Administracja pod zaborami
Zabór Rosyjski
Najmniejszą jednostką samorządu terytorialnego na ziemiach bezpośrednio włączonych do Rosji (wschodnich kresach pierwszej RP), a jednocześnie podstawową jednostką samorządu wiejskiego były gromady. Obejmowała ona z reguły jedną wieś, kierowana była przez zgromadzenie gromadzkie, będącego formą bezpośredniego udziału każdego mieszkańca w sprawowaniu (bardzo ograniczonej) władzy. Wybierało ono starostę (odpowiednik obecnego sołtysa), który pełnił funkcje porządkowo-policyjne, mógł karać za drobne wykroczenia.
Kolejnym szczeblem samorządu wiejskiego była gmina, (na którą składało się kilka gromad). Organami były zgromadzenia gminne (delegaci wyłonieni przez zgromadzenia gromadzkie) i wójta, wybieranego przez zgromadzenie. Samorząd ten podlegał kontroli specjalnych urzędników państwowych, mianowanych przez carat; byli to naczelnicy ziemscy i urzędy gubernialne. Funkcjonowanie tego samorządu było oceniane raczej pozytywnie.
W Rosji istniał także miejski samorząd. W miastach powstały wtedy tzw. dumy miejskie, wybierane przez mieszkańców na 4 letnią kadencję, które z kolei wybierały zarząd i prezydenta miasta. Także tu funkcjonowanie samorządu było ograniczone przez administrację państwową
Miasta i gminy składały się na powiaty (kolejna jednostka podziału kraju). Istniał trzeci rodzaj samorządu, tzw. ziemski. Uprawnieni do głosowania w wyborach byli wszyscy mężczyźni zamieszkujący dany powiat, jednak opracowany w oparciu o cenzus majątkowy powodował, że był on zdominowany przez ziemiaństwo. W powiatach organami tego samorządu były zgromadzenia powiatowe, złożone z wyłonionych w wyborach radnych, mające kompetencje uchwałodawcze i zarządy powiatowe, będące organami wykonawczymi zgromadzeń, składające się z przewodniczącego i dwóch członków wybranych przez radnych.
Kilka powiatów tworzyło gubernie, w których organami samorządu ziemskiego, były zgromadzenia i zarządy gubernialne, będące odpowiednikami podobnych organów w powiecie.
Oprócz administracji samorządowej, w guberniach działała też administracja państwowa w osobach gubernatorów, mianowanych przez cara. Najwyższą jednostką podziału terytorialnego Rosji były generał-gubernatorstwa (z generał-gubernatorami na czele), złożone z kilku guberni. Ogólnie kompetencje samorządu ziemskiego w Rosji były bardzo skromne i uzależnione od uprawnień administracji państwowej (rządu w Petersburgu, gubernatorów i generał-gubernatorów). Mimo pewnych reform, wszechwładza aparatu carskiego pozostała niezachwiana.
Zabór Pruski
Polskie ziemie zaboru pruskiego, tak ja całe Prusy końca XIX stulecia, dzieliły się na gminy wiejskie i miejskie (najmniejsze jednostki podziału administracyjnego i jednocześnie samorządu terytorialnego). W gminach wiejskich władze sprawowało zgromadzenie gminne, wybierane przez mieszkańców (ale tylko tych, którzy płacili podatki) jako ciało uchwałodawcze oraz naczelnik wraz z ławnikami (wybierani przez zgromadzenie) jako wykonawcze. W miastach funkcjonowały: rada miejska pochodząca z wyborów i magistrat, złożony z burmistrza (ewentualnie nadburmistrza w większych miastach) i radców miejskich, powoływanych przez radę miejską.
Wyższą niż gmina jednostka podziału terytorialnego był powiat, w którym władzę sprawowały: sejmik powiatowy, wyłaniany w wyborach i wydział powiatowy, złożony z 6 członków wybieranych przez sejmik powiatowy. Na czele tego ostatniego stał starosta, powoływany przez króla (po 1871 r. cesarza), spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik (mógł mianować także osobę spoza tego grona). Była to funkcja z jednej strony organu administracji rządowej w powiecie (podlegającym rządowi w Berlinie), z drugiej zaś członkiem organu samorządowego - wydziału powiatowego - zależnego od sejmiku, czyli reprezentacji mieszkańców danego powiatu. Starosta kierował administracją powiatową i policją, ogólnie odpowiadał za porządek na swoim terenie. Wydział powiatowy pełnił też funkcję sądu administracyjnego pierwszej instancji.
Jednostką nadrzędną w stosunku do powiatu stanowiła rejencja (zwana też jako "regencja"). Na jej czele stał prezydent rejencji, mianowany przez króla (cesarza), podległy pruskiemu ministrowi spraw wewnętrznych. Organem pomocniczym prezydenta był wydział obwodowy, złożony z samego prezydenta i innych osób mianowanych przez króla i wydział prowincjonalny. Był on także sądem administracyjnym drugiej instancji. W rejencjach nie było samorządu terytorialnego, tylko administracja rządowa w postaci prezydenta i wydziału.
Najwyższą jednostką podziału administracyjnego, skupiającą po kilka rejencji, była prowincja. Na jej czele stał nadprezydent, również mianowany przez króla (cesarza), wspomagany przez radę prowincjonalną (jej członków wybierał samorząd terytorialny). Nadprezydent był reprezentantem rządu w prowincji, kierował administracją rządową. Od 1879 r. w prowincjach wprowadzono też organy samorządu terytorialnego, a mianowicie sejm prowincjonalny, wybierany przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Jego organem wykonawczym był wydział prowincjonalny, z dyrektorem krajowym (starostą krajowym) na czele. Zadaniem wydziału było realizowanie uchwał sejmu, w sprawach, które zostały przekazane do kompetencji samorządu. Nadzór nad tymi organami sprawował nadprezydent, pod kątem legalności. Ziemie obecnie wchodzące w skład Polski dzieliły się na 5 prowincji: Poznańską (dawne Wlk. Ks. Poznańskie), Pomorze (ze stolicą w Szczecinie), Śląsk (stolica - Wrocław), Prusy Zachodnie (Gdańsk) i Prusy Wschodnie (Królewiec). System administracji w Prusach był skomplikowany. Urzędnicy byli z reguły nieprzekupni, (czego nie można było powiedzieć o ich rosyjskich odpowiednikach). Zgodność z prawem aktów prawnych, wydawanych przez administrację, była zaś niejako wymuszona poprzez istnienie trójinstancyjnego sądownictwa administracyjnego, odpowiedzialnego za kontrolę tych aktów pod kątem legalności. Zarówno administracja rządowa w terenie, jak i samorząd był zdominowany przez Niemców.
W Niemczech rozwinęła się koncepcja państwa prawne, której praktycznym wymiarem było to, że urzędnicy byli prawem związani, tzn. mogli działać tylko na podstawie i w granicach prawa. W Rosji zaś funkcjonowanie administracji opierało się na zasadzie swobodnego uznania, czyli niemalże pełnej dowolności decyzji urzędniczych. Na tym różnice się jednak kończyły, (jeśli chodzi o sytuację Polaków), gdyż, choć niemieccy urzędnicy działali jak najbardziej zgodnie z prawem, to jednak jego normy (tak jak działania urzędników w Rosji) były niekorzystne dla Polaków.
3. Galicja
Zabór austriacki był jedynym, gdzie Polacy cieszyli się dość szeroką autonomią zarówno w zakresie edukacji, kultury, jak i administracji. W przeciwieństwie do dwóch pozostałych zaborów na przełomie XIX i XX stulecia językiem urzędowym w Galicji był polski, zaś wśród urzędników dominowali Polacy. W przeciwieństwie jednak do administracji pruskiej, ta galicyjska nie mogła pochwalić się skutecznością ani sprawnością działania.
Na szczeblu gmin wiejskich władzę sprawowała administracja samorządowa, na którą składała się rada gminna, wybierana przez mieszkańców gminy w wyborach opartych na stanie majątkowym i wykształcenia, będąca organem uchwałodawczym. Zwierzchność gminna z wójtem na czele, jako organ wykonawczy. Analogicznie ta struktura wyglądał w miastach: organem uchwałodawczym była obieralna rada miejska, wykonawczym zaś magistrat pod przewodnictwem burmistrza (ewentualnie prezydenta w większych miastach).
Następną jednostką podziału terytorialnego był powiat, ze zbliżoną do gmin wiejskich i miast strukturą organów samorządowych: radą powiatową, wybieraną w systemie kurialnym, która z kolei powoływała wydział powiatowy, kierowany przez marszałka, którego jednak nominacja musiała zostać zatwierdzona przez cesarza austriackiego. Oprócz samorządu w powiecie występowała także administracja państwowa, w osobie starosty i kierowanego przez niego starostwa powiatowego. Zajmował się on całością administracji za wyjątkiem spraw skarbowych i szkolnictwa.
Dla całej Galicji istniały centralne instytucje autonomiczne z siedzibą we Lwowie. Składały się na nie: Sejm Krajowy, czyli organ uchwałodawczy złożony z wirylistów (osób zasiadających w tym ciele ze względu na sprawowane przez siebie stanowisko, nie zaś na skutek wyboru - byli to arcybiskupi trzech obrządków katolicyzmu wyznawanych w Galicji i posłów. Organem wykonawczym Sejmu był Wydział Krajowy, powoływany w połowie przez Sejm, a w połowie przez kurie wyborcze. Na jego czele stał marszałek krajowy. Wydział, oprócz realizacji uchwał Sejmu, nadzorował samorząd terytorialny. Austriackie władze centralne reprezentował w Galicji namiestnik (kierujący namiestnictwem), mianowany przez cesarza, w rządzie wiedeńskim zasiadał zaś minister ds. Galicji. Namiestnik kierował administracją państwową w Galicji, poprzez podporządkowanych mu bezpośrednio starostów powiatowych. W Galicji występował dualizm organów władzy publicznej: z jednej strony były to organy autonomiczne (Sejm i Wydział Krajowy) i samorządowe (rady i wydziały gmin i powiatów), z drugiej zaś organy rządowe (reprezentujące rząd wiedeński): namiestnik i starostowie. W Austro-Węgrzech funkcjonowało również sądownictwo administracyjne, jednoinstancyjne, przed Trybunałem Administracyjnym urzędującym w Wiedniu.