Administracja pod zaborami
Zabór Rosyjski
Po dokonanej w ramach "odwilży posewastopolskiej" tzw. reformie ziemskiej z 1864 r., najmniejszą jednostką samorządu terytorialnego na ziemiach bezpośrednio włączonych do Rosji (wschodnich kresach pierwszej RP), a jednocześnie podstawową jednostką samorządu wiejskiego były gromady. Obejmowała ona z reguły jedną wieś, kierowana była przez zgromadzenie gromadzkie, będącego formą bezpośredniego udziału każdego mieszkańca (właściwie każdego właściciela domu) w sprawowaniu (bardzo ograniczonej co prawda) władzy. Wybierało ono starostę (będącego bardziej odpowiednikiem obecnego sołtysa), który pełnił funkcje porządkowo-policyjne, mógł karać za drobne wykroczenia.
Kolejnym szczeblem samorządu wiejskiego była gmina (na którą składało się kilka gromad), której organy były odpowiednikami tych z gromad: zgromadzenie gminne (złożone z delegatów wyłonionych przez zgromadzenia gromadzkie) i wójta, wybieranego przez zgromadzenie. Opisując samorząd chłopski nie należy zapominać, że mówimy o samodzierżawnej Rosji - samorząd ten podlegał kontroli specjalnych urzędników państwowych, mianowanych przez carat; od 1889 r. byli to naczelnicy ziemscy i urzędy gubernialne. Co ciekawe mimo tego, funkcjonowanie tego samorządu było oceniane raczej pozytywnie .
Po 1870 r. w Rosji istniał oprócz wiejskiego, także miejski samorząd. W miastach powstały wtedy tzw. dumy miejskie, wybierane przez mieszkańców na 4 letnią kadencję, które z kolei wybierały zarząd i prezydenta miasta. Także tu funkcjonowanie samorządu było ograniczone przez administrację państwową
Miasta i gminy składały się na powiaty (koleiną jednostkę podziału kraju), w których po 1864 r. wprowadzono trzeci rodzaj samorządu, tzw. ziemski. Uprawnieni do głosowania w wyborach do jego jednostek byli wszyscy mężczyźni zamieszkujący dany powiat, jednakże system kurialny, opracowany w oparciu o cenzus majątkowy(3) powodował, że był on zdecydowanie zdominowany przez ziemiaństwo. W powiatach organami tego samorządu były zgromadzenia powiatowe, złożone z wyłonionych w wyborach radnych, mające kompetencje uchwałodawcze i zarządy powiatowe, będące organami wykonawczymi zgromadzeń, składające się z przewodniczącego i dwóch członków wybranych przez radnych.
Kilka powiatów tworzyło gubernie, w których organami samorządu ziemskiego, były zgromadzenia i zarządy gubernialne, będące odpowiednikami podobnych organów w powiecie. Oprócz administracji samorządowej, w guberniach działała też administracja państwowa w osobach gubernatorów, mianowanych przez cara. Najwyższą jednostką podziału terytorialnego Rosji były generał-gubernatorstwa (z generał-gubernatorami na czele), złożone z kilku guberni. Dla przykładu ziemie pierwszej RP włączone bezpośrednio do Rosji dzieliły się na generał-gubernatorstwa: wileńskie, białoruskie i kijowskie. Ogólnie kompetencje samorządu ziemskiego w Rosji były bardzo skromne i uzależnione od uprawnień administracji państwowej (rządu w Petersburgu, gubernatorów i generał-gubernatorów). Mimo pewnych reform, wszechwładza aparatu carskiego pozostała niezachwiana.
2. Dawne Królestwo Polskie
Po zakończony w 1865 r. powstaniu styczniowym, władze rosyjskie w coraz większym stopniu ograniczały odrębność kongresówki w stosunku od reszty Rosji. Wyrazem tego była zmiana oficjalnej nazwy tego terytorium z Królestwa Polskiego na Priwislinskij Kraj (kraj nadwiślański), likwidacja charakterystycznych dla Królestw urzędów jak Rada Administracyjna, Rada Stanu czy Namiestnik (zastąpiony przez generała-gubernatora warszawskiego, będący zwierzchnikiem zarówno służb cywilnych jak i wojska). Administrację terenową zorganizowano na wzór rosyjski (przedstawiony wyżej), stanowiska w jej ramach obsadzano Rosjanami, bądź zrusyfikowanymi Polakami, językiem urzędowym był oczywiście rosyjski. W stosunku do reszty imperium dawna kongresówka różniła się tylko tym, że nie ustanowiono tu samorządu terytorialnego (za wyjątkiem gminnego), zapewne obawiając się, że jego ciała staną się forum do stawiania żądań i sabotowania rusyfikacji przez Polaków.
3. Zabór Pruski
Różnica pomiędzy administracją zaboru pruskiego, a rosyjskiego polegała przede wszystkim na tym, że pod koniec XIX w. i na początku XX w. w Niemczech rozwinęła się koncepcja Rechtsstaat (państwa prawne), której praktycznym wymiarem było to, że urzędnicy byli prawem związani, tzn. mogli działać tylko na podstawie i w granicach prawa. W Rosji zaś funkcjonowanie administracji opierało się na zasadzie swobodnego uznania, czyli niemalże pełnej dowolności decyzji urzędniczych. Na tym różnice się jednak kończyły (jeśli chodzi o sytuację Polaków), gdyż choć niemieccy urzędnicy działali jak najbardziej zgodnie z prawem, to jednak jego normy (tak jak działania urzędników w Rosji) były niekorzystne dla Polaków (wystarczy wspomnieć o polityce Kulturkampfu czy antypolskim ustawodawstwie na początku XX w.).
Polskie ziemie zaboru pruskiego, tak ja całe Prusy końca XIX stulecia, dzieliły się na gminy wiejskie i miejskie (najmniejsze jednostki podziału administracyjnego i jednocześnie samorządu terytorialnego). W gminach wiejskich władze sprawowało zgromadzenie gminne, wybierane przez mieszkańców (ale tylko tych, którzy płacili podatki) jako ciało uchwałodawcze oraz naczelnik wraz z ławnikami (wybierani przez zgromadzenie) jako wykonawcze. W miastach funkcjonowały: rada miejska pochodząca z wyborów i magistrat, złożony z burmistrza (niem. Bürgermeister, ewentualnie nadburmistrza w większych miastach) i radców miejskich, powoływanych przez radę miejską.
Wyższą niż gmina jednostka podziału terytorialnego był powiat (Kreis), w którym władzę sprawowały: sejmik powiatowy, wyłaniany w kurialnych wyborach i wydział powiatowy, złożony z 6 członków wybieranych przez sejmik powiatowy. Na czele tego ostatniego ciała stał starosta (Landrat), powoływany przez króla (po 1871 r. cesarza), spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik (jednakże mógł mianować także osobę spoza tego grona). Była to funkcja o dwoistym charakterze: z jednej strony był on organem administracji rządowej w powiecie (podlegającym rządowi w Berlinie), z drugiej zaś członkiem organu samorządowego - wydziału powiatowego - zależnego od sejmiku, czyli reprezentacji mieszkańców danego powiatu. Landrat kierował administracją powiatową i policją, ogólnie odpowiadał za porządek na swoim terenie. Wydział powiatowy pełnił też funkcję sądu administracyjnego pierwszej instancji.
Jednostką nadrzędną w stosunku do powiatu stanowiła rejencja (zwana też jako "regencja"). Na jej czele stał prezydent rejencji (Präsident), mianowany przez króla (cesarza), podległy pruskiemu ministrowi spraw wewnętrznych. Organem pomocniczym prezydenta był wydział obwodowy, złożony z samego prezydenta i innych osób mianowanych przez króla i wydział prowincjonalny. Był on także sądem administracyjnym drugiej instancji. W rejencjach nie było zatem samorządu terytorialnego, tylko administracja rządowa w postaci prezydenta i wydziału
Najwyższą jednostką podziału administracyjnego, skupiającą po kilka rejencji, była prowincja (Provinz). Na jej czele stał nadprezydent (Oberpräsident), również mianowany przez króla (cesarza), wspomagany przez radę prowincjonalną (jej członków w części wybierał samorząd terytorialny). Nadprezydent był reprezentantem rządu w prowincji, kierował administracją rządową. Od 1879 r. w prowincjach wprowadzono też organy samorządu terytorialnego, a mianowicie sejm prowincjonalny, wybierany przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Jego organem wykonawczym był wydział prowincjonalny, z dyrektorem krajowym (zwany też starostą krajowym(5) ) na czele. Zadaniem wydziału było realizowanie uchwał sejmu, w sprawach, które zostały przekazane do kompetencji samorządu. Nadzór nad tymi organami sprawował nadprezydent, ale tylko pod kątem legalności, tzn. zgodności aktów wydawanych przez samorząd z prawem (zatem nie mógł on ingerować w kwestie ściśle merytoryczne). Ziemie obecnie wchodzące w skład Polski dzieliły się na 5 prowincji: Poznańską (dawne Wlk. Ks. Poznańskie), Pomorze (ze stolicą w Szczecinie), Śląsk (stolica - Wrocław), Prusy Zachodnie (Gdańsk) i Prusy Wschodnie (Królewiec). System administracji w Prusach (a zatem też na ziemiach wchodzących potem w skład II RP) był dość skomplikowany. W literaturze przedmiotu podkreśla się jednakże, że funkcjonował on sprawnie, a urzędnicy byli z reguły nieprzekupni (czego nie można było powiedzieć o ich rosyjskich odpowiednikach). Zgodność z prawem aktów prawnych, wydawanych przez administrację, była zaś niejako wymuszona poprzez istnienie trójinstancyjnego sądownictwa administracyjnego, odpowiedzialnego za kontrolę tych aktów pod kątem legalności. Należy przypomnieć jednak, że zarówno administracja rządowa w terenie, jak i samorząd był zdominowany przez Niemców.
3. Galicja
Zabór austriacki był jedynym, gdzie Polacy cieszyli się dość szeroką autonomią (od 1867 r.) zarówno w zakresie edukacji, kultury, jak i administracji. W przeciwieństwie do dwóch pozostałych zaborów na przełomie XIX i XX stulecia językiem urzędowym w Galicji był polski, zaś wśród urzędników dominowali Polacy. W przeciwieństwie jednak do administracji pruskiej, ta galicyjska nie mogła pochwalić się skutecznością, sprawnością działania.
Na szczeblu gmin wiejskich władzę sprawowała administracja samorządowa, na którą składała się rada gminna, wybierana przez mieszkańców gminy w wyborach opartych na cenzusie majątkowym i wykształcenia, będąca organem uchwałodawczym, i zwierzchność gminna na czele z wójtem, jako organ wykonawczy. Analogicznie ta struktura wyglądał w miastach: organem uchwałodawczym była obieralna rada miejska, wykonawczym zaś magistrat pod przewodnictwem burmistrza (ewentualnie prezydenta w większych miastach).
Następną jednostką podziału terytorialnego był powiat, z zbliżoną do gmin wiejskich i miast strukturą organów samorządowych: radą powiatową, wybieraną w systemie kurialnym, która z kolei powoływała wydział powiatowy, kierowany przez marszałka, którego jednak nominacja musiała zostać zatwierdzona przez cesarza austriackiego. Oprócz samorządu w powiecie występowała także administracja państwowa, w osobie starosty i kierowanego przez niego starostwa powiatowego. Zajmował się on całością administracji za wyjątkiem spraw skarbowych i szkolnictwa.
Dla całej Galicji istniały centralne instytucje autonomiczne z siedzibą we Lwowie. Składały się na nie: Sejm Krajowy, czyli organ uchwałodawczy złożony z wirylistów (osób zasiadających w tym ciele ze względu na sprawowane przez siebie stanowisko, nie zaś na skutek wyboru; byli to arcybiskupi trzech obrządków katolicyzmu wyznawanych w Galicji, biskupi rzymskokatoliccy, rektorzy Uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, Politechniki Lwowskiej oraz prezes Akademii Umiejętności) i posłów wybieranych w wyborach kurialnych. Organem wykonawczym Sejmu był Wydział Krajowy, powoływany w połowie przez Sejm, a w połowie przez kurie wyborcze. Na jego czele stał marszałek krajowy. Wydział, oprócz realizacji uchwał Sejmu, nadzorował samorząd terytorialny. Austriackie władze centralne reprezentował w Galicji namiestnik (kierujący tzw. namiestnictwem), mianowany przez cesarza, w rządzie wiedeńskim zasiadał zaś minister ds. Galicji. Namiestnik kierował administracją państwową w Galicji, poprzez podporządkowanych mu bezpośrednio starostów powiatowych. Jak widać, w Galicji występował dualizm organów władzy publicznej: z jednej strony były to organy autonomiczne (Sejm i Wydział Krajowy) i samorządowe (rady i wydziały gmin i powiatów), z drugiej zaś organy rządowe (reprezentujące rząd wiedeński): namiestnik i starostowie. W Austro-Węgrzech funkcjonowało również sądownictwo administracyjne, jednoinstancyjne, przed Trybunałem Administracyjnym urzędującym w Wiedniu.
W następstwie rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone do państw zaborczych jako ich prowincje: z terenów zaboru austriackich utworzono Galicję, z kolejnych zaborów pruskich: Prusy Zachodnie, Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie, obszary zagarnięte przez Rosję podzielono na gubernie. Wszędzie wprowadzono własne ustawodawstwo i scentralizowaną biurokrację. W kraju i na emigracji podejmowano przygotowania do walki o niepodległość. Emigracja, licząc na pomoc rewolucyjnej Francji (następnie Napoleona I), utworzyła 1797 Legiony polskie we Włoszech pod wodzą J.H. Dąbrowskiego. Na mocy pokoju tylżyckiego (1807) z części ziem polskich powstało Księstwo Warszawskie, połączone unią personalną z Saksonią. Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 m.in. zniosła poddaństwo chłopów, a wprowadzony 1808 Kodeksu Napoleona zlikwidował pozostałości dawnych przywilejów stanowych. Klęska Francji w kampanii rosyjskiej (1812) spowodowała upadek Księstwa Warszawskiego i nowy podział ziem polskich na kongresie wiedeńskim 1815. Zachodnia część Księstwa, nazwana Wielkim Księstwem Poznańskim, została włączona do Prus; z Krakowa wraz z okręgiem utworzono Wolne Miasto Kraków. Z pozostałych ziem Księstwa powstało Królestwo Polskie, złączone unią personalną z Rosją. Naruszanie przez władze konstytucji 1815, polityka podatkowa i niedopełnienie obietnicy o włączeniu do Królestwa Ziem Zabranych (zabór rosyjski) oraz represje policyjne doprowadziły do powstania legalnej opozycji (kaliszanie) i zawiązywania spisków patriotycznych (Towarzystwo Patriotyczne 1821), a wreszcie do wybuchu powstania listopadowego 1830-31. Po jego upadku nastąpiła masowa emigracja uczestników powstania za granicę (Wielka Emigracja) i stopniowe ograniczanie autonomii Królestwa (Statut organiczny). Bardziej przedsiębiorcze grupy społeczeństwa podejmowały legalne działania zmierzające do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju (praca organiczna). Emigracja skupiała swe życie polityczne i kulturalne głównie we Francji (Hotel Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polskie), Wielkiej Brytanii (Lud Polski) i Szwajcarii, oddziałując na kraj przez emisariuszy. W 1846 doszło do zakończonej niepowodzeniem rewolucji krakowskiej i do antyszlacheckiego powstania chłopskiego (rabacja galicyjska). W okresie Wiosny Ludów 1848 wybuchło powstanie wielkopolskie, zakończone klęską. Osłabienie Rosji w wyniku niepowodzeń w wojnie krymskiej 1853-56 oraz zaostrzające się represje doprowadziły w Królestwie do wrzenia (manifestacje patriotyczne 1860-61) i uformowania się ogólnonarodowej konspiracji („biali”, „czerwoni”), a następnie wybuchu powstania styczniowego 1863-64.
Po klęsce powstania zlikwidowano resztki administracyjnej odrębności Królestwa Polskiego, zrusyfikowano administrację i szkolnictwo. W zaborze pruskim społeczeństwo walczyło przeciwko nasilającej się germanizacji języka i oświaty, antypolskiej polityce gospodarczej (Komisja Kolonizacyjna, Hakata). Odmienna była sytuacja w Galicji, która 1861-73 uzyskała szeroką autonomię (Sejm Krajowy, język polski w administracji i szkolnictwie). Stabilizacja stosunków międzynarodowych w latach 70. i 80. oddalała nadzieje na realizację dążeń niepodległościowych. Część Polaków przyjęła postawę trójlojalizmu. W zaborze rosyjskim nadzieje budził program pozytywizmu warszawskiego. Charakterystycznym zjawiskiem 2. połowy XIX w. było kształtowanie się świadomości narodowej warstw ludowych we wszystkich zaborach. Budziła się świadomość narodowa Ukrainców, Litwinów, Żydów, Białorusinów. Istotny wpływ na te procesy miało powstanie u schyłku XIX w. pierwszych partii politycznej o wyraźnie zarysowanych programach. Ożywienie polityczne spowodowała rewolucja w Rosji 1905-07, która objęła zwłaszcza ziemie zaboru rosyjskiego. W jej wyniku ludność polska w zaborze rosyjskim uzyskała ograniczone ustępstwa narodowe (m.in. polskie szkoły, stowarzyszenia, reprezentację w rosyjskiej Dumie Państwowej i Radzie Państwa). Nie zahamowało to jednak dążeń niepodległościowych. W 1908-14 tworzyły się w Galicji organizacje paramilitarne (polskie organizacje wojskowo-niepodległościowe). W chwili wybuchu I wojny światowej stronnictwa polskie reprezentowały różne kierunki polityczne: prorosyjski (ugrupowania Narodowej Demokracji, z R. Dmowskim) — wiążący nadzieje narodowe Polaków ze zwycięstwem ententy, zwłaszcza Rosji; proaustriacki (J. Piłsudski, Legiony Polskie), liczący na zwycięstwo państw centralnych.
Rozwój gospodarczy ziem każdego zaboru przebiegał odmiennie. W Królestwie Polskim, początkowo dzięki protekcjonistycznej polityce rządu, nastąpił szybki rozwój gospodarki (głównie w Zagłębiu Staropolskim). Upadek powstania listopadowego i represje popowstaniowe przejściowo zahamowały rozwój, wkrótce jednak ponownie nastąpiło ożywienie w gospodarce, zwłaszcza w przemyśle bawełnianym, kolejnictwie, górnictwie i hutnictwie (okręg łódzki, Zagłębie Dąbrowskie). W rolnictwie zasadniczą zmianę przyniosło zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów 1861-64, a w jej następstwie przyspieszony rozwój stosunków kapitalistycznych na wsi. Dokonała się wyraźna zmiana struktury społecznej Królestwa Polskiego: w miastach rosło znaczenie drobnomieszczaństwa oraz zwiększała się liczba robotników; burżuazja (kapitaliści), w znacznej części żydowska i niemiecka, była stosunkowo nieliczna i miała ograniczone wpływy. Po 1832 wyodrębniła się ostatecznie inteligencja (w znacznej części spośród deklasujacej się szlachty), której rola w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym Królestwa szybko rosła. W Poznańskiem rozwój rolnictwa został przyspieszony uwłaszczeniem chłopów, realizowanym 1808-65. W wyniku wprowadzenia nowoczesnych metod gospodarowania rolnictwo wielkopolskie od schyłku XIX w. zdecydowanie przodowało w skali wszystkich ziem polskich. Na Górnym Śląsku po 1815 nastąpił szybki rozwój przemysłu (hutnictwo żelaza, cynku, górnictwo rud metali); na początku XX w. gwałtownie zwiększyło się wydobycie węgla kamiennego; szybko powiększała się liczba robotników oraz wyodrębniła burżuazja, złożona głównie z Niemców. W Galicji ogólny poziom gospodarki rolnej był najniższy spośród trzech zaborów. Nie rozwijał się przemysł, z wyjątkiem gorzelnictwa i cukrownictwa oraz od lat 70. XIX w. górnictwa naftowego.