SŁAWOMIR MASZEWSKI

USTRÓJ RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ

OBYWATELE

W połowie XVI wieku szlachta stanowiła ok. 500 tys. osób, czyli 8% społeczeństwa. Potem średnia wzrosła do ok. 10%. Ludność Rzeczypospolitej wzrosła wówczas do ok. 8 mln. Liczebność szlachty na tle innych krajów Europy wskazuje poniższa tabela:

Stany / Kraje	Korona	Hiszpania	Francja	Anglia
szlachta	10%	10%	1%	3,7%
duchowieństwo	0,5%	2%	1%
mieszczaństwo	20%	20%	20%		96.3%
chłopi	69,5%	68%	78%

* - opracowano na podstawie Polska w epoce Odrodzenia, pod red. A. Wyczańskiego

Ok. 1569 roku po przyłączeniu Litwy do Korony szlachta stanowiła 10% społeczeństwa, czyli ok. 800 tys. ludzi; w tym magnateria - 0,5% czyli ok. 400 osób (0,005% ogółu ludności.

Polską szlachtę wyróżniał na tle Europy jej stan zamożności.

Kraje	Wśród 10% stanu szlacheckiego:
Rzeczpospolita	Magnateria, bogata i średnio zamożna szlachta	4%
		Drobna, kolokacyjna, zaściankowa, gołota	6%
	Hiszpania	Arystokracja i bogata szlachta	1%
		Hidalgowie (nieposesjonaci)	9%

Na 10% średnią stanu szlacheckiego składa się nierównomierny jej rozkład
w poszczególnych częściach kraju. Charakterystyczną cechą tego rozkładu jest wysoki procent szlachty na Mazowszu. Stan ten był wywołany najprawdopodobniej przenikaniem włodyków do stanu szlacheckiego w okresie przed scaleniem z Koroną (1526), co wywołało skutek w postaci wielkiej liczby ubogiej szlachty w tej prowincji.

Kategorie ludności w Rzeczypospolitej w latach 1570 - 1580
	Wielkopolska	Małopolska	Mazowsze	Prusy Królewskie
szlachta	5,6%	4,6%	23,4%	3%
duchowieństwo	0,3%	0,2%	0,1%	1,2%
mieszczaństwo	25,2%	26,3%	14,1%	36,5%
chłopi	68,9%	68,9%	62,4%	59,3%

Do stanu szlacheckiego często przedostawali się bogaci mieszczanie, którzy z czasem dochodzili nawet do rangi magnatów. W XIV wieku w szeregi szlachty przeniknęli: Melsztyńscy, Jordanowie, Chełmscy i Wierzynkowie. Natomiast w wiekach XV-XVI awansowali do tego stanu: Salomonowie, Boenerowie, Firlejowie, Morsztynowie, Szembekowie, Betmanowie, Czarni, Mazaraki, Scypionowie i Wodziccy. Później starano się ograniczyć dostęp do stanu panującego. W zasadzie szlachcicem zostawało się dzięki urodzeniu się z rodziców szlachty. Wyjątkiem od reguły była nobilitacja (nadanie szlachectwa) przez monarchę lub przyznanie indygenatu (przyznanie szlachectwa cudzoziemcowi) przez króla na sejmie. Instytucja indygenatu wykształciła się w Polsce w połowie XVI wieku.

Ograniczenia dostępu do stanu szlacheckiego
1578	konstytucja sejmowa zastrzegła, że król ma prawo nobilitac­ji tylko na sejmie. Wyjątkiem była sytuacja, gdy król mógł dokonywać nobilitacji w czasie wojny za czyny wojenne, ale w obecności pospo­litego ruszenia (czyli pod jego kontrolą)
1601	w konstytucji sejmowej postanowiono, że nadanie szlachectwa może nastąpić tylko za zgodę sejmu, poddani szlacheccy musieli uzyskać aprobatę swego pana.
1641	uchwalono, że indygenatu może udzielać tylko sejm i to z mocą wsteczną od 1607 roku
1673	sejm uchwala nadawanie indygenatu i nobilitacji tylko katolikom
1768	sejm uchwala, że do nadania nobilitacji potrzebna jest jednomyślna uchwała sejmu.
1775	ustawa sejmowa stanowi, że nobilitowanym może być ten, kto nabył dobra ziemskie (co było niemożliwe wobec zakazu nabywania dóbr ziemskich przez mieszczaństwo i chłopów)

Kiedy zwiększyła się liczba nobilitowanych w czasie wojen XVII wieku szlachta zażądała całkowitego zniesienia nobilitacji. W związku z tym w pactach conventach z 1669 roku (elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego pojawił się skartabelat (instytucja niepełnego szlachectwa). Skartabelanci nie posiadali do 3 pokolenia prawa piastowania urzę­dów i pełnienia poselstw w imieniu Rzeczypospolitej.

Utrata szlachectwa następowała na drodze sądowego orzeczenia infamii przez sąd sejmowy oraz w sytuacji, gdy szlachcic parał się handlem bądź rzemiosłem (konstytucja Nihil novi
z 1505 roku)

STRUKTURA STANU SZLACHECKIEGO
Magnateria	Posiadacze rozległych dóbr ziemskich (dziedzicznych i dzierżawnych), sprawujący urzędy centralne i dygnitarstwa. „Magnatem był ten, kto potrafił wydźwignąć w hierarchii społecznej zasłużonego wobec siebie szlachcica, uzyskać dlań wysoką godność, a w wypadku skrajnym - wykreować nowy ród magnacki” (A. Mączak, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku)
Szlachta średnia	posiadacze 2 lub 3 folwarków (min. 20 łanów), piastujący officia
Szlachta kolokacyjna (cząstkowa)	posiadali część majątku z po­wodu sprzedaży lub dzierżawy. Sąsiedzi wspólnie korzystali z wyposażenia folwarku i pracy chłopów pańszczyźnianych.
Szlachta czynszowa	dzierżawili ziemię od zamożniejszych współbra­ci.
Szlachta zagonowa	dysponowała niewielką ilością ziemi, nie miała chłopów pańszczyźnianych i własnoręcznie uprawiała ziemię.
Szlachta zaściankowa	mieszkała jak chłopi na wsi separując się od innych gospodarzy, z pokolenia na pokolenie dziedziczyła wspólnie część wsi lub żyła na kolonii szlacheckiej.
Szlachta gołota (hołota) w łac. sarmackiej - odardi	nie miała zie­mi ani chłopów, zarabiała na życie jako dzierżawcy, żołnierze w woj­skach Rzeczypospolitej lub prywatnych pocztach magnackich; czasami pełniła funkcję rękodajnych na dworach magnackich (zaufanych służących)
Szlachta brukowa	nie miała ziemi, żyła w miastach i miasteczkach chwytając się tam różnych zajęć.
Szlachta hultaje	brak identyfikacji, być może jest to kategoria szlachty żyjącej poza prawem

Dziedziców na części wsi nazywano szlachtą szaraczkową, zagrodowca­mi, szlachtą gniazdową lub chodaczkową.­

Tytulatura stanów polskich
magnaci	magnifici; od XVII w. illustrissimi et magnifici (oświeceni, jaśnie oświeceni)
szlachta zamożna	generosi (urodzeni)
szlachta uboga	nobilis (szlachetni)
mieszczanie	honesti (sławetni, czcigodni)
chłopi	laborosi (pracowici)

ZASOBNOŚĆ POLSKIEJ MAGNATERII

JAN ZAMOYSKI

Po ojcu odziedziczył w 1572 roku 4 wsie, umierając w 1605 pozosta­wił po sobie 811 wsi
i 23 miasta

Majątek Jana Zamoyskiego
811 wsi i 23 miasta
Dzierżawy królewszczyzn (w Inflantach, na Pomorzu, Podlasiu i Małopolsce )	612 wsi i 12 miast
Majątki własne ( w tym:)	199 wsi i 11 miast
Ordynacja Zamoyskich	149 wsi i 6 miast
Majątki na Ukrainie	50 wsi i 5 miast

STANISŁAW LUBOMIRSKI (wojewoda ruski)

Odziedziczył po ojcu w 1613 roku - 80 wsi, zamek w Wiśniczu i kilka kamienic w Krakowie.

W 1642 roku był już właścicielem 296 wsi, 10 zamków obronnych i 12 miast i miasteczek.

PRAWA SZLACHTY RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW

PRAWA:

OSOBISTE (WOLNOŚCI SZLACHECKIE):

wolność osobista nietykalność osobista bez wyroku sądowego (p. jedlneńsko-krakowski 1430-1433) swobodne prawo zawierania małżeństwa nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego (p. czerwiński 1422) zakaz rewizji w domu szlacheckim, nawet gdyby ukrywał się tam banita (konstytucja 1588) swobodne dziedziczenie ziemi, nawet w linii żeńskiej (s. warcki 1423) wolność słowa swoboda sumienia i wolność wyznania (Akt konfederacji warszawskiej 28.I.1573) (nie dotyczyła ateizmu, ograniczano także prawo apostazji)

EKONOMICZNE:

wyłączne prawo posiadania ziemi (1538) liczne ulgi podatkowe i celne (1374, 1454, 1496) prawo wywłaszczania sołtysów z ich folwarków (statut warcki 1423) prawo obciążania chłopów pańszczyzną (s. toruńsko-bydgoski 1520) prawo stanowienia cen na towary w miastach (taksy wojewodzińskie; s. piotrkowski 1496)

POLITYCZNE:

równość wobec prawa - „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie” prawo do elekcji monarchy - „każdy szlachcic króla obiera, każdy królem obran być może” (elekcja viritim) prawo wybierania i wybieralności do Izby Poselskiej wyłączne prawo piastowania urzędów i godności (w tym także duchownych) prawo sprawowania poselstw imieniem Rzeczypospolitej prawo wpływania na politykę państwa (przez Sejm, sejmiki i liberum veto) prawo ograniczania monarchy poprzez senatorów-rezydentów (składali sprawozdania przed Sejmem) prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi - „ius resistendi”, „articulus de non praestenda oboedientia” prawo przyzwalania na podatki ponad normę zwyczajową prawo do decydowania o losach własnej ziemi poprzez udział w sejmiku

SĄDOWNICZE:

jurysdykcja nad poddanymi i prawo ograniczania ich wolności (1518) odrębne, stanowe sądownictwo prawo do stawania wyłącznie przed sądami szlacheckimi prawo do zasiadania w sądach lokalnych i Trybunale Koronnym (instancja apelacyjna w sprawach cywilnych i karnych)

prawo do odwołania się od wyroku sądu lokalnego do wyższych instancji (Trybunał, sąd sejmowy)

OBOWIĄZKI:

wierność Rzeczypospolitej wierność monarsze (o ile przestrzega praw i przywilejów szlacheckich oraz zasad ustrojowych Rzeczypospolitej) obowiązek stawiennictwa i uczestniczenia w pospolitym ruszeniu obowiązek płacenia podatków i ponoszenia kosztów na rzecz państwa (o ile szlachta zaakceptowała je uprzednio)

PARLAMENTARYZM RZECZYPOSPOLITEJ

„Lada poseł ciemny jak noc (..) nie szukając pozornych przyczyn, odezwał się w poselskiej izbie: Nie ma zgody na sejm! - i to było dosyć do odebrania wszystkim mocy sejmowania. A gdy go marszałek spytał: Co za racja? - odpowiedział krótko: Jestem poseł, nie pozwalam - i to powiedziawszy usiadł jak niemy diabeł, na wszystkie prośby i nalegania innych posłów o danie przyczyny zatamowanego sejmu nic więcej nie odpowiadając, tylko to jedno: Jestem poseł.”

Opis ten prezentuje potoczne wyobrażenie o sejmie Rzeczypospolitej szlacheckiej, pełnym anarchii i prywaty, która doprowadziła do upadku Polski. Takie zdanie sformowała na przełomie XIX i XX wieku konserwatyw­na historyczna „szkoła krakowska” i taki pogląd nadal cieszy się popularnością.

Mówiąc o parlamentaryzmie Rzeczypospolitej szlacheckiej, musimy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że zasady sejmowania, nie były dokładnie ustalone i podlegały stałym zmianom,
a polski parlamentaryzm przeżywał swój początek, rozkwit i upadek. Demokracja szlachecka trwała przez blisko trzy stulecia i między rokiem 1493, kiedy to w Piotrkowie zebrał się pierwszy dwuizbowy sejm walny, a 1793 roku, kiedy to miał miejsce pamiętny sejm grodzieński, odbyło się aż 240 posiedzeń, które trwały razem blisko 44 lata. W związku z tym ten pochodzący
z XVIII wieku ponury opis ks. Jędrzeja Kitowicza nie oddaje rzeczywistości polskiego sejmowania.

GENEZA SEJMU

Zarówno sejmy jak i sejmiki mają swój początek w głębokim średniowieczu. Te pierwsze powstały z przekształcenia rady królewskiej, drugie - z wieców rycerstwa. Proces ten trwał przez cały XIV i XV wiek i związany był z powstawaniem stanu szlachec­kiego. Dzięki przywilejom stanowym stopniowo rządy państwem nabrały charakteru umowy między władcą
a klasą polityczną - szlachtą. Oczywiście dominującą rolę odgrywali początkowo możno­władcy, którzy też w pierwszym rzędzie korzystali z wywalczonych przywilejów.

Dlatego też to oni mieli najwięcej do powiedzenia w przedstawicielstwie stanowym - sejmie, wykształconym z rady królewskiej. Od końca XIV zbierał się on, co roku. Przedstawiciele rycerstwa przybywali nań bez określonych reguł i w nieoznaczonej liczbie. Ich rola ograniczała się do akceptacji zapadających na radzie decyzji. Pierwsza połowa XV w., a szczególnie schyłek panowania Władysława Jagiełły i rządy Władysława Warneńczyka, to okres szczególnej przewagi oligarchii magnackiej, skupionej wokół Zbigniewa Oleśnickiego.

Jednak stopniowo sytuacja zaczęła się zmieniać. Miejscem spotkań i tym samym wymiany poglądów stały się dla szlachty sejmiki ziemskie. Zbierały się one sporadycznie już od II połowy XIV wieku. W 1404 roku Władysław Jagiełło po raz pierwszy zwrócił się bezpośrednio do sejmików z apelem o uchwalenie nadzwyczajnych podatków na wykup z rąk krzyżackich Ziemi Dobrzyńskiej. Nawiązany w ten sposób kontakt stał się możliwy do wykorzystania w latach następnych, kiedy między oligarchią magnacką a resztą szlachty zaczęły zaznaczać się różnice. Pozwoliło to Kazimierzowi Jagiellończykowi na podjęcie dość skutecznej walki
z oligarchią magnacką.

Dla dziejów polskiego parlamentaryzmu cezurą początkową stał się rok 1454 i wydany wtedy przywilej cerkwicko-nieszawski. Oddawał on sejmikom prowincjonalnym prawo decydowania
o wojnie i pokoju, zwoływaniu pospolitego ruszenia oraz stanowieniu nowych praw i podatków. W ten sposób zinstytucjonalizowa­na została zasada odwoływania się króla w sprawach ogólnopaństwowych do szlachty. Stała się ona podstawą demokracji szlacheckiej.

Ustawodawstwo nieszawskie nie ustalało bliżej zasad wzajemnych relacji między królem,
a radą monarszą i sejmikami szlacheckimi. Początkowo odbywały się zatem zjazdy wysokich dostojników kościelnych i świeckich poszerzone o udział przypad­kowych reprezentantów szlachty. Nazywa się je zwykle zjazdami walnymi lub sejmami ogólnopaństwowymi. Zwykle poprzedzały je sejmiki ziemskie, na których dyskutowano by propozycje królewskie. Uzgodnienie wspólnego zdania na sejmikach nie było jednak łatwe. Nie rozwiązano też sposobu przekazywania uzgodnionego stanowiska królowi i radzie. Na zjazd walny przedstawiciele szlachty stawiali się w sposób przypadkowy. Najwięcej było tych pochodzących z najbliższej okolicy, co z góry wykluczało reprezentatywność. Nie tworzyli oni też osobnej izby
i z reguły nie byli dopuszczani do dyskusji. Ponieważ stanowisko sejmików często nie było jednolite, pozwalało to na wygrywanie sprzeczności przez członków rady i narzucanie zdania szlachcie.

Rosnące stale w drugiej połowie XV wieku aspiracje polityczne szlachty powodowały, że nie wystarczało jej już odrzucanie bądź akceptowanie propozycji króla i rady. Domagano się wymiany poglądów, a to wymagało odpowiedniej kwalifikacji przed­stawicieli. Od końca lat 60-tych XV wieku przyjęła się reguła wysyłania po dwóch przedstawicieli przez każdy sejmik. Nie mieli oni jednak możliwości debaty ani podejmowania decyzji. Prezentowali tylko opinię swojego sejmiku.

Za datę inicjującą powstanie polskiego sejmu uważa się rok 1493, kiedy to w Piotrkowie zebrał się po raz pierwszy dwuizbowy sejm walny. Po raz pierwszy też posłowie na sejm otrzymali od sejmików mandat wolny, tzn. że nie przyjechali z gotową odpowiedzią mieli podjąć decyzję dopiero na sejmie. To rozwiązanie utrwaliło się na następnych sejmach i dało początek właściwej debacie parlamentarnej. W latach 1496-1572 z ogólnej liczby 29 sejmów na ośmiu pojawili się posłowie mający „moc zupełną”. Takiego nieskrępowania od sejmików domagali się nieraz królowie.

Na sejmie w Radomiu obradującym w roku 1505 przyjęto konstytucję „Nihil novi”, w której ostatecznie rozstrzygnięto sposób podejmowania uchwał. Od tej pory żadne prawo nie mogło być ustanowione bez zgody trzech stanów sejmujących - króla senatorów i posłów ziemskich. Zasada ta położyła kres dążeniom możnowładztwa do specjalnego uprzywilejowania stanu senatorskiego. Powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów na mocy aktu unii lubelskiej
z 1569 roku pozwoliło wejść w skład sejmu senatorom i posłom litewskim, co przyczyniło się do określenia względnie stałej liczby parlamentarzystów. Zamknięciem procesu kształtowania się sejmu polskiego był okres pierwszego bezkrólewia (1572-1574), kiedy pojawiły się nowe rodzaje sejmów, a przede wszystkim uchwalono artykuły henrykowskie będące swoistym określeniem zasad ustroju Rzeczypospolitej.

SEJMY

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów występowały zasadniczo dwa rodzaje sejmów: ordynaryjny (zwyczajny) i ekstraordynaryjny (nadzwyczajny). Osobną kategorię stanowiły sejmy doby bezkrólewia. Inne ukształtowały się na mocy zwyczaju albo potrzeb bieżących.

RODZAJE SEJMÓW
ordynaryjny		od 1573 roku zbierał się co dwa lata na 6 tygodni, na 6 tygodni przed sejmem król powiadamiał sejmiki specjalna legacją, w której określano cel zwołania sejmu; od 1673 roku co trzeci sejm miał się zbierać w Grodnie dla podkreślenia federacyjnego charaktery Rzeczypospolitej (pierwszy sejm w Grodnie odbył się na przełomie roku 1678/1679)
ekstraordynaryjny		zbierał się w sytuacjach nadzwyczajnych na dwa tygodnie
Sejmy doby bezkrólewia
konwokacyjny	pierwszy w kolejności sejm bezkrólewia, zbierał się na polecenie interrexa lub z woli sejmików kapturowych , zawiązywano na nim konfederację generalną i nie można było go zerwać poprzez liberum veto (na sejmie skonfederowanym po­dejmowano decyzje większością głosów); na tym sejmie rozpatrywano kandydatury przyszłego władcy, ustalano czas, miejsce i procedurę wolnej elekcji, czasami przygotowywano też pacta conventa; na pierwszym sejmie konwokacyjnym 28.I.1573 roku uchwalono akt konfederacji warszawskiej
elekcyjny	odbywał się zawsze w Warszawie we wsi Kamion na Pradze lub na Woli pod Warszawą, wybierano na nim króla według procedury wolnej elekcji oraz spisywano artykuły henrykowskie i wyznaczano datę sejmu koronacyjnego
koronacyjny	odbywał się zawsze w Krakowie ; składał się z dwóch części: uroczystej koronacji króla w katedrze połączonej z zaprzysiężeniem artykułów henrykowskich oraz przyjęcia bądź odrzucenia ustaw uchwalonych na sejmie konwokacyjnym i elekcyjnym, jako nie przyjętych przez trzy stany sejmujące; w trakcie sejmu król powiadamiał panujących w państwach ościennych o objęciu tronu
Inne sejmy
obozowy	odbywany przy okazji zbierania się pospolitego ruszenia, pierwotnie był okazją do formułowania żądań w postaci nowych przywilejów (s. cerekwicki), później na tym sejmie król dokonywał nobilitacji
inkwizycyjny	tym mianem określono sejm z roku 1592, na którym odbyła się pewna forma sądu nad królem Zygmuntem III Wazą. Król przyznał się częściowo do zarzutów Jana Zamoyskiego, jakoby zamierzał zrzec się korony polskiej i ułatwić do niej drogę arcyksięciu Ernestowi Habsburgowi.
pacyfikacyjny	nazywano tak sejmy, na których ogłaszano amnestię dla szlachty opowiadającej się uprzednio się za pokonanym elektem na tron polski

Liczebność obu izb zmieniała się w zależności od okresu. Charakterystyczny jest fakt, że mimo utraty terytoriów w XVII wieku, nie malała liczba posłów. Wynika to z tego, że szlachta utraconej prowincji przenosiła się na obszar Rzeczypospolitej i jeśli zamieszkała na jednym terenie tworzyła sejmik eksulancki (na wygnaniu) i wysyłała posłów na sejm walny.

LICZEBNOŚĆ PARLAMENTU RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ
OKRES	SENAT	IZBA POSELSKA
koniec XV wieku	87	45
po 1569 roku	140 (w tym 27 z Litwy)	170 (w tym 48 z Litwy)
I poł. XVII wieku	146	172
1768	153	198
1772 (po I rozbiorze)	-	174

W skład polskiego parlamentu doby Rzeczypospolitej szlacheckiej wchodziły trzy stany sejmujące: król, senatorowie i posłowie ziemscy. Kompetencje stanów sejmujących określono
w konstytucji Nihil novi z 1505 roku. Przyznawała ona stanom równość inicjatywy ustawodawczej i wspólne prawo stanowienia ustaw.

MONARCHA

Król był wybierany w drodze elekcji viritim. Warunkiem jego wstąpienia na tron było zaprzysiężenie pactów conventów i artykułów henrykowskich.

PACTA CONVENTA

(łac. pactum - układ; conventus - uzgodniony) - umowa o charakterze publiczno-prawnym między szlachtą a nowo obra­nym królem. Zawierała Pacta conventa układano na sejmie konwokacyjnym i zgoda na nie była warunkiem elekcji. Ich treść ulegała zmianie w zależności kandydata. Od 1587 roku pacta conventa zespoliły się z artykułami henrykowskimi.

PACTA CONVENTA HENRYKA WALEZEGO

zawrzeć wieczne przymierze pomiędzy obydwoma krajami w wypadku wojny Francja udzieli Rzplitej pomocy dyplomatycznej, a w razie konieczności pomocy w piechocie zaciężnej lub w pieniądzach, w zamian Rzplita miała posłać Francji kawalerię w podobnej sytuacji elekt miał wystawić na wojnę moskiewską 4 tys. piechoty gas­końskiej i utrzymywać ją przez 6 miesięcy zobowiązywał się wystawić własnym kosztem flotę na Bałtyku i przerwać żeglugę narewską (rosyjska konkurencja handlowa) miał zagwarantować prawo wolnego handlu z Francją, oddać jeden port francuski do dyspozycji kupców polskich dla handlu z Nowym Światem i Aleksandrią oddawać na potrzeby Rzeczypospolitej co roku ze swych francuskich posiadłości 450 tys. florenów (Walezy utargował przelewanie tych pieniędzy do skarbu osobistego) spłacić długi Zygmunta Augusta i Rzeczypospolitej, połowę po przyjeździe do Krakowa, połowę w ciągu 2 lat. (z ogólnej sumy 431 tys. złotych zgodził się spłacić tylko 84 tys. złotych jako dług zaciągnięty przez króla na potrzeby państwa) sprowadzić na Akademię Krakowską uczonych z zagranicy kształcić własnym kosztem 100 szlachciców na Sorbonie, a dru­gie tyle na dworach monarchów ościennych przywieźć nieliczny dwór i odesłać rodaków do ojczyzny po jakimś czasie nie nadawać polskich urzędów cudzoziemcom zatwierdzić dotychczasowe prawa i przywileje szlacheckie.

Akt konfederacji warszawskiej nie wszedł do pactów conventów. Tym niemniej król musiał go zaprzysiąc. Legenda mówi, że jeden z posłów polskich Jan Zborowski miał w czasie rokowań paryskich zawołać do Henryka: „Si non iurabis, non regnabis” (jeżeli nie przysięgniesz, nie będziesz panował). Prawdą jest natomiast, że podczas koronacji w katedrze krakowskiej 21.II.1574 rokju marszałek wlk. koronny Jan Firlej nie chcąc dopuścić do wypowiedzenia przez Walezego roty przysięgi koronacyjnej ustalonej przez prymasa Jakuba Chańskiego, położył rękę na koronie królewskiej i nie dopuścił do koronacji. Zażądał on, aby Henryk włączył do przysięgi passus mówiący o pokoju między różniącymi się w wierze, mówiąc: „Et nunc nisi id feceris, rex In Polonia non eris” (jeśli tego teraz nie uczynisz, nie będziesz królem w Polsce). Dopiero na nalegania starosty żmudzkiego Jana Chodkiewicza Walezy włączył sporne słowa do przysięgi i koronacja się odbyła. Tak wyglądała potęga szlachty polskiej.

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE

Akt prawny określający zasady ustroju w Rzeczypospolitej oraz uprawnienia króla. Po raz pierwszy przyjęty 12.V.1573 roku na sejmie elekcyjnym, w dzień po elekcji. Artykuły były niezmienne, ale spisywano je dla każdego władcy elekcyjnego z osobna.

Do najważniejszych postanowień należało:

zrzeczenie się tytułu dziedzica przez króla i uznanie zasad wolnej elekcji bez opinii senatu zakaz wysyłania i przyjmowania poselstw, prowadzenia zaciągów wojskowych i zwoływania sejmów ekstraordynaryjnych bez zgody sejmu zakaz podejmowania decyzji w sprawach wojny i pokoju, zwoływania pospolitego ruszenia, nakładania nowych ceł, podatków i monopoli oraz stanowienia nowych praw zakaz wyprowadzania pospolitego ruszenia za granicę chyba, że za zgodą szlachty i opłatą 3 grzywien srebra od kopii zakaz dzielenia wojska na osobne hufce nakaz utrzymywania wojska kwarcianego z dochodów pochodzących z królewszczyzn nakaz utrzymywania przy swoim boku rady 16 senatorów-rezydentów przez dwa lata (co pół roku miało się zmieniać 4 senatorów); od 1641 liczba rezydentów wzrosła do 28 obowiązek zwoływania na 6 tygodni przed sejmem walnym sejmików przedsejmowych obowiązek zwoływania sejmu walnego co dwa lata na 6 tygodni obowiązek zwoływania sejmu ekstraordynaryjnego w przypadku gwałtownej potrzeby Articulus de non praestenda oboedientia - artykuł o możliwości wypowiedzenia posłuszeństwa królowi; przewidywano, że jeżeli król nie będzie przestrzegał praw i przywilejów szlachta może wypowiedzieć mu posłuszeństwo; od roku 1576 artykuł ten wszedł do przysięgi koronacyjnej, jednak odpowiedzialność monarchy ograniczono do czynów popełnionych świadomie przeciw prawu.

W czasie rokoszu sandomierskiego (1607-1609) konstytucja sejmowa z 1607 roku sprecyzowała sposób wypowiadania posłuszeństwa monarsze. Można to było uczynić po trzykrotnym upomnieniu - po raz pierwszy przez prymasa, następnie przez sejmik i wreszcie przez sejm. Jednak nowa konstytucja z 1609 roku wprowadziła zasadę, że każdy szlachcic może na sejmiku upominać się o „pogwałcenie praw”.

Król w ograniczonym stopniu był samodzielnym ustawo­dawcą. Wydawał normy ogólne
w formie edyktów tylko w sprawach: miast królew­skich, ludności żydowskiej, lenn, chłopów
w królewszczyznach, spra­wach górniczych. Reszta należała do sejmu.

Do końca istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej nienaruszonymi pozostały prerogatywy monarsze w zakresie:

• wyłącznego prawa mianowania urzędników i nadawania im dóbr ziem­skich (do 1775 roku)

• parlamentarnej inicjatywy ustawodawczej

• moderowania i ogłaszania ustaw sejmowych

Ograniczenia władzy królewskiej
w sposobie powoływania na tron	obieralny dożywotnio; od 1573 w drodze elekcji viritim
w stosunku do sejmu	król jednym z 3 stanów sejmujących, nie mógł samodzielnie wydawać ustaw, nakładać podatków, zwoływać pospo­litego ruszenia, dysponować majątkiem państwa, prowadzić polityki zagranicznej
w artykułach henrykowskich (1573)	zaprzysiężenie warunkiem wstąpienia na tron; naruszenie mogło spowodować wypowiedzenie mu posłuszeństwa
w pactach conventach (1573)	szczegółowy układ zawierany z kan­dydatem na króla na sejmie elekcyjnym, zaprzysięgany przez mo­narchę po jego wyborze
w instytucji senatorów-rezydentów	(od 1606 roku 1/4 senatorów z liczby 16 (28 od 1641 roku) stale rezydowało u boku króla. Król musiał zasięgać ich rady we wszystkich ważniejszych sprawach Składali sejmowi sprawozdanie ze swej działalności.
w nieusuwalności urzędników	urzędnicy mianowani dożywotnio, nie mogli być odwoływani przez króla, nawet jeśli nie wypełniali nało­żonych na nich. obowiązków.
w niezależności sądów szlacheckich	sejmiki elekcyjne wybierały kandydatów na sędziów i podsędków sądów ziemskich, a od 1578 sejmi­ki deputackie wybierały sędziów (deputatów) do Trybunału Koronne­go. W sądzie sejmowym asesorami byli senatorowie.
ograniczenia w dziedzinie prawa prywatnego	1573 - zakaz zawierania związku małżeńskiego bez zgody sejmu 1631 - zakaz nabywania dóbr ziemskich dla siebie i rodziny 1641 - zakaz wyjazdów monarchy za granicę

Nic dziwnego, że Stefan Zamoyski powiedział na sejmie 1652 roku: „U nas non rex, sed lex reganat” (rządzi nie król, ale prawo).

Król był właścicielem 1/6 ziem uprawnych w Rzeczypospolitej (królewszczyzny) i żup solnych. Dochody monarchy pochodziły ze specjalnie wydzielonych kompleksów dóbr królewskich (ziemskich) zwanych ekonomiami lub stołowymi (gdyż zaopatrywały stół monarszy), a także z kopalń (soli, ołowiu, srebra), z mennic, ceł i sprzedaży urzędów. Król pobierał też część dochodów z pozostałych królewszczyzn, które były już dobrami państwa. Ze swoich dochodów utrzymywał dwór, opłacał poselstwa za granicę i odnawiał i rozbudowywał rezydencje monarsze.

SENAT

W skład senatu wchodzili arcybiskupi i biskupi Kościoła katolickiego, urzędnicy centralni (ministrowie) oraz wyżsi urzędnicy ziemscy (dygnitarze ziemscy) - wojewodowie
i kasztelanowie. Porządek starszeństwa w senacie wyglądał następująco: pierwszym senatorem był arcybiskup gnieźnieński, po nim szedł arcybiskup lwowski, a ze świeckich kasztelan krakowski, dalej wojewodowie, po nich kasztelanowie wileński i grodzieński, starosta żmudzki, ministrowie i reszta kasztelanów. Członkowie senatu pełnili swe funkcje dożywotnio.

W senacie nie głosowano. Senatorowie wypowiadali swoje zdanie ko­lejno według porządku starszeństwa. Na tej podstawie król lub kan­clerz formułowali opinię zwaną konkluzją. Konkluzja nie opierała się na jednomyślności, była opinią głosów przeważających, do któ­rych przychylił się monarcha - senatus consulta.

IZBA POSELSKA

W skład Izby wchodzili posłowie wybrani na sejmikach i ablegaci (przedstawiciele miast: Krakowa, Wilna, a potem też Lwowa, Kamieńca Podolskiego i Lublina). Ablegaci posiadali oni prawo głosu doradczego w sprawach miejskich wyrażanego jednak nie wprost w Izbie, a w komisjach sejmowych.

Posłowie pierwotnie mieli „moc zupełną” (plena potestas) i podejmowali decyzje na sejmie według własnej oceny. Od II poł. XVI coraz częściej otrzymywali instrukcje, w których wyborcy udzielali wskazówek dotyczących stanowiska danej ziemi w sprawach poruszanych na sejmie. Nie miały one mocy prawnej. Jeżeli poseł przekroczył dna instrukcję to jego oświadczenie wiązało sejmik. Oczywiście w takiej sytuacji mógł raczej nie liczyć na następny wybór.

W kompetencjach sejmu (obu izb) leżało:

• uchwalanie podatków (rzecz istotna wobec istnienia wolności podatkowej szlachty)

• wyrażanie zgody na zwoływanie pospoli­tego ruszenia, stanowienie nowych ceł, praw, wypowiadanie wojny i za­wieranie pokoju

• wysłuchiwanie posłów obcych państw i nadawanie ogólnego kierunku polityce zagranicznej

• kontrola nad rządem (podskar­biowie musieli składać przed sejmem rachunki, a senatorowie-rezydenci - sprawozdania).

• korzystanie z prawa łaski i amnestii

• sądownictwo w sprawach szczególnej wagi (sąd sejmowy pod prze­wodnictwem króla)

Kompetencje sejmu wzrosły w wieku XVII. Przyznano mu: prawo zawierania traktatów
i przymierzy, zwiększono kontrolę nad królem i ministrami, a ważniejsze godności były nadawane przez króla tylko na sejmie.

OBRADY SEJMU WALNEGO

Obecność monarchy na sejmie była konieczna, gdyż to w jego imieniu publikowano wszelkie ustawy zwane konstytucjami. Bez akceptacji królewskiej nawet ustawy sejmów okresu bezkrólewia: konwokacyjnego i elekcyjnego, nie nabierały mocy obowiązującego prawa. Zasada ta napotykała co prawda na silny opór szlachty, starano się jej jednak przestrzegać.

Na początku obrad trudno było o pełną obsadę obu izb. Duże koszty podróży i stancji
w Warsza­wie bądź obawa przed zbyt wczesnym opowiedzeniem się po stronie którejś z frakcji były najczęstszymi powodami „absentowania się panów braci".

Nie istniał żaden regulamin sejmowania, a porządek prac ustalany był jedynie w ogólnych zarysach. Dopiero konstytucja z 1690 roku przyniosła pewien plan obrad potwierdzający zwyczaje.

DNI INAUGURACYJNE

Sejm zaczynał się uroczystą mszą o Duchu Świętym w katedrze św. Jana, celebrowaną przez jednego z biskupów bądź w wyjątkowych wypadkach przez prymasa lub nuncjusza papieskiego. Siła zwyczaju była tak wielka, że w nabożeństwie brali udział również posłowie
i senatorowie innych wyznań. Najistotniejszą częścią mszy było kazanie, które wygłaszał kaznodzieja królewski (naj­częściej jezuita bądź wyznaczony przez króla kanonik katedralny). Zawierało ono zwykle więcej elementów politycznych niż religijnych. Z ambony padały słowa kreślące ponurą wizję losów Rzeczypospolitej, jeśli posłowie nie poprą postulatów królewskich lub dopuszczą do nieporządków na sejmie. Ta forma presji często dotyczyła także wprowadzenia ograniczeń politycznych dla różnowierców. Nabożeństwo, kończono odśpiewaniem „Te Deum laudamus".

Po mszy udawano się na Zamek i przystępowano do pierwszych czynności sejmowych. Izby obrado­wały oddzielnie - posłowie w Sali Poselskiej na parterze, senatorowie w Sali Senatorskiej na pierwszym piętrze. W obradach Izby Poselskiej nie mieli prawa uczestniczyć senatorowie, a i król nigdy nie schodził do posłów. Wyjątkiem było połączenie stanów, czyli wspólne obrady izby i senatu, lub sesje narodów, kiedy to spotykali się razem posłowie i senatorowie reprezentu­jący jedną z trzech prowincji Rzeczypospolitej - Małopolskę, Wielkopolskę lub Litwę.

Obradom często przysłuchiwały się osoby postronne, zwane - arbitrami. Zachowanie obserwatorów często budziło wątpliwości czy w ogóle należy dopuszczać ich do udziału
w obradach. Szlach­ta jednak obawiała się wprowadzenia tajności obrad uważając, że tajność prowadzi do absolutum dominium.

Izba Poselska rozpoczynała sesję po uzyskaniu przez marszałka starej laski (poprzedniej kadencji) zgody królewskiej. Posłowie zasiadali w ławach, zachowując kolejność województw
i ziem. Przed nimi stało krzesło marszałka, za którym przy specjalnym, otoczonym balustradą sto­le zasiadał sekretarz i wyłoniona deputacja „do spisywania praw i konstytucji”. Wówczas przystępowano do obioru nowego marszałka, zwanego dyrektorem bądź prezydentem. Obowiązywała zasa­da większości głosów, ale sposób ich liczenia budził niejednokrotnie ostre spory. Istniały, bowiem trzy jego typy:

• viritim - oddawanie głosu przez każdego z obecnych posłów

• przez województwa - kandydaturę uzgadniano w kole wojewódzkim i oddawano jeden głos

• przez sejmiki - analogicznie jak województwami

Dla zachowania pozoru jednomyślności przegrywający kandydat oddawał swe głosy zwycięzcy. Regułą było kolejne wybieranie na marszałka przedstawicieli trzech prowincji.

Po wyborze wysyłano do króla deputację, złożoną z posłów reprezentujących każdą dzielnicę,
z prośbą o pozwolenie przywitania się. Po uzyskaniu zgody następowało połączenie się izb,
a kierownictwo obrad przejmował marszałek wielki lub któryś z pieczętarzy. Ceremonię otwierała mowa marszałka izby poselskiej. Zawierała zwykle apologię wolności szlacheckich
i życzenia długiego i szczęśliwego panowania dla władcy. Kończyła się najczęściej zapewnieniami o lojal­ności i wierności monarsze, chyba że izba znajdowała się w konflikcie
z królem lub senatem.

W takiej sytuacji dyrektor nie powstrzymywał się od niezbyt przychylnych aluzji. Od tronu odpowiadał w imieniu króla kanclerz lub podkanclerzy, sugerując często program obrad. „Witanie" kończyło się całowaniem ręki królewskiej przez każdego z posłów.

Następnie przystępowano do słuchania wotów senatorskich. Były to opinie o stanie państwa oraz własne projekty i propozycje decyzji, które należało podjęć. Senatorowie występowali też z postulatami, według nich, pominiętymi przez króla. Wota były swoistą formą ukierunkowania obrad poselskich w pożądanym przez senatorów kierunku.

W czasie dni inauguracyjnych izba poselska na samodzielnym posiedzeniu dokonywała weryfikacji mandatów poselskich („rugi poselskie”). Nie było to bynajmniej legitymowanie wszystkich posłów. Dopiero na zarzut któregoś z nich rozpoczynano dyskusję nad legalnością pobytu kon­kretnego posła w Izbie, a następnie pozostawiano go lub usuwano. Zresztą rugować posła z Izby można było do końca trwania: obrad sejmowych. W tym okresie ustalano też czas obrad ( z reguły od godziny 9°° do 16°°), podkreślano zakaz prze­rywania mówcom, opuszczania miejsc i zastrzegano, że sprawy publiczne mają pierwszeństwo przed prywatnymi.

Następnie Izba przedstawiała królowi prośby o rozdanie wakujących godności oraz ich odebranie tym, którzy złamali ustawę o incompatibiliach (zakaz łączenia urzędów).

Na początku sejmu odczytywano pacta conventa, by sprawdzić ich realizację przez króla oraz senatus consulta - uchwały senatorów rezydentów przydzielonych przez sejm królowi.

W XVII wieku nie ustalono ani trwałych zasad, ani też kolejności następowania po sobie czynności inauguracyjnych, toteż trwały one zazwyczaj od kilku do kilkunastu dni.

OBRADY WŁAŚCIWE

Po czynnościach inauguracyjnych przystępowano do właściwej działalności ustawodawczej. Senat wespół z królem sprawował sądy sejmowe bądź odbywał arcanum consilium (tajną naradę dotyczą­cą spraw politycznych lub skarbowych), aby wreszcie przystąpić do regularnych obrad.

Dyskusję prowadził marszałek wielki, a senatorowie wypowiadali się w kolejności starszeństwa (urzędowego). W przypadku absencji króla posiedzenia takie zwano kolokwiami. Jednakże wszel­kie zmiany w prawach zależały przede wszystkim od Izby Poselskiej.

Debata poselska nie należała do najprostszych. Z braku regulaminu obrad utrwalił się obyczaj dyskusji przez „wota" i „interlocutorie". Pierwszy sposób porządkował nieco przebieg debaty. Posłowie chętni do zabrania głosu wypowiadali się bowiem w kolejności województw. Natomiast metoda „interlocutorie" zobowiązywała do wypowiedzi w kolejności zgłoszenia do laski marszałkowskiej (kolejności zgłoszeń), ale najczęściej zasady tej nie przestrzegano, co kończyło się ogólnym bałaganem. Nadto, często pojawiał się postulat rozpoczynania sejmu od recessu, czyli spraw, które nie zostały rozpatrzone przez poprzedni sejm. W tej sytuacji istotną rolę odgrywał marszałek Izby, którego zadaniem było nadanie akceptowanemu projektowi formy konstytucji (zredagowanej ustawy).

Tyle tylko, że kiedy w ostatnich dniach obrad czytano wszystkie projekty, z reguły znów odzywały się głosy sprzeciwu. Powodowało to konieczność prolongowania obrad, na co Izba zga­dzała się raczej niechętnie. Dla usprawnienia obrad wyłaniano często deputacje składające się z kilku posłów i senatorów. Zbierali oni propozycje zawarte w instrukcjach poselskich
i przygotowywali projekty konsty­tucji, głównie w sprawach podatkowych, wyznaniowych, czy dotyczących rokowań dyplomatycznych. Deputacje ulegały rozwiązaniu po uzyskaniu aprobaty bądź odrzuceniu konstytucji przez ogół.

Analogiczną do deputacji rolę spełniały komisje zajmujące się sprawami żołdu dla armii. Działały jednak dłużej - do następnego sejmu, kiedy to składały sprawozdania ze swoich prac.

Do podjęcia uchwały sejmowej potrzebna była jednomyślność. Wynikało to
z przekonania, że tam, gdzie chodzi o przywileje szlachty, potrzebny jest zgoda wszystkich. Do połowy XVII wie­ku zasady tej nie przestrzegano zbyt ściśle. Starano się nie dostrzegać głosów protestu. Oponentów przekonywali posłowie o uznanym autorytecie lub odwoływano się do „ucierania wotów", czyli godzenia zwaśnionych stron. Większością głosów rozstrzygano tylko wybór marszałka i rugi poselskie.

Możliwości te ograniczyły instrukcje poselskie, mające charakter zbioru nakazów dla posła. Często nakazywały one, aby poseł nie godził się na żadne uchwały, dopóki sejm nie spełni żądań sejmiku. Do połowy XVII wieku zdarzało, się, że sejmy „nie dochodziły", czyli po upływie sześciu tygodni rozchodziły się bez podjęcia uchwał. Jednak takie zakończenie obrad spo­tykało się z ogólną niechęcią.

Po raz pierwszy liberum veto użył 8 marca 1652 roku Władysław Siciński, stolnik upicki, nie dopuszczając do prolongaty obrad sejmowych z inspiracji hetmana Janusza Radziwiłła, którego był klientem. Nie ratyfikowano wtedy ugody białocerkiew­skiej z Kozakami. Marszałek izby Andrzej Maksymilian Fredro uznał wówczas protest pojedynczego posła za całkowicie uprawniony. Jednak za pierwsze zerwanie sejmu przed terminem należy uznać liberum veto Pawła Blałobłoc­kiego na sejmie z 1654 roku. Rozwój idei ius votandi doprowadziło
z czasem do absurdu, ja­kim było zerwanie sejmu w 1688 roku przed obiorem marszałka.

KONKLUZJA

Ostatnie pięć dni sejmu poświęcano na konkluzję, czyli uchwalenie przez trzy stany sejmujące ostatecznego brzmienia konstytucji. Ciągłe kłopoty z terminowym zakończeniem obrad dały podstawę „Konkluzji sejmowej” z 1633 roku nakazującej dyrektorowi Izby czytać tylko te ustawy, które zyskały uprzednio aprobatę posłów. Jeżeli odczytane konstytucje uzyskały zgodę króla i senatu stawały się podstawę obowiązującego prawa i były kierowane do publikacji. Te, które napotkały sprzeciw były wymazywane ze spisu.

Sejm kończono audiencją u króla, na której marszałek wielki wygłaszał mowę pożegnalną, pełną pochwał dla króla i sejmujących stanów oraz żalu z nie zakończenia wszystkich spraw. Następnie Izba przystępowała do ucałowania ręki królewskiej w ceremonii „odwitania się”
i posłowie rozjeżdżali się do domów.

Sposób publikowania ustaw określiło postanowienie sejmu z 1588 roku - „O konstytucjach sejmowych”. Stanowiło ono, że konstytucje powinny być podpisane przez deputatów senatu i Iz­by Poselskiej oraz opatrzone pieczęcią kanclerską. Zwyczaj ten nazywano "ucieraniem" konsty­tucji. Posiedzenia poświęcone redakcji tekstów odbywały się w kwaterze kanclerza, toteż nazy­wano je sesjami pieczętarskimi.

Zadaniem „ucierania” była redakcja stylistyczna konstytucji, lecz zdarzało się, że pod wpływem króla dodawano do nich sprawy nie uchwalone przez sejm. Protest wyrażony przeciw tej praktyce na następnym sejmie mógł doprowadzić do „drapania” konstytucji, czyli usuwania artykułów, na które nie wyrażono zgody w czasie konkluzji.

Kwestionowanie ustawy nie oznaczało jej odrzucenia, w przeciwnym bowiem razie zagrażało by to i tak nadwątlonemu autorytetowi polskiego sejmu.

„Utarte” konstytucje przepisywano w kilku egzemplarzach. Część oblatowano w grodzie (wpisywano do akt miejskich miasta, w którym obradował sejm), inne odsyłano do drukarni. Po wydrukowaniu konstytucje opatrywano pieczęcią kanclerską i rozsyłano na sejmiki relacyjne.

ZRYWANIE SEJMÓW

Do podjęcia uchwały sejmowej potrzebna była jednomyślność (zasa­da neminem contradicente /bez sprzeciwu/). Wynikało to z przekonania, że tam gdzie chodzi o przywileje szlachty, odstępstwa winny być do­konywane za zgodą wszystkich uprzywilejowanych.
W połowie XVI wieku Hieronim Ossoliński sformułował te przekonania w zasadę - „quod omnes tangit” (jak chcą wszyscy).

Dopóki instrukcje poselskie nie nabrały charakteru mandatu impe­ratywnego zgoda powszechna była ułatwiona. W XVI wieku głosy opo­nentów pomijano tworząc fikcję jednomyślności, bądź odkładano obrady sto­sując presję moralną wobec mniejszości poza Izbą Poselską. Po raz pierwszy bez pojęcia uchwał rozszedł się sejm w roku 1587 w dobie panowania Stefana Batorego.

Od końca XVI w. instrukcje poselskie nabrały charakteru mandatu imperatywnego (zbiór nakazów dla posła). Niekiedy nakazywano nie godzić się na żadne uchwały sejmowe, jeżeli sejm nie uchwali wszystkich żądań sejmiku. Wówczas pojawiło się liberum veto (forma zrywania obrad przez pojedynczego posła).

Za pierwsze zerwanie sejmu uchodzi protest Władysława Sicińskiego, stolnika upickiego, przeciw prolongacie (przedłużeniu obrad sejmu) ordynaryjnego złożony 8 marca 1652 roku. Siciński wystąpił z liberum veto z inspiracji hetmana wlk. litewskiego Janusza Radziwiłła. Nie ratyfikowano wówczas ugody białocerkiewskiej z Kozakami.

Łagodniejszą niż liberum veto formą oprotestowania działań sejmu było sisto activitatem (wstrzymać czynności sejmu). Zawiesza­no wtedy obrady dla uzgodnienia spornych stanowisk. Niedojście sej­mu do skutku powodowało, że nawet uchwalone konstytucje nie wcho­dziły
w życie. Poważnym błędem była praktyka stanowiąca, że od posła zrywającego sejm nie żądano uzasadnienia jego protestu. Wobec nagminnego zrywania sejmów dla podtrzymania funkcjonowania polskiego parlamentaryzmu zaczęto stosować „branie do braci”. Była to praktyka sejmowa polegająca na wstrzymywaniu się od spor­nych decyzji legislacyjnych
i odsyłanie ich na sejmiki. Sejmik by­ło bowiem znacznie trudniej zerwać niż sejm. Obyczaj ten zaczęto stosować od 1613 roku zwłaszcza w sprawach podatkowych (sejm uchwalał wówczas ustawę podatkową pozostawiając sejmikom decyzję, co do sposobu ich wykonania).

Stosowanie liberum veto
Data	Personalia posła
1639	Jerzy Lubomirski (pierwszy poważny protest sejmowy)
8.III.1652	Władysław Siciński
1654	Paweł Białobłocki (pierwsze zerwanie sejmu przed upływem obrad)
III.1665	Władysław Łoś (pierwsze zerwanie sejmu ekstraordynaryjnego)
1666	Adrian Miaskowski, Teodor Łukomski
1667	Krzysztof Grzymułtowski
1668	Marcin Dembicki
1669	Jan Olizar (pierwsze zerwanie sejmu koronacyjnego)
1688	pierwsze zerwanie sejmu przed obiorem marszałka
1696	Łukasz Horodyński (nieudana próba zerwania sejmu konwokacyjnego, uchwały weszły do Volumina Legum /Księgi Praw /)

* - opracowano na podstawie J. Maciszewski, Szlachta polska i jej państwo, Warszawa 1969

Pochodzenie szlachty zrywającej sejmy od roku 1652
Teren zamieszkania	Liczba
Litwa (łącznie z Sicińskim)	19
Województwa ruskie (ukrainne)	14
Wielkopolska i Mazowsze	12
Małopolska właściwa	9

Pochodzenie rwaczy sejmowych wyraźnie wskazuje, że byli oni klientami magnaterii kresowej.

Według J.A. Gierowskiego w latach 1652-1674 zerwano 42 (59,15%) sejmów na 71 odbytych (wyjąwszy elekcyjne). Inną wersję podaje poniższe zestawienie:

Zestawienie ogólne
Lata	Sejmy odbyte	Sejmy zerwane	Sejmy niedokończone
1652-1668	19	7	-
1669-1685	14	5	-
1688-1695	6	5	1 (zawieszony z powodu choroby króla)
1697-1733	20	11	-
1733-1763	16	9	5 (nie podjęło żadnych uchwał)
Ogółem	75	37	6
Oznacza to, że w latach 1652-1763 na 75 sejmów zerwano lub nie podjęły uchwał 43 sejmy, czyli 57,4%.

SEJMIKI

W Rzeczypospolitej po roku 1569 istniało ponad 70 sejmików terytorialnych. W zależności od tego, jaką jednostkę terytorialną reprezentowały przybierały one charakter sejmików powiatowych, ziemskich, wojewódzkich lub prowincjonalnych (generały). Sejmiki prowincjonalne (generały) utrzymały się tylko na Mazowszu i w Prusach Królewskich.

SEJMIKI TERYTORIALNE W II POŁ. XVII WIEKU
Obszar	Liczba sejmików	Wybierano posłów
Litwa	24	48
Korona (w tym:)	37	114
Wielkopolska	6	24
Małopolska	16	60
Mazowsze	15 ( tym 1 generał)	ok. 30
Prusy Królewskie	8 ( w tym 1 generał)	maksymalnie 12
Inflanty	1	6
Ogółem	70	maksymalnie 180

W ciągu XVII stulecia sejmiki przejęły stopnio­wo funkcje samorządu lokalnego. Wiązały się one w czasie - zależnie od województwa - z sejmikami przedsejmowymi lub relacyjnymi czy najczęściej z sejmikami deputackimi, które od 1578 roku zbierały się corocznie celem wyboru deputatów do Trybunału. Sejmik taki, np. po wyborze deputata, odraczano na następny dzień, przeznaczając kolejną sesję na obrady i uchwały w sprawach ziemi. Takie sesje określano czasem mianem sejmiku gospodarczego.

Sejmiki zwoływał król. Aby obejść to ograniczenie, w XVII wieku sejmiki zaczęły stosować limitację obrad (odraczanie) i w ten sposób uniezależ­niły się od władzy centralnej. Limitowany sejmik mógł wznowić sam formalnie odroczone obrady. Wystarczyło jego zwołanie przez marszałka sejmiku. Również na sejmikach założeniem była w zasadzie jednomyślność. Jednak w praktyce koterie szlachty skupione wokół potężnego magnata potrafiły narzucić sejmikowi swoje zdanie. A protestować przeciwko niemu nie było zbyt bezpiecznie.

SEJMIKI

Rodzaje w zależności od funkcji	Czas powstania	Zakres kompetencji
sejmik przedsejmowy	schyłek XV w.	zbierał się na 6 tygodni przed sejmem walnym, wysłuchiwał legacji królewskiej o zwołaniu sejmu, wybierał posłów na sejm walny i układał dla nich instrukcje
sejmik relacyjny	XVI	zbierał się po 4 tygodniach od zakończenia sejmu walnego, wysłuchiwał relacji posłów z obrad sejmu i jego uchwał, podejmował uchwały związane z redakcją oraz realizacją konstytucji sejmowych oraz w sprawach wziętych przez posłów do decyzji „panów braci” (m.in.. o przyłączeniu się do uchwał podatkowych sejmu)
sejmik elekcyjny	XV w.	wybierał kandydatów na opróżniony urząd sędziowski ziemski, spośród których król dokonywał nominacji; zbierał się w razie wakansu urzędu
sejmik kapturowy	od 1572	zorganizowany na zasadzie konfederacji, powoływał władze konfederacji i sąd kapturowy dla województwa (ziemi) na czas bezkrólewia
sejmik deputacki	od 1578	wybierał corocznie deputata do Trybunału Koronnego utworzonego w roku 1578
sejmik gospodarczy	powstaje na początku XVII w.	podejmował uchwały (lauda) w sprawach ziemi, repartycji podatków uchwalonych przez sejm; wybierał poborców podatkowych i kontrolował ich działalność; nakładał podatki wojewódzkie; decydował o wydatkach ze skarbu wojewódzkiego, uchwalał zaciąg żołnierza powiatowego, wyznaczał jego dowódców; od poł. XVII wieku wybierał komisarzy do Trybunału Skarbowego
sejmik eksulancki	od XVII w.	tworzony przez szlachtę wywodzącą się z utraconych prowincji Rzeczypospolitej na innych obszarach, gdzie w zwarty sposób osiadła

KONFEDERACJE I ROKOSZE

Wobec atrofii polskiego parlamentaryzmu bądź dla obrony swoich stanowych interesów szlachta zawiązywała konfederacje. Istotną ich cecha było to, że na konfederacjach podejmowano decyzje większością głosów.

Konfedracja - (łac.confoederatio - związek) związek szlachty, duchowieństwa lub miast zawierany w celu przeprowadzenia postula­tów politycznych lub obrony swych interesów. W Polsce znane od XIII wieku.
Rodzaje konfederacji	Charakter
rokosz	(węg. Rakos, pole na Węgrzech, na którym odbywały się ze­brania sejmu konnego); w dawnej Polsce pierwotnie zjazd (wiec) ca­łej szlachty, a nie tylko jej przedstawicieli, czyli posłów. Ter­minu tego używano również na oznaczenie zbrojnego wystąpienia, buntu, rewolty. Zwykle były to zbrojne powstania szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych wolności i swobód stanowych. Zebrana na rokoszu szlachta zawiązywała konfederację.
		Przykłady
		Mikołaja Zebrzydowskiego przeciw Zygmuntowi III Wazie (sandomier­ski) (1606-1609) - bitwa pod Guzowem 6.VII.1607 Jerzego Sebastiana Lubomirskiego przeciw Janowi II Kazimierzowi (1665-1666) - bitwa pod Mątwami (13.VII.1666)
	konfederacje kapturowe	Charakter
		zawiązywane w czasie bezkrólewia dla utrzymania porządku w państwie i ochrony mienia i bezpieczeństwa szlacheckiego. Często tworzyły sądy kapturowe rozstrzygające sprawy w trybie przyspieszonym.
	konfederacje wojskowe („niepłatnego żołnierza”)	Charakter
		zawiązywane dla wyegzekwowania zaległego żołdu lub hiberny
		Przykłady
		np. konfederacja w latach 1612-1614 po wojnie moskiewskiej
	konfederacje w obronie Ojczyzny	Charakter
		zawiązywane przez szlachtę w okresie walki z obcym najazdem
		Przykłady
		w czasie „potopu” szwedzkiego: k. wierzbołowska (23.VIII.1655) (2 tys. szlachty na Li twe) k. tyszowiecka (k. Tomaszowa Lubelskiego) (29.XII.1655)
	konfederacje prokrólewskie	Charakter
		zawiązywane w obronie króla
		Przykłady
		np. k. gołąbska (Lubelskie) (jesień 1672) w obronie Michała Korybuta Wiśniowieckiego - (marszałek - Stefan Czarnecki (bratanek pogrom­cy Szwedów); przywódcy: Michał Pac, Szczęsny Potocki). W akcie konfederacji przewidywano pozbawienie prymasa Prażmowskiego i je­go rodziny godności, urzędów i dóbr ziemskich oraz oddanie innych przeciwników króla pod sąd. Dodatkowymi postulatami były: likwidacja dożywotności urzędów (ograniczenie do 3 lat) i postawienie przed sądem rwaczy sejmowych)
	konfederacje pod opieką obcych państw	Charakter
		zawiązywane na terenie państw ościennych i zwykle prowadzące do najazdu na Rzeczpospolitą
		Przykłady
		np. k. targowicka zawiązana w Petersburgu 27.IV.1792, a ogłoszona 14.V.1792 w Targowicy, w granicach Rzeczypospolitej.

URZĘDY I GODNOŚCI RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ

STRUKTURA TERYTORIALNA RZECZYPOSPOLITEJ
Od XV wieku ziemie, które miały pełną hierarchię urzędów ziems­kich zwano województwami, inne - ziemiami. Województwa posiadały podział na kasztelanie z wyjątkiem Rusi. Później wykształcają się powiaty (samodzielne okręgi). Za Jagiellonów Małopolska posiada województwa: krakowskie i sando­mierskie, a od 1462 roku - bełskie. Wielkopolska: poznańskie i ka­liskie. W szerszym znaczeniu dochodzą: łęczyckie, sieradzkie oraz brzes­kie i inowrocławskie (Kujawy)
KORONA:
Prowincje / województwa:	Liczba	Nazwy województw
Wielkopolska:	6 województw	poznańskie, kaliskie, inowrocławskie, brzesko-kujaw­skie, łęczyckie, sieradzkie
Do Wielkopolski zaliczano czasem Mazowsze i Prusy Królewskie.
Mazowsze	3 województwa	rawskie, płockie, mazowieckie
Prusy Królewskie	3 województwa i równoważny województwu okręg	pomorskie, chełmińskie, malborskie oraz bisku­pie księstwo Warmii
Małopolska	3 województwa Małopolski Zachodniej i 7 województw ukrainnych (Małopolska Wschodnia)	krakowskie, sandomierskie, lubelskie oraz podlaskie, ruskie, bełskie, podolskie, wołyńskie, bracławskie, ki­jowskie
LITWA
	9 jednostek równoważnych województwom	Województwo: wileńskie, trockie, nowogródzkie, brzeskie, mińskie, połockie, witebskie, mścisławskie oraz równorzędne księstwo (sta­rostwo) żmudzkie
Województwo inflanckie (wendeńskie) należało do Litwy i Korony równocześnie
Lenna Rzeczypospolitej	4	Prusy Książęce, Kurlandia, ks. lęborskie, ks. bytowskie (Bytów)
Ogółem	Korona	22 województwa i biskupie księstwo Warmii
		Litwa	8 województw i starostwo żmudzkie
		Inflanty	1 województwo

URZĘDY CENTRALNE
SENATORSKIE	NIESENATORSKIE
Ministrowie - 5 dygnitarzy koronnych, którzy z urzędu wchodzili do senatu. Urzędy te ukształtowały się przed powstaniem senatu. Od 1569 roku powstały analogiczne urzędy ministrów litewskich. marszałek wielki koronny marszałek nadworny kanc­lerz wielki koronny podkanclerzy koronny podskarbi koronny	podskarbi nadworny hetman wielki koronny hetman wielki litewski hetman polny koronny hetman polny litews­ki 2 referendarze

URZĘDY ZIEMSKIE
DYGNITARSTWA (WYŻSZE URZĘDY ZIEMSKIE)	Piastowanie dygnitarstwa zapewniało miejsce w senacie. wojewoda kasztelan.
OFFICIA (NIŻSZE URZĘDY ZIEMSKIE)	KORONA	LITWA
		Podkomorzy Starosta grodowy Chorąży. Sędzia ziemski. Stolnik Podczaszy. Podsędek. Podstoli Cześnik Łowczy Wojski większy Pisarz ziemski . Miecznik Wojski mniejszy Skarbnik	Ciwun Marszałek Podkomorzy Starosta grodowy Chorąży Sędzia ziemski Wojski Stolnik Podstoli Pisarz ziemski Podwojewodzi (podstarości) Sędzia grodzki Pisarz grodzki Podczaszy Cześnik Horodniczy Skarbnik Łowczy Miecznik Koniuszy 0boźny Strażnik Krajczy
Urzędy w Rzeczypospolitej były nieusuwalne i dożywotnie. Porządek starszeństwa niższych urzędów ziemskich został sprecyzo­wany przez konstytucję sejmową z roku 1611.

URZĘDY CENTRALNE

MINISTROWIE (URZĘDY CENTRALNE SENATORSKIE)

Marszałek wielki koronny

Pierwszy ślad urzędu marszałkowskiego spotykamy w XIII wieku na Śląsku, gdzie przywędrował z Czech i zajął miejsce dawnego koniu­szego. Niebawem marszałek zaczął obejmować zarząd dworu wchodząc w funkcje komornika. W zjednoczonej monarchii urząd ten pojawił się pod wpływem węgier­skim w połowie XIV wieku usuwając urząd komornika. W II poł. XIV w. marszałek przybiera tytuł „marszałka Królestwa Polskiego”. Od 1409 roku pojawia się tytuł marszałka dworu (nadworny). Konstytucja z 1504 roku ustaliła, że marszałek koronny powiadamia nadwornego o sprawach dotyczących urzędowania, aby w czasie nieobe­cności zastąpić mógł tego pierwszego. Kompetencje: mistrz ceremonii i przełożony dworu królewskiego zatrudnianie, opłacanie i zwalnianie niedbałych dworzan przyjmowanie gości i senatorów Królestwa kierowanie urzędnikami dworskimi pobieranie opłat- targowych i ustalanie cen na towary kupowane na potrzeby dworu. (w ustalaniu cen podlegał kontroli senator6w) wykonywanie sądownictwa w miejscu pobytu króla i miejscu sejmowa­nia, od poł. XVI wieku, w czasie obrad sejmu odczytywano artykuły marszałkowskie (przepisy karne regulujące bezpieczeństwo w miejscu sejmowania); marszałek dysponował strażą marszałkowską dla utrzymania porządku i przewodniczył sądowi marszałkowskiemu. od XVI wieku zbierał głosy w czasie elekcji i podawał na zewnątrz fakt obioru króla

Marszałek wielki nadworny

Zastępca marszałka wielkiego koronnego. Na jego polecenie wykonywał określone czynności.

Kanclerz wielki koronny

Od poł. XIII wieku w księstwach dzielnicowych istnieją kancelarie. Od tej pory rola kancelarii nie ogranicza się do uwierzytelnienia dokumentu spisanego przez wystawcę, lecz dokument jest w nich spo­rządzany. W Małopolsce wyodrębnił się urząd podkanclerzego. W 1316 roku w dokumencie wielkopolskim podkanclerzy zamiast krakowski użył określenia podkanclerzy dworu. Tytułu podkanclerzy Królestwa Polskiego używał jako pierwszy Janko z Czarnkowa. Za Ludwika Węgierskiego przyjął się tytuł „kanclerz Królestwa Polskiego"”(cancellarius Regni Poloniae). Lokalne urzędy kanclerskie pozostały, lecz tylko jako tytuły i związane z nimi uposażenia. Kanclerstwa wielkopolskie, łęczyckie i sieradzkie zanikły w 1401 roku (uposażenia wcielono do Uniwersytetu), dobrzyńskie i kujaws­kie w toku XV wieku. Kompetencje „pieczętarzy”: Przez ręce kanclerzy przechodziły wszystkie pisma dotyczące szcze­gółów polityki zewnętrznej i wewnętrznej (byli więc ministrami spraw zagranicznych i wewnętrznych swego czasu). Do 1504 roku kanclerz był zobowiązany wystawić na zlecenie króla każde pismo. (Gdy w 1420 roku kanclerz Jan Jastrzębiec odmówił królowi zaopat­rzenia pieczęcią dokumentu mianującego hrabię Jana Pileckiego, gro­ziła Jastrzębcowi utrata kanclerstwa).­ W roku 1504 - konstytucja sejmowa określiła obowiązki kanclerzy: kanclerz nie może pieczętować „pism prawu przeciwnych” („itte­ras iuri contrarias”). Chodziło o: nadania i zapisy na dobrach ko­ronnych (ograniczenie króla w swobodnej dyspozycji królewszczyzna­mi), zwolnienia od pospolitego ruszenia, zlecenia naznaczające ko­misje sądowe (z wyjątkiem komisji w sprawach sporów granicznych i takich, na które godziły się strony) kanclerz i podkanclerzy nie mogą wydawać pism wzajemnie sprzecz­nych ustalono rozłączność urzędów kanclerskich z: arcybiskupstwem gnieźnieńskim, biskupstwami - krakowskim, włocławskirn, poznańskim, warmińskim, płockim oraz z godnościami wojewodów i kasztelanów.(incompatibilltas) ustalono również, że kanclerz i podkanclerzy mają być ekspektanta­mi w stosunku do godności arcybiskupich, biskupich, prałatur, god­ności i beneficjów ­ wprowadzono sekretarza, który „znał zawsze tajne ekspedycje pub­liczne” i był dopuszczony do tajemnic, które znane są kanclerzo­wi i podkanclerzemu W konstytucji sejmowej z 1507 roku podjęto postanowienie, że jeden z kanclerzy ma być osobę świecką. Aż do końca istnienia państwa jeden z nich był osobą duchowną.

Podkanclerzy koronny

Zastępca kanclerza. Od poło XV wieku funkcjonowała zasada, że kan­clerz używał pieczęci większej, podkanclerzy mniejszej (stąd wywodzi się określenie „pieczęta­rze”). Do pomocy mieli pisarzy (notariuszy). Prowadzili księgi kanclers­kie i podkanclerskie oraz odrębną Metrykę Koronną i Litewską.

Podskarbi koronny

Urząd wywodzi się z epoki dzielnicowej. Urzędy skarbników zanik­ły wraz ze skarbnikiem krakowskim. Przemysł II chcąc scentralizować zarząd skarbowy swego państwa po­wierzył go podskarbiemu poznańskiemu, który przybrał tytuł podskar­biego „dworu naszego” (wzgl. totius Poloniae). Podobnie uczynił Łokietek. Podskarbi krakowski nazywał się dworskim, a potem podskarbim Kró­lestwa. Kompetencje: Początkowo do kompetencji podskarbiego koronnego należało dokony­wanie wypłat ze skarbu oraz przyjmowanie kwot wpłacanych przez żup­ników, starostów i prokuratorów (tj. wielkorządcy i podrządców). Te funkcje przejęła częściowo kancelaria królewska, kwitując od­biory znacznych sum pieniędzy, wydatkując je i wystawiając asygna­ty na różne dochody królewskie. Konstytucja z 1504 roku określiła ostatecznie kompetencje podskarbiego koronnego: miał pieczę nad skarbem (tzn. insygniami koronny­mi, kosztownościami i gotówką pieniężną, a także archiwum państwo­wym (od 1385 roku wyodrębniono je ze skarbca kapitulnego) zbierał dochody królewskie i miał prawo czynienia wydatków zarządzał i kierował mennicą królewską

W stosunku do urzędów podskarbiowskich i marszałkowskich konsty­tucja z 1504 roku nie wprowadzała zasady incompatibilitas.

URZĘDY CENTRALNE NIESENATORSKIE

Podskarbi nadworny

Wyodrębnił się w XV wieku z kustosza skarbu („custus thesauri”). Podskarbi nadworny mógł wykonywać funkcje podskarbiego koronnego w czasie nieobecności lub choroby tegoż. Jednak wydatkując pienią­dze na zlecenie królewskie musiał zasięgać opinii senatorów obec­nych na dworze. Brało się to stąd, że sam senatorem nie był, bo­wiem urząd ukształtował się wówczas, gdy skład rady królewskiej był gotów. Jednak z reguły podskarbi nadworny dzierżył urząd kasz­telana lub wojewody i z tego tytułu zasiadał w senacie. Zajmował się też skarbem królewskim, kosztownościami i gotowizną monarszą, administrował wydatkami na rzecz króla i dworu oraz był najwyższym rachmistrzem skarbowym.

Referendarz

Urząd ukształtował się w XVI wieku w Koronie, było ich dwóch: jeden świecki, a drugi duchowny. Prowadzili sprawy chłopów z królew­szczyzn w sądach królewskich; od 1569 roku mieli prawo uczestnic­twa w obradach senatu z głosem doradczym

Hetman wielki koronny (Regnum Poloniae campiductor)

Termin hetman wywodzi się z dowódcy wojsk zaciężnych. Początkowo używany przez Czechów, skąd dotarł do Polski termin. Na przełomie XV i XVI wieku stał się urzędem stałym. 1503 - pojawia się hetman koronny jako dowódca wojsk zaciężnych i obrony potocznej na Rusi. Pozycja hetmana rosła na skutek upadku pospolitego ruszenia, któ­rego dowódcą był król. 1504 - konstytucja sejmowa mówi o hetmanie tylko tyle, że ustana­wia on ceny żywności dla wojska stojącego obozem. 1527 - pojawia się hetman wielki koronny jako najwyższy urząd woj­skowy (stała godność najwyższego wodza) od 1506 roku pojawiają się wzmianki o zastępcy hetmana (vicecam­piductor). Wyłonił się dowódcy obrony potocznej na Rusi 1539 - pojawia się stały urząd hetmana polnego koronnego Formalnie od 1581 roku godność hetmana jest dożywotnia. W wypadku, gdy hetmana zabrakło lub nie mógł wykonywać swoich fun­kcji król mianował tymczasowych zastępców hetmanów - regimentarzy. Kompetencje: hetman wydawał artykuły hetmańskie (przepisy sądowo-wojskowe); osoba objęta artykułami hetmańskimi nie podlegała jurysdykcji cy­wilnej w czasie wojny hetman mógł karać na gardle, nagradzać i przedstawiać do nobilitacji hetman wielki koronny miał prawo do własnych rezydentów: w Stam­bule (Turcja), Bakczyseraju (Krym), Jassach (Mołdawia), Bukaresz­cie (Wołoszczyzna). a więc wywierał wpływ na politykę zagraniczną. Hetmani z urzędu nie wchodzili do senatu (w praktyce łączyli z tym urzędem godność wojewody lub kasztelana i zasiadali w nim). W Koronie urzędy hetmańskie sprawowali magnaci. Hetmani weszli do senatu z urzędu w 1768 roku. Na Litwie istniały analogiczne urzędy hetmańskie.

URZĘDY DWORSKIE

Od Kazimierza Wielkiego istniały liczne urzędy o funkcjach ściśle dworskich: kuchmistrz (magister curiae), podkomorzy (succamerarius), pod­stoli (dapifer), najwyższy łożny (supremus cubicularius), urzęd­nik opiekujący się bronią królewską (attentor armorum Regiorum), chorąży (vexillifer curie regis)

INNE URZĘDY

Justycariusz (oprawca - obrońca prawa)

Urząd wprowadzony za czasów czeskich. Zajmował się ściganiem drob­nych rabunków i kradzieży. Po zjednoczeniu utrzymał się przede wszystkim w Małopolsce. Urząd ten posiadał władzę policyjną i karno-sądową. Rycerstwo dążyło do jego zniesienia. Był znoszony w przywilejach Jagiełły: w 1386 i w 1388 (ściśle określono wypadki, kiedy może być wykonywany za zgodą baronów), w 1425, w 1430 i w 1433 ro­ku. Utrzymał się nie jako urząd samodzielny, lecz jako funkcjo­nariusz starosty.

Burgrabia

Zajmował się zarządem zamku, najważniejszy był burgrabia krakowski. (zarząd zamkiem królewskim)

URZĘDY CZASOWE

Namiestnik

Ustanawiany na czas nieobecności króla w kraju, namiestnik wystę­pował w Polsce w latach 1400-1402, 1410, 1440-1447, 1456, 1480. W latach 1440-1447 było aż dwóch namiestników. Namiestnik pełnił obowiązki monarchy.

Opiekadlnicy

Ustanowieni dla każdej ziemi na czas małoletniości Władysława War­neńczyka (1434-1438). Ich funkcja polegała na zagwarantowaniu, że król po dojściu do pełnoletności potwierdzi wszystkie przywileje.

URZĘDY ZIEMSKIE

DYGNITARSTWA (WYŻSZE URZĘDY ZIEMSKIE) Dygnitarze ziemscy z urzędu wchodzili do senatu.

Wojewoda

Kompetencje: stał na czele rady panów województwa dowodził pospoli­tym ruszeniem województwa przewodniczył sejmikom elekcyjnym (kan­dydatury na urzędy sądowe ziemskie) z funkcji sądowych posiadał możliwość zasiadania w sądzie wiecowym i jurysdykcję nad ludnością żydowską, powoływał woźnych sądowych, w Krakowie miał prawo powo­ływać część rajców do rady miejskiej. wydawał taksy wojewodzińskie (określenie maksymalnych cen na produkty rzemieślnicze krajowe i zagraniczne) w Wielkopolsce miał prawo udzielenia azylu w swoim domu każdemu szlachcicowi zagrożonemu sądem króla lub starosty (6 tygodni)

Kasztelan

Godność tytu­larna. Kompetencje sądowe i skarbowe zanikły po 1454 roku. Na Kujawach zamiast kasztelanów występowali koniuszowie na­zywani kasztelanami konarskimi. Kompetencje: przewodził pospolitemu ruszeniu ze swojego okręgu.

W czasach Jagiellonów do dygnitarstw ziemskich należał też urząd podkomorzego, sędziego ziemskiego i starosty. W czasach monarchii elekcyjnej urzędy te spadły do rangi officjow. Najpóźniej, bo do­piero w 1611 roku urzędem ziemskim został starosta.

OFFICIA (NIŻSZE URZĘDY ZIEMSKIE)

Porządek starszeństwa ustaliła dopiero konstytucja sejmowa z 1611 roku. Officia były urzędami honorowymi. Wynagrodzenie otrzymywali jedynie: podkomorzy, sędzia ziemski, podsędek i pisarz ziemski (część kar sądowych) i starosta (uposażenie ziemią z królewszczyzn). Urzędy sądowe: podkomorzy, starosta, sędzia ziemski, podsędek, pisarz ziemski. Na urzędy sędziego, podsędka i pisarza sejmiki elekcyjne przedstawiały królowi po 4 kandydatów. Resztki realnej władzy pozostały przy urzędach: starosty, chorą­żego i wojskiego.

Podkomorzy

Początkowo urzędnik skarbowy, przejął sądownictwo w sprawie granic posiadłości, w Wielkopolsce brał udział w procesach o naganę szlachectwa, w Koronie był prawnym opiekunem sierot i wdów szlacheckich przed sądem

Starosta (capita­neus cum iurisdictione)

Urząd wprowadzony w Polsce przez Wacława II. Było 5 starostów generalnych: wielkopolski, nakielski, wschowski, podol­ski i krakowski oraz starosta w każdej ziemi. Urząd uznano za ziemski w roku 1611. Był właściwym naczelnikiem ziemi i powiatu (pełnił funkcję namiestnika królewskiego z wyjątkiem nadawania przywilejów), od 1422 roku nie mógł obejmować jednocześnie urzędu sędziego ziemskiego, a od 1454 roku wojewody i kasztelana na swym terenie, w XV wieku stracił funkcje wojskowe (przedtem mógł zwoływać szlachtę na pospolite ruszenie, w wyjątkowych wypadkach nawet bez zgody króla) Pozostały funkcje: sądownicze (sądzenie szlachty z 4 artykułów grodzkich oraz nie­posesjonatów) sprawowanie w imieniu króla administracji lokalnej zarządzanie (przeważnie jako dzierżawca) królewszczyznami funkcje policyjne (przestępstwa karne ścigane z urzędu) utrzymywanie zamków i grodów powoływał czasami władze miejskie W Koronie musiał być Polakiem (nie obowiązywała zasada pochodze­nia z danej ziemi)

Chorąży (vexillifer)

Na wniosek wojewody chorąży zbierał chorągwie wojewódz­twa, ziemi lub powiatu, w dwóch wypadkach: w czasie pogrzebów kró­lewskich lub w czasie wojny

Wojski (tribunus)

Troszczył się o spokój i bezpieczeństwo opus­toszałych województw bądź ziem, kiedy szlachta wyruszała na wojnę. Opiekował się kobietami i dziećmi szlachty. Wojski większy (ziemski) miał pieczę nad ziemią, wojski mniejszy (grodowy lub zamkowy) pieczę nad grodem lub zam­kiem, na ten urząd wybierano ludzi dojrzałych, statecznych, cieszących się powszechnym zaufaniem.

Ciwun (tiwunus)

Istniał od XV wieku, pochodzenie ruskie. Wybie­rały ich sejmiki, a zatwierdzał król, przedtem byli zarządcami majątków królewskich, w XVIII wieku pozostało ich na Litwie dwóch: wileński i trocki i 12 na Żmudzi.

Król zachował prawo ekspektatyw (obiecywania urzędu w czasie wakansu). Przy obsadzie dygnitarstwa król musiał liczyć się z opinią panów ziemi. Dla dochodzenia ambicjom szlacheckim tworzono niższe urzędy (officja) ziemskie także w powiatach. W XVIII wieku powiat miał komplet urzędników ziemskich. W XVII wieku rozkwitła sprzedaż urzędów. Czerpał z niej dodatkowe dochody król oraz za zgodą monarchy także ich posiadacze. W tym ostatnim wy­padku była to forma zaopatrzenia na starość („emerytura”).

SKARB KORONNY

W roku 1569 utworzono odrębny skarb koronny z siedziba w Rawie Mazowieckiej. Wpływały do niego dochody z kwarty (skarb kwarciany). Były one rozliczne przez podskarbiego koronnego przed Komisja Skarbową (Trybunał Skarbowy lub Radomski) powoływana przez sejm. Jej komisarzy wybierały od 1677 roku sejmiki relacyjne, od roku 1717 Komisja stała się organem stałym. W 1632 roku opisano źródła dochodu skarbu nadwornego i pojawił się podział na skarb nadworny i pospolity (koronny).

Administracja kwarty w Koronie należała do skarbu rawskiego, którym zarządzali deputaci szlacheccy pod kontrolą podskarbich. Podskarbi koronny zarządzał wpływającą do skarbu pospolitego częścią dochodów zwyczajnych z królewszczyzn, a podskarbi nadworny środkami przeznaczonymi na utrzymanie panującego i dworu.

SĄDOWNICTWO W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ

Sądownictwo w Rzeczypospolitej Obojga Narodów miało charakter stanowy. Oznacza to, że przedstawiciele każdego z czterech stanów: szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi stawali przed stworzonymi dla nich trybunałami.

SĄDOWNICTWO SZLACHECKIE

Sądownictwo szlacheckie było początkowo dwu- a od 1578 roku trójinstancyjne. Oznaczało to możliwość odwołania się do wyższej instancji od wyroku sądu niższej instancji.

SĄDY I INSTANCJI

Sądy ziemskie

W sądzie ziemskim wymagano obecności sędziego, podsędka i pisarza, którzy tworzyli komplet sądowy: wybierały ich sejmiki elekcyjne, wskutek czego oni sami przybrali charakter reprezentantów szlachty. Sądy te zajmowały się rozstrzyganiem spraw cywilnych i częścią spraw karnych dotyczących szlachty posesjonatów. W XVII wieku sądy ziemskie przeżywały upadek; w niektórych ziemiach nie zbierały się przez długie dziesięciolecia, gdzie indziej stanowiska sędziowskie wakowały przez lata, bo nie potrafiono uzgodnić kandydatów na sejmiku.

Sądy grodzkie

Na czele sadu stał starosta lub mianowany przez niego sędzia grodzki, niezależny od sejmiku. Sąd rozpatrywał sprawy cywilne i karne szlachty nieposesjonatów oraz sprawy szlachty osiadłej z tytułu popełnienia jednego z zagrożonych karą śmierci przestępstw z zakresu czterech artykułów grodzkich ¹: raptus puellae (porwanie panny równoznaczne z gwałtem) rozbój na drodze (zabójstwo albo rabunek) podpalenie domu szlacheckiego zajazd (zbrojna napaść na siedzibę szlachecką) Nastąpił wzrost liczby funkcjonariuszy sądu, rozszerzyła się jego kompetencja, obejmując obok spraw karnych również cywilne, także w zakresie spraw niespornych. Obok sądu grodzkiego w XVI w. rozwijał się urząd grodzki. W urzędzie główną rolę odgrywały księgi sądowe. Urząd grodzki był otwarty dla wpisów codziennie. Wobec upadku sądów ziemskich nasilały się starania o nadanie urzędom grodzkim prawa przyjmowania wpisów wieczystych. „Prawo wieczności” uzyskały wcześniej, bo w pierwszej połowie XVI wieku, niektóre grody wielkopolskie: Łęczyca i Sieradz. W XVII i XVIII stuleciu wszystkie urzędy grodzkie uzyskały prawo przyjmowania lisów wieczystych

¹ - „Quattuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium, latrocinium et vis armata alienis illata” (Cztery artykuły sądu grodzkiego: gwałt /zhańbienie/, podpalenie, rozbój /na drodze/, zbrojna napaść na cudzą siedzibę), polski przekład z pocz. XVI wieku - „gwałt albo chwatanie dziewic, albo niewiast; zabijanie na gościńcu, albo na jawnej drodze; albo uczyniony gwałt, pożega a ognia wypuszczenie; nagabanie gwałtowne czyjego przebytku”

Sądy podkomorskie

Na czele sądu stał podkomorzy lub jego zastępca. Jego kompetencja obejmowała sprawy sporne o ziemię, a w zakresie spraw cywilnych stanowienie opieki podkomorskiej nad wdowami i sierotami szlacheckimi. W przypadku spraw o ziemię sąd zbierał się na polu, w miejscu, w którym trzeba było wyznaczyć granice.

SĄD II INSTANCJI

TRYBUMNAŁ KORONNY

Do 1578 roku król był najwyższym sędzią dla szlachty. W sądzie nadwornym (zwanym zadwornym) mógł on sądzić wszystkie sprawy zarówno w drugiej (po wprowadzeniu apelacji w 1523 roku), jak i w pierwszej instancji. Dla odciążenia sądu królewskiego, który po upowszechnieniu apelacji został wprost zalany odwołaniami, tworzono po województwach sądy wiecowe, nawiązując w tym do dawnej, znanej w pierwszej połowie XV wieku, formy sądu wyższego; niewiele to jednak pomagało, bowiem od ich wyroków apelowano znów do sądu króla. Rozwiązaniem stało się dopiero zrzeczenie się przez króla najwyższego sądownictwa na rzecz stanowego sądu szlacheckiego. Nastąpiło to w roku 1578, kiedy Stefan Batory utworzył Trybunał Koronny. Trybunał Koronny zbierał się dla Małopolski na wiosnę i latem w Lublinie, dla Wielkopolski jesienią i w zimie w Piotrkowie, zwanym stąd Trybunalskim. Od 1585 roku poddały się Trybunałowi Prusy Królewskie, gdzie jako sąd apelacyjny prowincji funkcjonowała Rada Pruska - izba wyższa sejmiku generalnego Prus Królewskich. W Trybunale sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sej­mikach, zwanych deputackimi (po jednym lub dwóch z województwa). Było 27 deputatów szlacheckich i 6 deputatów duchownych. Razem Trybunał liczył 33 członków. Deputat szlachecki do Trybunału mógł się ubiegać o ponowny wybór dopiero po 4 latach. W sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy, ale nie w zespołach, tylko łącznie, co znacznie ograniczało efektywność Trybunału. W sprawach, gdy jedną ze stron był duchowny, gdy chodziło o dobra duchowne sprawę rozpatrywał sąd mieszany (iudicium mixtum). Składał się on w połowie z duchownych, a w połowie ze szlachty. Na czele Trybunału stał obieralny marszałek; duchowni mieli swojego prezydenta. Do Trybunału należały apelacje w ostatniej instancji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Wyrok miał zapadać jednomyślnie lub w trzecim głoso­waniu większością głosów. W roku 1581 powołano dla Wielkiego Księstwa osobny Trybunał Litewski, zorganizowany na wzór Koronnego. Choć wyroki Trybunału miały być ostateczne, w praktyce bywały nieraz uchylane przez sąd sejmowyoraz przez Trybunał następnej kadencji. Dzięki tej praktyce sądy królewskie zachowały pewne zwierzchnictwo nad Trybunałem. Do sądu królewskiego odsyłano też sprawę w razie równości głosów w Trybunale. Nieuczciwość sędziów trybunalskich, wydawanie wyroków pod wpływem łapówek bądź poleceń magnatów, których byli klientami, stały się od połowy XVII stulecia notoryczne. W 1688 roku Wacław Potocki w jednej z fraszek napisał, że „do Trybunału, zwłaszcza zawiłej sprawy, trzeba kapitału”.

SĄD SEJMOWY

Sąd królewski, funkcjonował tylko w czasie obrad sejmu. Sądził pod przewodnictwem króla, ale w sprawach o obrazę majestatu bez udziału monarchy, zgodnie z tezą, że nikt nie może być sędzią w swojej sprawie. Asesorami byli senatorowie, a od 1588 roku doszło do nich 8 deputatów wybieranych przez izbę poselską. Kierownictwo obradami sądu sprawował marszałek wielki koronny, a podczas sejmów odbywanych w Grodnie marszałek wielki litewski. Po ustanowieniu Trybunału Koronnego kompetencje sądu sejmowego obejmowały w pierwszej i ostatniej instancji: zbrodnie obrazy majestatu zdrada stanu sprawy o nadużycia skarbowe wyższych urzędników gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału, sejmiku zbrodnie popełnione przez szlachcica a zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr, banicji ważne sprawy cywilne, w których był zainteresowany skarb państwa. Zakres kompetencji sądu sejmowego rozszerzył się w XVII w. na skutek przyjęcia zasady, że on tylko władny jest rozstrzygać przypadki nie przewidziane w prawie. Ponieważ urzędy były dożywotnie, postawienie będących w opozycji dygnitarzy przed sąd sejmowy było jedyną w praktyce formą usunięcia ich z urzędu. Korzystano też nieraz z tego w drugiej połowie XVII wieku. Orzekał kary banicji i infamii. Sąd kasował wyroki innych sądów nie tylko wówczas, gdy zachodziła nieformalność, lecz również gdy uznał wyrok za merytorycznie niesłuszny. W drugiej połowie XVII i w XVIII wieku sąd sejmowy w praktyce zamierał, ponieważ sejmy coraz rzadziej dochodziły do skutku.

POZOSTAŁE SĄDY SZLACHECKIE

ASESORIA

Powstał w połowie XVI wieku, przewodniczył w nim kanclerz lub podkanclerzy, a asesorami byli referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy królewskich; w jego kompetencjach leżało rozpatrywanie spraw o dobra i dochody. królewskie oraz sprawy miast rządzących się prawem magdeburskim i chełmińskim z władzami państwowymi, szlachtą, instytucjami kościelnymi oraz mieszczan z miastem lub między sobą. Oznaczało to przekazanie jurysdykcji w sprawach miejskich sądowi szlacheckiemu. Łagodził to urzędniczy, więc fachowy, charakter Asesorii. Górowała ona nad innymi kulturą prawniczą sędziów oraz przypisywanej do niej -- tu w znacznej części pochodzenia mieszczańskiego - palestry. W opinii ówczesnej Asesoria uchodziła też za jedyny w Polsce sąd niesprzedajny.

SĄD RELACYJNY

Zasiadał w nim monarcha w asyście obecnych na dworze senatorów; był sądem apelacyjnym dla lenn Korony, orzekał także w sprawach spornych o cerkwie i ich uposażenie między prawosławnymi i unitami oraz w odwołaniach od wyroków biskupów prawosławnych, gdy zniesiono apelację do patriarchy w Konstantynopolu (1671). Z czasem ograniczano a nawet wręcz zakazywano apelacji od Asesorii do sądu relacyjnego; była jednak zawsze możliwa remisja (odesłanie) sprawy do tego sądu, gdy Asesoria nie uważała się powołaną do rozpatrzenia sprawy, np. gdy chodziło o przywileje królewskie.

SĄD MARSZAŁKOWSKI

Sądził w rezydencji króla, a jego jurysdykcja była ograniczona do najbliższej jej okolicy. Miały one na celu utrzymanie spokoju na dworze i w bezpośrednim jego pobliżu oraz w mieście, w którym obradował sejm. Należały do nich sprawy karne związane z naruszeniem spokoju i bezpieczeństwa w miejscu pobytu króla i miejscu sejmowania. Sprawy wykraczające poza ten zakres przekazywał sąd marszałkowski Asesorii.

SĄDY KAPTUROWE

W czasie bezkrólewia ustawała działalność sądów zwykłych działających w imieniu monarchy. Zawiązywane po województwach (ziemiach) konfederacje kapturowe powoływały własne sądy kapturowe, a generalność konfederacji - sąd konfederacji generalnej jako sąd apelacyjny i zarazem najwyższy. Sądy kapturowe funkcjonowały aż do koronacji nowego króla. Sądziły one kolegialnie, w trybie przyśpieszonym, często na wniosek instygatora, więc z oskarżenia publicznego, sprawy, w których naruszono bezpieczeństwo osób, mienia lub porządek publiczny oraz przestęp­stwa skierowane przeciw Rzeczypospolitej. Dopuszczały one tortury a także naruszały nieraz zasadę neminem captivabimus. Godzono się na to tylko z powodu wyjątkowej sytuacji, jaka było bezkrólewie.

SĄDY KONFEDERACKIE

Na wzór sądów kapturowych od drugiej połowy XVII wieku zawiązywane wówczas konfederacje powoływały swoje, również dwuinstancyjne, sądy. Funkcjonowały one przez czas trwania konfederacji. Sprawą sporną, rozmaicie rozstrzyganą, była kwestia prawomocności ich wyroków po ustaniu konfederacji

SĄD POLUBOWNY (KOMPROMISARSKI)

W warunkach upadku organizacji sądowej coraz większego znaczenia nabierały, znane i w poprzednich stuleciach - sądy polubowne, zwane też wówczas kompromisarskimi. W skład ich wchodzili desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, którzy z kolei powoływali przewodniczącego, zwanego superarbitrem. Oparte na dob­rowolnym zapisie stron skutecznie za­stępowały one sądy państwowe

SĄDY DUCHOWNE

Duchowieństwo podlegało tak, jak dawniej prawu kanonicznemu. Podstawowymi sądami dla kleru były sądy biskupie, które czasem przyjmowały charakter sądów synodalnych (podczas objazdu diecezji przez biskupa). Od 1359 roku Kazimierz Wielki ograniczył kompetencje sądów duchownych do spraw związanych z wiarą lub dziesięcinami. Ostatecznie sądy duchowne miały rozpatrywać następujące kategorie spraw:

• herezję

• związane z małżeństwem

• o zaniedbanie dorocznej spowiedzi i komunii

• zobowiązań złożonych dobrowolnie do akt kościelnych (np. dziesięciny swobodnej)

• testamentów na cele pobożne.

SĄDOWNICTWO MIESZCZAŃSKIE

W miastach i wsiach rządzących się prawem niemieckim utrzymywało się sądownictwo prawa niemieckiego. W miastach królewskich obowiązujący system prawa wiązał się
z udzielonymi przywilejami. Zmiana ich należała do króla, który na ogół nie naruszał norm usankcjonowanych tradycją. Natomiast sejm szlachecki często arogował sobie prawo w tej materii, uchwalając szereg konstytucji dotyczących praw sądowych mieszczan, głównie jednak natury proceduralnej.

W miastach działały następujące sądy: sądy ławnicze - ława miejska sądy radzieckie - sądy rady miejskiej tylko w sprawach kapi­talnych (najwyższej wagi) sądy radziecko-ławnicze sąd wielki gajony - trzy razy do roku przy udziale pana mias­ta, bądź jego zastępcy - landwójta sąd gorącego prawa - specjalny sąd ławniczy, wydawał wyrok w ciągu doby, gdy przestępcę złapano na gorącym uczynku lub gdy jedną ze stron był kupiec obcy (gość)

Roki wielkie gajone zanikały w ciągu XVII wieku. Sądom w niektórych miastach królewskich,
w których wójtostwo dostało się w ręce szlachty, przewodniczył jako zastępca wójta podwójci, zwany też landwójtem.

Sądem wyższej instancji o charakterze apelacyjnym pozostał sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim, który funkcjonował do końca dawnej Rzeczypospolitej.

Ograniczenie kompetencji sądów miejskich prawa niemieckiego w XVI w. znalazło wyraz
w tym, że na miejsce sądów wyższych prawa niemieckiego zaczęły wstępować, jako sądy odwoławcze dla mieszczan miast prywatnych - sądy panów dominialnych, a w królewszczyznach i w mniejszych miastach królewskich - sądy starostów.

SĄDOWNICTWO CHŁOPSKIE

Podstawowym sądem wiejskim była ława wiejska.

ŁAWA WIEJSKA

Wiejski sąd ławniczy funkcjonował pod przewodnic­twem urzędnika dominium, który od XVI wieku nosił przeważnie miano wójta. Sądził on z udziałem przysiężnych. W sądach wiejskich stosowano prawo niemieckie łącznie z miejscowym prawem zwyczajowym. Sąd wójtowski mógł działać dla jednej wsi bądź dla całego klucza dóbr. Sądy wiejskie prowadziły własne księgi, do których wpisywano wyroki, umowy dotyczące przeniesienia własności użytkowej gruntu lub innych praw rzeczowych, testamenty, ustawy wiejskie itp. Od wyroku sądu wójtowskiego można się było odwołać do sądu pana wsi.

SĄD PANA WSI

Instancja apelacyjna od wyroku ławy wiejskiej. Przysługująca panu władza sądzenia i karania chłopów poddanych była całkowita, do kary śmierci włącznie. W praktyce jednak sprawy o przestępstwa zagrożone najcięższymi karami oddawano zazwyczaj sądowi sąsiedniego miasta lub grodzkiemu. Panowie woleli, aby wyrok śmierci orzekł bardziej kompetentny sąd miejski lub grodzki.

W królewszczyznach i niektórych latyfundiach magnackich znany był sąd dominialny wyższy prawa niemieckiego, zwany sądem zamkowym.

SĄD ZAMKOWY

Mógł stanowić instancję apelacyjną od wyroku ławy wiejskiej lub być sadem pierwszej instancji. Na jego czele stał zazwyczaj podstarości, zwany czasem burgrabią. Chłopi w królewsz­czyznach mogli odwoływać się od niego do starosty lub sądu referendarskiego, a w dobrach prywatnych do pana.

Sołtysi i wójtowie podlegali sądowi dominialnemu, w którym ławnikami byli sołtysi
i wójtowie w liczbie siedmiu.

SĄD REFERENDARSKI

Stanowił instancję apelacyjną dla chłopów z królewszczyzn występujących przeciw dzierżawcy. W jego skład wchodzili referendarze. Sąd ten stawał zwykle w obronie chłopów przed nadmiernym wyzyskiem. Za utrudnienie chłopu wniesienia skargi król mógł ukarać starostę karą pieniężną, mógł też zapewnić chłopu ochronę przed prześladowaniem przez wydanie listu żelaznego (glejtu). Wyroki sądu były wykonywane przez wysyłanych w tym celu komisarzy. W praktyce magnaci dzierżący starostwa, często sabotowali egzekucje wyroków. Sądem wyższym dla sądu referendarskiego była Asesoria.

- kaptur był symbolem bezkrólewia, nazwa wywodzi się od kapturów, które zarzucali na głowy mnisi postępując ze świecami w ręku za trumną króla w trakcie pogrzebu lub od łac. słowa capio, cepi, captum - brać, chwytać, objąć (w domyśle władzę)

- elekcje Henryka Walezego (11.V.1573) i Augusta III Wettina (5.X.1733)

- pozostałe elekcje

- z wyjątkiem dwóch, koronacja Stanisława Leszczyńskiego (4.X.1704) i Stanisława Augusta Poniatowskiego (25.XI.1764) odbyły się w Warszawie

ELEKCJA VIRITIM (mąż w męża) - sposób wybierania króla przez całą szlachtę; na polu elekcyjnym szlachta otaczała obradujący w okopach sejm. Kandy­datury monarsze były przedstawiane senatowi, potem głosowali posłowie, a nas­tępnie szlachta. Szlachta głosowała ziemiami i województwami (większość gło­sów w jednostce terytorialnej stanowiła jeden głos)

- Historia Polski 1505 - 1764, Warszawa 1987, s. 249

- hiberna - początkowo obowiązek kwaterowania i żywienia wojsk (gł. Jazdy) stojącego na leżach zimowych w królewszczyznach i dobrach kościelnych. W l. 1649-52 przekształcona w podatek płacony z tych dóbr, pobierany między 29.IX. (św. Michała) a 11.XI. (św. Marcina). W 1775 hiberna została zniesiona przez sejm.

Kwarta - podatek z królewszczyzn przeznaczany na utrzymanie wojska (początkowo ok. 4 tys.); dochody
z królewszczyzn dzielono na pięć części, 1/5 otrzymywał dzierżawca, 4/5 szły do skarbu rawskiego; z tego, 1/5 (czyli czwarta część dochodu skarbowego była przeznaczana na wojsko (stąd kwarta).

7

---