bowiem niekiedy wystarczają tylko subiektywne uwarunkowania.

Zarówno obiektywne jak i subiektywne uwarunkowania konfliktów społecznych odnoszą się do tego, co wywołuje sytuacje konfliktotwórcze oraz co stwarza przyczyny, powodujące to, że wspomniane sytuacje urzeczywistniają się w postaci określonych konfliktów.

Uwarunkowania te mogą mieć charakter:

Typy przyczyn, które mogą powodować konflikty społeczne:

  1. obiektywne, które mogą mieć np. charakter - strukturalny albo funkcjonalny,

  2. subiektywne o charakterze racjonalnym albo irracjonalnym, ze względu na sposoby reagowania i zachowania ludzi.

Ad.a. Obiektywnymi przyczynami konfliktów o charakterze strukturalnym jest np. wadliwa organizacja współżycia lub współpracy ludzi w danej społeczności, która powoduje, że poszczególni ludzie, jeżeli chcą przestrzegać zasad tej organizacji, to wówczas musza po prostu przeszkadzać sobie nawzajem.

Przyczyny o charakterze funkcjonalnym wynikają natomiast z różnych zakłóceń we współdziałaniu lub współpracy poszczególnych elementów danych struktur społecznych np. niedomagania systemu komunikacyjnego lub informacyjnego.

Ad.b. Konflikty spowodowane subiektywnymi przyczynami - to takie konflikty, których uwarunkowań należy upatrywać w opiniach, postawach i zachowaniach ludzkich.

Racjonalny charakter mają te przyczyny, które wynikają z realnych lub przynajmniej wysoce prawdopodobnych przesłanek

Irracjonalny charakter mają natomiast przyczyny wynikające z urojonych, fikcyjnych, wydumanych motywów, będących następstwem np. manii prześladowczej.

Kiedy mówimy o subiektywnych uwarunkowaniach konfliktów, to trzeba wspomnieć również o znaczeniu popędów i motywów.

Do popędów zaliczamy, oprócz powszechnie znanych, opartych na podstawach fizjologicznych, jak np. głód, pragnienie, zmęczenie, także dążenia do realizacji celów homeostatycznych organizmu ludzkiego, takich jak unikanie np. skrajnych temperatur, natężenia dźwięków itp.

Wśród motywów psychicznych istotną rolę odgrywają następujące: pragnienie bezpieczeństwa, społeczne aprobaty.

Wpływu popędów i motywów na konflikty można zatem upatrywać w tym, że ludzie myślą i działają pozytywnie stosownie do tego, co podnosi ich samopoczucie i umacnia poczucie bezpieczeństwa, a z kolei reagują negatywnie na wszystko to, co jest lub nawet wydaje się być temu przeciwne.

Gdy człowiek ani przez działanie pozytywne, ani negatywne nie może zrealizować swojego celu, wówczas istnieje niebezpieczeństwo, że popadnie on w konflikt z samym sobą i ulegnie frustracji, a stan ten może stać się z kolei źródłem konfliktów ze środowiskiem.

Najbardziej typowymi mechanizmami obronnymi przed tego typu sytuacjami są m.in.:

Strony i uczestnicy konfliktu społecznego

Podmiotami konfliktów społecznych mogą być istoty ludzkie, występujące zarówno jednostkowo, jak też zbiorowo.

Na zachowanie i sposób bycia człowieka wywierają wpływ społeczne funkcje, które powinien spełniać ze względu na przynależność do podstawowych kategorii społecznych. W danej społeczności wchodzi w określone role społeczne. Ludzie uczestniczą w konfliktach także zbiorowo.. zbiorowymi podmiotami konfliktów są także przeróżne instytucje będące często osobami prawnymi. (stowarzyszenia, związki, organizacje). Zarówno instytucje posiadające, jak i nie posiadające osobowości prawnej, uczestniczą w konfliktach społecznych jedynie poprzez ludzi, ze względu na których istnieją i którzy są ich reprezentantami. Uczestnictwo w konflikcie społecznym może być zamierzone i niezamierzone. W konflikcie można uczestniczyć w przypadkowy sposób i niezależnie od własnej woli. Zamierzone uczestnictwo w danym konflikcie nie zawsze musi czynić strona konfliktu jakiego jesteśmy świadkiem. Stroną konfliktu społecznego jest zatem każdy, kto bierze w nim mniej lub bardziej aktywny udział, nawet niekoniecznie w sposób bezpośredni.

Społeczny zasięg konfliktów międzyludzkich

W ogólny sposób można podzielić konflikty ze względu na ich zasięg społeczny na:

  1. mikrokonflikty

  2. makrokonflikty

  3. megakonflikty

Ad.a mikrokonfliktami nazywamy wszystkie te konflikty, jakie mają miejsce w obrębie dowolnej społeczności lokalnej albo w istniejących w niej grupach lub kategoriach społecznych np. międzysąsiedzkie.

Ad.b makrokonfliktami nazywamy wszystkie te konflikty, które nie tylko mają miejsce w danym społeczeństwie, ale również dotyczą tego społeczeństwa, jako całości. Są to zatem konflikty jakie występują pomiędzy istotnymi elementami struktury konkretnego społeczeństwa np. pomiędzy klasami społecznymi, grupami etnicznymi.

Ad.c megakonflikty te konflikty, które mają miejsce pomiędzy społeczeństwami lub ich związkami, opartymi na przeróżnych porozumieniach i układach np. wojny między państwami.

Niezależnie od powyższego, bardziej ogólnego podziału, możemy także wyróżnić - zwłaszcza w mikro i makrostrukturach społecznych - konflikty w relacjach:

  1. jednostka - jednostka - uczestniczą w nich ludzie i rozgrywają się zawsze w konkretnych zbiorowościach społecznych. Źródeł takich konfliktów należy szukać w przeróżnych kolizjach pragnień, aspiracji, interesów poszczególnych ludzi, które powodują różne spięcia. Takimi źródłami są również kolizje ról społecznych.

  2. jednostka - grupa - taki konflikt może być skutkiem wielu przyczyn np. lekceważenie przez jednostkę norm grupowych, naruszenie obowiązujących wzorów społecznych. Konflikty w takiej relacji integrują grupy społecznie użyteczne oraz destabilizują lub nawet rozkładają grupy społecznie negatywne np. kliki lub gangi.

  3. jednostka - kategoria społeczna - kategoriami społecznymi nazywamy takie zbiory ludzi, które zostały ukształtowane w praktyce życia społecznego ze względu na jakieś właściwości , z którymi łączą się określone prawa i obowiązki społeczne np. kategorie płci, wieku, stanu cywilnego, zawodu. Konflikty tego rodzaju integrują ludzi danych kategorii społecznych, a równocześnie ukazują różne specyficzne ich problemy w poszczególnych społecznościach np. dyskryminacja.

  4. grupa - grupa - zdarzają się często w poszczególnych społecznościach czy społeczeństwach. Oddziałują bardziej destruktywnie na dane społeczności, niż wcześniejsze konflikty ponieważ angażują znacznie większe ilości ludzi np. grupy etniczne, religijne, polityczne.

  5. grupa - kategoria społeczna - prawa i obowiązki wynikające z przynależności do danej kategorii nie są wcale identyczne w poszczególnych grupach. Może się zdarzyć, że jakaś kategoria społeczna podejmuje walkę o zmianę swojego dotychczasowego statusu socjalnego w obrębie danej społeczności, a tym samym popada w konflikt z nią.

  6. kategoria społeczna - kategoria społeczna - najbardziej klasyczne to konflikty pomiędzy pokoleniami. Tego rodzaju konflikty są odbiciem różnorodnych przeobrażeń danego społeczeństwa, ukazują przejawy zacofania i wynikające stąd sprzeczności.

  7. jednostka lub grupa lub kategoria społeczna - instytucja - np. konflikty między lokatorami a administracją. Terminu „instytucja społeczna” używamy dla *oznaczenia rozmaitych tworów społecznych, powołanych dla realizacji określonych funkcji powszechnie użytecznych; *dla określenia poszczególnych osób fizycznych, które staja się ucieleśnieniem urzędów, godności lub funkcji społecznych. Tego rodzaju konflikty działają destabilizująco na społeczności i społeczeństwa, w których występują, powodując raczej negatywne skutki w ich rozwoju.

  8. instytucja - instytucja - znaczenie tych konfliktów zależy od społecznego ciężaru gatunkowego instytucji uwikłanych w dany konflikt. Analizy takich konfliktów mogą dostarczyć danych o uwarunkowaniach funkcjonowania przeróżnych instytucji oraz o ich roli w integracji albo dezintegracji danych struktur społecznych.

Utajone podmioty konfliktów społecznych

Konflikty społeczne występują także wśród utajonych elementów struktury społecznej., są to takie elementy, które nie istnieją oficjalnie i m.in. dlatego też nie są na ogół widoczne, dostrzegane i akceptowane, chociaż w każdym społeczeństwie, zwłaszcza bardziej rozwiniętym, wywierają określony wpływ na to, co się w nim dzieje. Do tej kategorii elementów struktury zaliczamy np.:

  1. grupy nacisku - to mniej lub bardziej zorganizowane zbiory ludzi, którzy stoją na straży interesów nie tyle swoich członków, ale raczej tych kategorii społecznych albo środowisk, które są ich klientelą i stanowią o ich sile. Wywierają one naciski na partie, parlamenty, różne ogniwa władzy politycznej lub administracyjnej oraz na opinię publiczną, grożąc możliwością odwołania się do tych, którzy za nimi stoją lub ewentualnie w danej sytuacji wystąpią ze względu na własny doraźny interes np. związki zawodowe. Grupy nacisku mogą antagonizować inne struktury istniejące w danym społeczeństwie, jak też same między sobą wchodzić w różne konflikty.

  2. kliki - wyróżnia się pięć typów klik: symbiotyczną, pasożytniczą, obronną, agresywną i przypadkową. Są to zawsze tzw. małe grupy społeczne, powstałe i istniejące w obrębie większych, a zasadniczym celem ich istnienia jest dążenie do takiego kształtowania w zakulisowy sposób danej grupy, w jakiej tkwią właśnie, ażeby zapewnić sobie dominującą w niej pozycję lub możliwie największe korzyści. Klika dąży do możliwie pełnego opanowania danej struktury, w której istnieje, ale bez jej zniszczenia. Kliki przyczyniają się do powstawania sytuacji konfliktotwórczych w relacjach klika - grupa, klika - kategoria społeczna, klika - jednostka, klika - klika. Szczególnie niebezpieczne są kliki agresywne.

  3. mafie i gangi - mafie to grupy realizujące swoje egoistyczne cele nie tylko w obrębie jednej grupy, ale w pewnej szerszej społeczności, w sposób nie przebierający w środkach. Ich działalność ma charakter legalny i nielegalny. Gangi to swoiste grupy typu bandy, które skupiają przeważnie młodych i agresywnych osobników o lekceważącym stosunku do prawa i zasad współżycia społecznego, w celu realizowania przeróżnych wspólnych przedsięwzięć nie zawsze o charakterze wyraźnie przestępczym. Wymienione struktury mogą wchodzić w konflikty ze wszystkimi jawnymi lub utajonymi strukturami społecznymi.

  4. lokalne kręgi towarzyskie - w każdej społeczności ludzie zajmujący kluczowe pozycje wchodzą ze sobą nawzajem w określone stosunki towarzyskie, obejmujące swoim zasięgiem także ich rodziny. Istniejące lokalne kręgi towarzyskie modyfikują w jakimś stopniu poszczególne społeczności ze względu na występującą w nich strukturę klasowo-warstwową i wynikające z niej konsekwencje polityczne, społeczne, ideologiczne, gospodarcze, ale równocześnie mogą one też powodować określone sytuacje konfliktotwórcze.

Przydatność poznawcza i praktyczna wyróżniania podmiotów konfliktów społecznych

Konflikty społeczne nie mogą istnieć bez uczestników, podmiotów. Wielkość i różnorodność podmiotów konfliktów społecznych jest zależna od stopnia rozwoju społeczeństwa lub społeczności, w których badamy konflikty. Poszczególne podmioty konfliktów zajmują różne albo równe pozycje w strukturze społecznej, co nie jest obojętne dla ich przebiegu i znaczenia. Precyzyjne ustalenie tego, kto uczestniczy w danym konflikcie i podanie pozycji społecznej uczestników pozwala na bliższe ustalenie jego stron i na określenie zasięgu i społecznego ciężaru gatunkowego konkretnego konfliktu.. na tej podstawie możemy niekiedy ustalić także to, kto popiera poszczególne strony danego konfliktu. Na podstawie takiej analizy mamy również o wiele większe szanse na bardziej skuteczne oddziaływanie na poszczególne strony konfliktu.

Konflikt a społeczeństwo

Konflikty społeczne wywierają istotny wpływ na życie społeczne. Szczególnie ostre przykłady to walka zbrojna oraz wojna.

Wpływ ten zaznacza się wyjątkowo:

  1. w życiu gospodarczym - rozwój społeczności ludzkich prowadzi do pojawienia się wyspecjalizowanych narzędzi walki zbrojnej, do ukształtowania się ludzi i organizacji służących walce, a także wojnie. Pociąga to za sobą określone koszty. Poszukiwania środków materialnych potrzebnych do wytwarzania narzędzi walki, organizacją służącym wojnie, czy też przeciwstawianiu się agresji - stają się jednym z ważnych problemów gospodarczych społeczeństwa.

  2. w organizacji danych społeczności - potrzeby związane z wojną i walkami o władzę, korzyści materialne, wartości, wywierają wpływ także na możliwości rozwoju danego społeczeństwa i jego organizację. Wpływ ten jest bardziej widoczny w społeczeństwach doświadczonych rewolucjami. Przejawia się on w militaryzacji danego społeczeństwa.

  3. w uznawanych systemach wartości - pod wpływem przeróżnych „bogów wojny” i ideologii walki ukształtował się szczególny kult dla takich cnót jak braterstwo, odwaga, solidarność grupowa wynikająca z faktu wspólnego zagrożenia. Cnoty te wciąż utrzymują się pomimo coraz to większej i bardziej powszechnej niechęci do agresji i przemocy.

Funkcje konfliktów społecznych

Konflikt społeczny powoduje zawsze określone zmiany w tych strukturach, w których występuje. Zmiany te stymulują kolejne przeobrażenia, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Konflikt społeczny spełnia bardzo różne funkcje w życiu każdej społeczności. Funkcje - określone działania, czy też skutki, powodowane przez dany konflikt, które same lub wespół z innymi współtowarzyszącymi zjawiskami społecznymi wywołują albo stymulują przeróżne zmiany w życiu tej społeczności, w jakiej mają miejsce.

Najważniejsze funkcje:

    1. różnicująca i identyfikacyjna

    2. integracyjna i dezintegracyjna

    3. demaskatorska i maskująca

    4. progresywna i regresywna

    5. pozytywna i negatywna

Ad.1. każda społeczność, w której ma miejsce konflikt, może ulec podziałowi, np. na szereg kręgów, reprezentujących różne opinie na temat istniejącego konfliktu. Zarówno bierne jak i czynne zaangażowanie się w dany konflikt, łączy się z koniecznością opowiedzenia się za jedną z istniejących na jego temat opinii. Wspólnota opinii łączy, ludzie identyfikują się, stają się sobie bliscy.

Ad.2. intelektualne i emocjonalne zaangażowanie się danych ludzi w istniejący konflikt i znajdujące swoje odbicie w ich opiniach i postawach, może kształtować określone zachowanie tych ludzi. Każdy konflikt stymuluje integrowanie się ludzi (zwieranie szeregów, poczucie wzajemnej solidarności), jak też dezintegruje, zaznaczając się w występowaniu jednostek z danych struktur społecznych (powstawanie frakcji, sekt).

Ad.3. konflikty społeczne stwarzają sytuacje sprzyjające obnażaniu przeróżnych niedomagań i mankamentów życia społecznego. Następstwem ujawniania przyczyn sytuacji konfliktowych jest to, że zostają one wraz z danym konfliktem poddane kontroli społecznej i presji opinii publicznej. Często aby odwrócić uwagę społeczeństwa od różnych rzeczywistych trudności i problemów, aby je ukryć przed opinią publiczną prowokuje się konflikty - spełniają one funkcje maskującą.

Ad.4. konflikty społeczne, zwłaszcza te które wynikają ze sprzeczności antagonistycznych, przyczyniają się na ogół do gwałtownego przezwyciężania owych sprzeczności, które tkwią u ich podstaw, a tym samym powodują eliminację ewentualnych przeszkód hamujących rozwój społeczny. Rozwój społeczny jest procesem kierunkowym, jego charakter może być skrajnie różny tzn. progresywny albo regresywny.

Ad.5. konflikt społeczny wówczas spełnia funkcje pozytywne, gdy przyczynia się do postępu społecznego. Jednak każdy konflikt nawet ten pozytywny w mniejszym lub większym stopniu powoduje straty w życiu społecznym, czy to materialne, czy moralne. Z tego względu każdy konflikt społeczny spełnia jakieś funkcje negatywne.

Charakterystyka systemu społecznego

Systemem społecznym jest każdy twór społeczny, który ma:

  1. sobie właściwą morfologie, czyli budowę wewnętrzną;

  2. strukturę, jaką współtworzą jego części składowe, pozostające w różnorodnych stosunkach wzajemnych;

  3. swoisty układ funkcji i pozycji, realizowanych przez poszczególne części składowe;

  4. właściwą danemu systemowi hierarchię;

  5. zdolność do czynnej i biernej adaptacji oraz

  6. określone wartości materialne i moralne, jakie są w nim uznawane i cenione.

Pomiędzy poszczególnymi elementami systemu społecznego występują różnorodne sprzeczności, które mogą prowadzić do różnych zwarć, napięć i konfliktów.

Przeobrażenia systemu społecznego spowodowane przez konflikt

Przeobrażenia w systemie społecznym dokonują się na skutek:

  1. ścierania się przeciwstawnych właściwości i tendencji, jakie występują w poszczególnych jego elementach oraz między nimi

  2. oddziaływań jego środowiska i otoczenia

  3. pod wpływem konfliktów, które mają w nich miejsce.

Środowiskiem społecznym danego systemu społecznego nazywamy ogół tych jednostek lub zbiorowości, z którymi wchodzi on w ciągu swojego istnienia w bezpośrednią styczność. Otoczeniem nazywamy ogół tych jednostek lub zbiorowości, z którymi dany system wchodzi w ciągu swojego istnienia w stosunki oparte na stycznościach pośrednich.

Przeobrażenia systemów społecznych pod wpływem konfliktów, jakie w nich zachodzą, dotyczą wszystkich ich elementów. Konflikty mogą powodować określone zmiany w morfologii danego systemu, jeżeli doprowadzają np. do rozpadu istniejących wcześniej grup np. sekty, kliki, czy tez poprzez wyłonienie się nowych. Spowodowane przez konflikty zmiany w morfologii systemu społecznego wpływają także na przeobrażenia jego struktury. Konflikty dzielą i łączą ludzi, stwarzają nowe sytuacje między nimi i stymulują określone zachowania. Pod wpływem konfliktów kształtują się także funkcje i pozycje poszczególnych elementów systemu społecznego. Konflikty społeczne, przeobrażając strukturę systemów, w których występują, rzutują na istniejącą w nich hierarchie, poprzez umacnianie istniejącej albo poprzez jej częściową czy tez całkowitą zmianę. Konflikty mogą umacniać albo osłabiać dany system społeczny, co tez wywiera określony wpływ na jego zdolność do adaptacji, zarówno czynnej, jak i biernej.

Adaptacja czynna łączy się zawsze z potrzebą takiego oddziaływania na swoje środowisko lub otoczenie, które powoduje swoiste przeobrażenia pożądane przede wszystkim przez oddziaływującego. Adaptacja bierna z kolei łączy się z reguły z podporządkowaniem się danego systemu swemu środowisku. W konfliktach społecznych uczestniczą nie tylko ludzie zorganizowani w systemy, ale także systemy wartości.

Odporność systemów społecznych na skutki konfliktów

Wszystko co destabilizuje dany system społeczny osłabia jego odporność na skutki konfliktów. A z kolei wszystko, co go umacnia podnosi znowu jego odporność w interesującym nas zakresie.

Do działań uodparniających systemy społeczne na skutki konfliktów zaliczamy wszystkie te działania, jakie zmierzają np. do tworzenia przeróżnych instytucji w celu odpowiedniego sterowania konfliktami, ograniczaniu charakteru i czasu trwania zmagań, eliminacji skutków danego konfliktu.

Typologia konfliktów społecznych

Przy wyróżnieniu typów konfliktów uwzględniono następujące elementy:

  1. podmioty

  2. zasięg

  3. przedmiot

  4. sposób przejawiania się

  5. czas trwania

  6. charakter sprzeczności

  7. przyczyny tkwiące u podstaw danego konfliktu społecznego oraz

  8. jego skutki

Na tej podstawie wyróżniamy następujące typy konfliktów społecznych:

Ad.1. Ze względu na podmioty:

*konflikty jednostkowe w relacji

    1. jednostka-jednostka

*konflikty zbiorowe w relacjach

    1. jednostka-zbiorowość

    2. zbiorowość-zbiorowość

Ad.2. Ze względu na zasięg można wyróżnić konflikty w mikro-, makro- i megaskali społecznej

Ad.3. Ze względu na przedmiot konfliktu społecznego można wyróżnić konflikty:

  1. ekonomiczne

  2. warstwowe

  3. klasowe

  4. polityczne

  5. ideologiczne

  6. kulturowe oraz

  7. wartości i celów

Ad.4. biorąc pod uwagę sposób przejawiania się konfliktów społecznych możemy wyróżnić konflikty

  1. jawne

  2. ukryte

  3. inspirowane i kierowane

  4. spontaniczne

  5. łagodne

  6. ostre

Konflikty społeczne mogą charakteryzować się równocześnie kilkoma właściwościami spośród wymienionych.

Ad.5. Ze względu na czas trwania możemy wyróżnić konflikty:

  1. długotrwałe, jakimi są np. konflikty klasowe występujące w poszczególnych formacjach społeczno-ekonomicznych

  2. krótkotrwałe, czyli efemeryczne, zdarzające się na skutek różnych przyczyn, które szybko ulegają dezaktualizacji, doprowadzając tym samym na ogół do wygaśnięcia konfliktu, jaki spowodowały.

Ad.6. możemy wyróżnić konflikty społeczne powstałe na skutek działania sprzeczności:

  1. wewnętrznych np. sprzeczności egoistycznych interesów ludzi tworzących daną grupę społeczną)

  2. zewnętrznych np. sprzeczności interesów poszczególnych grup w danym społeczeństwie

  3. antagonistycznych np. sprzeczności klasowych

  4. nieantagonistycznych, czyli sprzeczności, jakie występują między grupami, które mimo różnic interesów łączą także pewne wspólne wartości np. między różnymi warstwami danego narodu lub społeczeństwa

  5. głównych, czyli tych, spośród wielu innych sprzeczności, które na określonym etapie rozwoju danego społeczeństwa mają istotne znaczenie dla jego dalszych przeobrażeń

  6. pobocznych, których występowanie nie odgrywa istotnej roli w rozwoju danego społeczeństwa, może jednak pod pewnym względem modyfikować przebieg tegoż rozwoju.

Najbardziej typowe sprzeczności powodujące konflikty społeczne:

*sprzeczności strukturalne, z jakimi spotykamy się w różnych systemach społecznych np. społeczeństwa feudalne.

*sprzeczności wynikające z dysproporcji rozwojowych , które mogą występować zarówno między społeczeństwami, jak i w obrębie poszczególnych społeczeństw np. sprzeczności między krajami rozwiniętymi, a zacofanymi.

*niewspółmierny do podaży wzrost popytu na potrzebne dobra lub usługi powoduje różne napięcia między ludźmi w związku z konkurencją o zapewnienie sobie danych dóbr lub usług.

*sprzeczności pojawiające się między poszczególnymi strukturami władzy na tle rozbieżnych interesów np. między władza centralną, a lokalną.

*sprzeczności pomiędzy różnymi podsystemami danych struktur np. między fachowcami, a biurokratami.

*źródłem sprzeczności może być także przyjmowanie za rzeczywistość tego, co jest dopiero postulatem, czy tez zamierzonym celem. Zarówno w teorii jak i w praktyce. Woluntaryzm i uleganie fikcjom w myśleniu lub działaniu może stać się również czynnikiem konfliktotwórczym.

*niedomagania systemów komunikacji i informacji.

*równoczesna przynależność danego człowieka do wielu grup społecznych może być źródłem sprzeczności oraz kolizji wzorów i ról społecznych.

Ad.7. możemy wyróżnić konflikty społeczne spowodowane przyczynami:

  1. obiektywnymi, które mogą mieć charakter strukturalny lub funkcjonalny

  2. subiektywnymi o charakterze racjonalnym albo irracjonalnym, ze względu na sposoby myślenia i zachowania ludzi.

Ad.8. podobnie jak każde zdarzenie społeczne, tak też konflikty społeczne wywołują określone skutki nie tylko dla tych, którzy w nich uczestniczą czynnie. Skutki te możemy podzielić na

  1. bezpośrednie

  2. pośrednie

Bezpośrednimi są wszystkie te skutki, które jako następstwo danego konfliktu ujawniają się w tym środowisku, w jakim on właśnie zaistniał. Pośrednimi są natomiast te, które pojawiły się w związku z danym konfliktem poza środowiskiem, w jakim miał on miejsce. Oceniając konflikty z punktu widzenia ich skuteczności możemy wyróżnić wśród nich konflikty: skuteczne, nieskuteczne oraz przeciwskuteczne. Skutecznymi są te, które prowadzą całkowicie lub w znacznym stopniu do zamierzonego celu, jaki spodziewamy się na tej drodze osiągnąć. Nieskuteczne są z kolei te konflikty, które nie prowadzą do zamierzonego celu, ani też go nawet nie przybliżają. Przeciwskuteczne to te, które nie tylko nie prowadzą do zamierzonego celu, ale - co gorsza - przeciwdziałają jego osiągnięciu.

Warunki skutecznego przezwyciężania konfliktów

Wszelkie działania zmierzające do przezwyciężania konfliktów społecznych mogą być dopiero wtedy skuteczne, gdy są podejmowane w sposób metodologicznie uporządkowany.

1. Punktem wyjścia wszelkich prób przeciwdziałania konfliktom jest możliwie szybkie ich dostrzeganie przez zainteresowanych, zanim zdołają się rozprzestrzenić w danym środowisku.

Sprawne funkcjonowanie systemów komunikacji i informacji w obrębie danej struktury społecznej stwarza możliwość szybkiego rejestrowania sygnałów alarmowych o ewentualnych konfliktach oraz daje szansę na maksymalne skrócenie czasu potrzebnego na dostrzeżenie istniejących sytuacji konfliktotwórczych. Jednym z czynników utrudniających funkcjonowanie wymienionych systemów jest istniejący między ludźmi dystans społeczny, który wynika przede wszystkim ze zróżnicowanych ich funkcji i pozycji społecznych. Istniejąca hierarchia funkcji i pozycji społecznych, jakie występują w każdej społeczności ludzkiej sprawia, że jej członkowie pozostają w następujących stosunkach wzajemnych:

-równorzędności np. ludzie tego samego zawodu, wykształcenia, wieku i płci'

-podrzędności

-nadrzędności

Oprócz dostrzegania, ważną rolę odgrywa także właściwe postrzeganie danego konfliktu. Dostrzeganie zaistniałego konfliktu może przejawiać się zarówno w jego niedocenianiu, jak też przecenianiu.

Niedocenianie danego konfliktu może spowodować, że jego analiza będzie zbyt powierzchowna i nie przyczyni się do jego przezwyciężenia. Negatywne skutki wynikają także z faktu przeceniania powstałego konfliktu. Może to przejawiać się wtedy gdy reagujemy zbyt mocno do rzeczywistych potrzeb lub gdy stosujemy przesadne środki.

Osiągnięcie zgodności między subiektywną oceną danego konfliktu, a jego obiektywnym stanem rozwoju jest bardzo ważne. Dostrzeganie konfliktów tam, gdzie ich nie ma powoduje często pozorne konflikty. Niedostrzeganie konfliktu może wynikać zarówno z przyczyn obiektywnych, jak i subiektywnych. O przyczynach obiektywnych możemy mówić np. wówczas gdy zawiódł system informacyjny, a system komunikacyjny okazał się niewystarczający i na skutek tego sygnały alarmowe o konflikcie, a nawet o jego wybuchu nie doszły do zainteresowanych. Przyczyny subiektywne spowodują niedostrzeżenie konfliktu wówczas np. gdy konkretny człowiek okaże się po prostu niezdolny do należytej oceny zaistniałej sytuacji. Bez względu na to, z jakich przyczyn dany konflikt nie został postrzeżony w należyty sposób, pociąga to zawsze za sobą negatywne konsekwencje dla zainteresowanych, ponieważ uniemożliwia im skuteczne przeciwdziałanie.

2. Kolejnym problemem jest wnikliwa analiza danego konfliktu. Celem jej powinno być dokładne ustalenie różnych danych o interesującym nas konflikcie, dotyczących:

  1. uczestników - ich uczestnictwo może być czynne lub bierne

  2. przedmiotu - można wyróżnić następujące typy:

*ekonomiczne - związane z warunkami bytu danych ludzi;

*polityczne - będące rezultatem zmagań o władzę lub wpływy społeczne;

*organizacyjne - jako następstwa różnych niedomagań o charakterze strukturalnym lub funkcjonalnym, jakie mają miejsce w danym systemie społecznym;

*kompetencyjne - czyli wynikające z rozbieżnych ocen cudzych lub własnych obowiązków i uprawnień, odnoszących się zarówno do poszczególnych ludzi jak i instytucji;

*ambicjonalne - u których podstaw tkwią zazwyczaj różne motywy m.in. rozbieżności w ocenie poszczególnych ludzi ich własnej lub cudzej funkcji i pozycji społecznej;

*dotyczące przeróżnych wartości i celów, jakie mogą być właśnie przedmiotem zainteresowań poszczególnych ludzi.

  1. zasięgu - w zależności od społecznego zasięgu danego konfliktu możemy podejmować odpowiednie działania dla jego przezwyciężenia

  2. przyczyn - żaden konflikt społeczny nie jest spowodowany jedną przyczyną, lecz pewnym ich zespołem.

Do przyczyn ogólnych zaliczamy wszystkie te, które występują np. w określonym systemie społeczno-ekonomicznym i politycznym, w społecznościach określonego typu, systemach społecznych i są charakterystyczne dla tych właśnie systemów. Do szczegółowych przyczyn zaliczmy te, które wynikają ze specyficznych dla danego systemu społecznego uwarunkowań oraz ze swoistych sytuacji, jakie zaznaczają się w jego procesie rozwoju (migracje, kryzysy).

  1. rodzaju sprzeczności tkwiących u jego podstaw - szczególna uwagę należy zwracać na sprzeczności o charakterze antagonistycznym.

  2. jego natężenia - nie ulega wątpliwości, że konflikt o małym natężeniu jest łatwiejszy do opanowania niż konflikt o dużym natężeniu. Dlatego w zależności od dokonanych ustaleń, trzeba dobierać odpowiednie środki pozwalające na skuteczne przezwyciężenie przyczyn i skutków danego konfliktu.

3. Na podstawie ustalonego przez analizę stanu faktycznego danego konfliktu można dokonać wyboru:

  1. sposobu przeciwdziałania zaistniałemu konfliktowi oraz

  2. metod i środków jego opanowania, a także

  3. zasad przezwyciężania spowodowanych przez niego skutków

Ad. a. Przy doborze sposobu przeciwdziałania trzeba brać pod uwagę:

Najbardziej opłacalnymi są sposoby polegające na umiarkowanym reagowaniu, ponieważ okazują się często wystarczające.

Typowymi sposobami przeciwdziałania wszelkim konfliktom społecznym są np.:

Ad. b. Najbardziej typowe metody i środki stosowane do opanowania konfliktu:

Żadna z tych metod z reguły nie jest stosowana wyłącznie, lecz w różnych kombinacjach z innymi.

Metoda atakowania łączy się z postawa zaczepną i jest stosowana zarówno wtedy, gdy staramy się np. ubiegając innych, forsować własny cel, jak tez wtedy, gdy dążymy do wyeliminowania czy unicestwienia przeciwnika. Wynika więc z naszej inicjatywy, niekiedy jako działanie prewencyjne, czyli zapobiegawcze. Może również być odpowiedzią na działanie tych, którzy nam się przeciwstawiają, czyli kontrakcją (aktywna obrona). Przezwyciężając dany konflikt atakuje się to, co jest jego źródłem, a także ludzi, którzy są bezpośrednimi sprawcami sytuacji konfliktowej lub ich poplecznikami. Atakowanie polega na planowanej akcji.

Metoda obrony jest wówczas celowa w przezwyciężaniu konfliktów, kiedy istnieją uzasadnione przesłanki, że będzie bardziej skuteczną, niż inne. Obrona może mieć charakter czynny albo bierny. W obu jednak wypadkach powinna być także zaplanowana przedsięwzięciem, podobnie jak atak.

Metoda przetargów może być również przydatna w przezwyciężaniu konfliktów przyczyniając się do ich wygaśnięcia albo złagodzenia

Ad.c. Najogólniej biorąc, możemy wyróżnić autorytatywne i kooperatywne zasady przezwyciężania skutków spowodowanych przez konflikty.

O autorytatywnym przezwyciężaniu skutków konfliktów możemy mówić np. wtedy, gdy dana osoba lub instytucja, rozstrzyga sprawę w taki sposób, jaki uważa za słuszny, narzucając w sposób bezwzględny swój werdykt.

Przy kooperatywnym przezwyciężaniu skutków konfliktu arbiter i oponenci starają się współdziałać ze sobą w tym zakresie, ażeby odrobić czy naprawić zaistniałe szkody i zapobiec negatywnym ich następstwom.

Przy przezwyciężaniu konfliktów społecznych należy brać pod uwagę nie tylko to, co pomaga, ale również to, co przeszkadza. Czynniki przeszkadzające to: brak obiektywizmu, konsekwencji, umiaru oraz zgody pomiędzy osobami angażującymi się w przezwyciężanie konfliktu.

O braku obiektywizmu możemy mówić wówczas, gdy ludzie ingerujący w dany konflikt jednostronnie oceniają jego uwarunkowania, istotę, przebieg, zachowanie stron, sprawy z nim związane.

Brak konsekwencji może zaznaczyć się zarówno w ocenie konkretnego konfliktu, jak i w stosowanych sposobach zmierzających do jego przezwyciężania.

Brak umiaru w stosowaniu środków zmierzających do przezwyciężania zaistniałego konfliktu może pozostawać w ścisłym związku z błędną jego oceną i powodować w konsekwencji skutki o wiele gorsze od spodziewanych. Zbyt ostra reakcja na dany konflikt może doprowadzić do tego, że konflikt jawny przeobrazi się w ukryty, a tym samym stanie się trudniejszy do opanowania.

Stosując zatem określony środek przy przeciwdziałaniu istniejącemu konfliktowi, trzeba dobrze wyważyć proporcje między jego rozmiarem, natężeniem i zasięgiem a środkami, jakie zamierzamy zastosować. Ponadto należy uwzględnić istniejącą sytuację, w jakiej zaistniał dany konflikt.

Poważną przeszkodą w przeciwdziałaniu konfliktom jest skłócenie ludzi, którzy podejmują tego rodzaju działania.

Przezwyciężanie konfliktów występujących w makrospołecznej skali

Konflikty w makrospołecznej skali przejawiają się w sferze politycznej, ekonomicznej i ideologicznej.

Możliwości przezwyciężania tych konfliktów są dwojakie: poprzez walkę albo negocjacje.

Walka podjęta w celu przezwyciężenia zaistniałego konfliktu może mieć charakter bezwzględny albo względny. W pierwszym przypadku dąży się nawet do fizycznej albo co najmniej do społeczno-politycznej eliminacji przeciwnika, a więc w konsekwencji do jego śmierci fizycznej albo cywilnej. Wraz z likwidacja przeciwnika ustaje zawsze dany konflikt, chociaż jego przyczyny nie znikają.

Prowadzenie walki w sposób względny zmierza do pokonania przeciwnika, ale nie do jego eliminacji np. walka wyborcza.

Konflikty w makrospołecznej skali mogą być również przezwyciężane poprzez negocjacje, które łączą się zawsze z przeróżnymi kompromisami, będącymi następstwem:

W omawianych konfliktach nie wchodzi w grę arbitraż, czyli możliwość ich przezwyciężania poprzez werdykt osób lub instytucji nie uczestniczących w danym konflikcie. Możliwe są natomiast mediacje, czyli takie działania pośredniczące pomiędzy walczącymi stronami, które zmierzają do znalezienia wyjścia z istniejącego impasu.

NEGOCJACJE

Wstępne określenie negocjacji

W celu przezwyciężania sytuacji konfliktotwórczych lub zaistniałych już konfliktów społecznych, a także ich skutków, wypracowano swoiste procedury, które ze względu na stosowane w nich sposoby lub środki można podzielić na:

    1. twarde, czyli siłowe (atak, obrona)

    2. miękkie, czyli nie siłowe, perswazyjne.

Najbardziej znana procedura zaliczana do miękkich to negocjacje. Słowo negocjacja wywodzi się z łacińskiego słowa negotiatio, które pierwotnie służyło do określania takich czynności jak: handlowanie, kupczenie, prowadzenie interesów.

Negocjacje stały się jednym ze sposobów eliminacji konfliktów społecznych. Negocjacje są niekiedy mylone z eliminacją zaistniałych konfliktów poprzez procesy sądowe, z którymi łączy się określona procedura oparta na przepisach prawa. Bywają również utożsamiane z mediacjami, które są na ogół działaniami mającymi na celu doprowadzenie do negocjacji. Negocjacje trzeba też odróżnić od arbitrażu, który polega na tym, że dany konflikt jest rozstrzygany nie tyle przez jego uczestników, co przez jego arbitrów, czyli poprzez rozjemców, na których godzą się strony konfliktu.

Słowo negocjacje - częściej używane w liczbie mnogiej być może dlatego, że bywa stosowane dla określenia wielu złożonych czynności, obejmujących m.in. pertraktacje i rokowania zmierzające do znalezienia możliwości porozumienia się stron uwikłanych w konflikt, zwłaszcza przejawiający się w ostrej i przewlekłej postaci.

Chociaż negocjacje nie są jedynym sposobem przezwyciężania konfliktów, jakie występują między ludźmi, to są one jednak najlepszym spośród znanych sposobów ze względu na swoją skuteczność i efektywność. Skuteczność negocjacji tkwi w ich wielopłaszczyznowym podejściu do danego konfliktu. Negocjacje umożliwiają wnikliwe rozpoznanie zaistniałego konfliktu, znalezienie uwarunkowań, od których zależy jego zakończenie, a czasem nawet przezwyciężenie negatywnych skutków, które dany konflikt spowodował. Z tych względów zapobiegają one również w jakimś stopniu wznowieniu zakończonego konfliktu. Ze skutecznością negocjacji łączy się ich efektywność społeczno-ekonomiczna (są mniej kosztowne niż walka).

O negocjacjach możemy mówić wówczas, gdy spotykają się ze sobą ludzie, którzy dążąc do zaspokojenia określonych potrzeb wzajemnych, starają się uporać z przeciwstawnymi interesami utrudniającymi ich dążenia. Są bowiem świadomi tego, że zaspokojenie owych potrzeb, przy istnieniu sprzecznych interesów, możliwe jest raczej poprzez pozytywne współdziałanie, tzn. poprzez współpracę niż poprzez konflikt, czyli negatywne współdziałanie.

Negocjacje są taką procedurą, która jest stosowana dla urzeczywistnienia wspólnych potrzeb stron będących w potencjalnym albo aktualnym konflikcie poprzez przezwyciężenie sprzecznych interesów każdej z nich. Stronami posługującymi się tą procedurą mogą być zarówno jednostki, jak i grupy ludzi. Jest to procedura, czyli określony swoistymi regułami sposób postępowania, którym ludzie posługują się na co dzień, nie zawsze udolnie.

Specyfika negocjacji stosowanych w sytuacjach konfliktowych

Do negocjacji w sytuacjach konfliktowych dochodzi wówczas, gdy uczestnicy jakiegoś sporu lub zaistniałego konfliktu próbują znaleźć sposób na przezwyciężenie zaistniałej sytuacji poprzez bezpośrednie rozmowy stron uwikłanych w dany spór lub konflikt.

Zaznacza się to w stopniowym przechodzeniu od współdziałania negatywnego - jakim jest walka - do współdziałania pozytywnego, którego początkiem stają się negocjacje. W związku z powyższą zmianą postaw i zachowań uczestników zmagań są oni skłonni do:

  1. kompromisu, którego zakres może się poszerzać w miarę postępów w prowadzeniu bezpośrednich rozmów oraz

  2. ulegania sile argumentów, a tym samym rezygnacji z argumentów opartych na sile

Negocjacje charakteryzują się zatem:

    1. dobrowolnością udziału każdego z uczestników - nie należy tej cechy wiązać wyłącznie z własnymi chęciami skłóconych ze sobą stron, dobrowolność podjęcia negocjacji może być czasem wymuszona sytuacją w jakiej znalazły się strony konfliktu, postawa ich sojuszników, presją opinii publicznej itp.

    2. przejściem od negatywnego do pozytywnego, tzn. konstruktywnego współdziałania stron przy poszukiwaniu rozwiązań możliwych do przyjęcia dla każdej z nich - (negatywnie współdziałają ze sobą ludzie, którzy zwalczają się nawzajem i dążą do osłabienia, eliminacji lub nawet zniszczenia przeciwnika, w zależności od charakteru danego konfliktu). Przejście to następuje stopniowo, poprzez wzajemne gesty pojednawcze, dążenia do zbliżenia i nawiązania bezpośrednich kontaktów, stopniową redukcje wzajemnych niechęci i urazów itp. zachowania, które dopiero w dalszym rozwoju sytuacji pojednawczej stwarzają podstawy dla pozytywnego współdziałania stron, w celu znalezienia możliwych do przyjęcia rozwiązań zaistniałego konfliktu.

    3. gotowością do godziwych ustępstw wzajemnych, tzn. takich, które będą możliwe do przyjęcia bez utraty twarzy dla każdego z partnerów - negocjacje są poszukiwaniem kompromisów, czyli takich ustępstw wzajemnych, które okażą się korzystne dla każdej strony, a tym samym będą możliwe do przyjęcia dla każdej z nich. Skłonność do ustępstw zależy od sytuacji każdego z uczestników negocjacji, jak i od problemów natury moralnej. Każda strona powinna zatem mieć świadomość tego, jakie są granice jej własnych ustępstw i do jakich granic może ustąpić przeciwnik.

    4. cierpliwością w słuchaniu argumentów przeciwnika, nawet wówczas gdy są one wielokrotnie powtarzane - jeżeli negocjacje mają być owocne to ich uczestnicy musza podjąć dyskusję, w której dojdzie do wymiany opinii i argumentów. Im lepiej zrozumiemy przeciwnika, tym większa możliwość na porozumienie się z nim, co ma oczywiście istotne znaczenie dla przebiegu negocjacji i ich efektywności.

    5. otwartością w stosunku do oponenta i przejawianych przez niego inicjatyw, i to nawet nie zawsze związanych bezpośrednio z danym konfliktem - postawa otwartości w negocjacjach przejawia się m.in. w gotowości do pozytywnego reagowania na inicjatywy partnerów, sprzyja tej procedurze i przyczynia się do większej jej efektywności. Otwartość na inicjatywy przeciwnika nie powinna być nacechowana naiwnością i brakiem krytycyzmu.

Przygotowanie do negocjacji

Przed przystąpieniem do negocjacji, które maja zakończyć istniejący już konflikt lub przezwyciężyć sytuację konfliktotwórczą i zapobiec wybuchowi konfliktu, zwaśnione strony powinny zastanowić się nad tym, czy mają one szanse na powodzenie. Szanse takie istnieją wówczas, gdy np.:

Jeżeli każda ze stron jest przekonana o celowości podjęcia negocjacji, to wówczas powinna zastanowić się nad takim przygotowaniem do nich, aby zamierzone negocjacje były efektywne. Negocjacje są zmaganiami o charakterze konstruktywnym, są to zmagania przeciwników z czymś co składa się na obiektywne i subiektywne uwarunkowania konfliktu. Gotowość do konfrontacji argumentów jest poniekąd wstępnym warunkiem negocjacji, czyli warunkiem konstruktywnego współdziałania ludzi.

Przygotowanie do negocjacji przez każdą ze stron, która w nich uczestniczy, powinno obejmować przynajmniej następujące elementy:

  1. aktualną i wnikliwą ocenę własnej sytuacji i sytuacji przeciwnika, uwzględniając także cele, jakie każda strona chciałaby osiągnąć;

  1. określenie wspólnych interesów, określenie istniejących różnic interesów - określenie tego, co i dla kogo, jest szczególnie ważne, umożliwia ustalenie kolejności i pozwala na orientację odnośnie wrażliwości każdego z partnerów na dane kwestie. Ustalenie granic ewentualnych ustępstw poszczególnych stron określa zasięg możliwego kompromisu.

  2. Psychospołeczne ustawienie się wobec partnera negocjacji - uświadomienie sobie przez partnerów negocjacji tego, co ich łączy i tego, co ich dzieli, jest możliwe, gdy każdy z nich dokona krytycznej oceny przyjętej przez siebie hierarchii ważności spraw będących przedmiotem rokowań.

W negocjacjach wchodzimy w określone stosunki z partnerem lub partnerami, które mają społeczny charakter. Są to stosunki, które mają miejsce w określonych systemach społecznych.

Stosunkiem społecznym jest każde zachowanie się jednostki (zbioru) wobec innych jednostek (zbiorów), określone w swojej genezie i przebiegu przez:

    1. wzory i stereotypy, które tkwią w naszej świadomości

    2. nastawienie do partnera - nastawienia mogą mieć charakter: