Podstawy źródłoznawstwa, nauki pomocnicze historii, podstawy chronologii historycznej.
Oprac. RM
1. Źródło historyczne - znaczenie pojęcia
źródłem historycznym może być wszystko, co pozwala poznawać przeszłość
źródłem historycznym są wszelkie trwałe ślady celowej działalności człowieka w warunkach społecznych
„źródłem historycznym może być niemal każdy rezultat ludzkiej aktywności, zarówno materialny, jak i niematerialny, który dzięki badaniu historycznemu służy rekonstruowaniu obrazu przeszłości” (wg. podr. Operonu)
2. Rodzaje źródeł historycznych: materialne (pisane i niepisane) i niematerialne (np. przekaz ustny)
źródła pisane:
- narracyjne (opisowe): „powstałe w celu utrwalenia wiedzy o przeszłości lub otaczającym świecie”,
G. Chomicki, dz. cyt. s. 7
- dokumentowo - aktowe (urzędowe, normatywne): „powstały w wyniku pracy urzędów i
wykonywania czynności prawnych”, G. Chomicki, dz. cyt. s. 7
- statystyczne
- kartograficzne (dawne mapy)
- rodzaje źródeł narracyjnych (opisowych):
▪ historiograficzne: np. kroniki, roczniki (zbiór zwięzłych zapisek umieszczonych przy
poszczególnych datach, najczęściej w porządki chronologicznym), pamiętniki, wspomnienia,
diariusze (rodzaj dziennika, odnotowujący wydarzenia na bieżąco), biografie,
źródła hagiograficzne (żywoty świętych), inskrypcje (napisy na materiale twardym, np. kamieniu)
▪ epistolarne (listowe) - czyli korespondencja (epistolografia)
- rodzaje źródeł dokumentowo - aktowych (urzędowych, normatywnych)
▪ akty prawne: np. konstytucje, ustawy, rozporządzenia, dekrety, kapitularze, statuty, edykty,
bulle papieskie, dokumenty wystawiane przez monarchów i biskupów, wyroki sądowe, traktaty
międzynarodowe (międzypaństwowe)
▪ inne (np. zaświadczenia, pokwitowania, protokoły, sprawozdania, inwentarze gospodarcze,
rejestry, notatki urzędowe, korespondencja urzędowa)
źródła niepisane (np. obiekty architektoniczne, dzieła sztuki, szczątki ludzkie i zwierzęce,
przedmioty codziennego użytku - naczynia, odzież, narzędzia pracy, pieniądz, broń, itd)
szczególną odmianą źródeł materialnych są źródła archeologiczne (wykopaliskowe) - przeważnie niepisane, rzadziej pisane
uwaga: w testach maturalnych (także w etapie centralnym olimpiady) może pojawić się polecenie: określ rodzaj źródła
3. Formy niektórych rodzajów źródeł: np. oryginał, kopia, streszczenie
4. Znaczenie krytyki zewnętrznej i krytyki wewnętrznej w interpretacji źródeł historycznych.
▪ „Krytyka zewnętrzna źródła obejmuje ustalenie jego autentyczności (wykluczenie fałszerstwa), czasu i
miejsca powstania, autorstwa, formy w jakiej się zachowało (oryginał czy kopia)”, G. Chomicki, dz. cyt., s.7
▪ Celem krytyki wewnętrznej jest analiza treści i wiarygodności źródła („ocena rzetelności
zawartych w nim informacji”), G. Chomicki, dz. cyt., s. 11)
5. Niektóre metody badawcze stosowane w interpretacji źródeł historycznych
metoda porównawcza - polega na porównywaniu różnych relacji źródłowych w celu prawidłowego odtworzenia faktów i zjawisk historycznych
(np. jedna postać historyczna lub wydarzenie w świetle różnych relacji źródłowych, np. zjazd gnieźnieński
w relacjach Thietmara i Galla Anonimaz)
metoda filologiczna - polega na analizie językowej (filologicznej) źródła
(np. interpretacja dokumentu Dagome iudex metodą filologiczną)
metoda statystyczna - np. porównywanie, zestawianie różnych danych liczbowych
więcej o metodach pracy ze źródłami (zob. G. Chomicki, Dlaczego warto poznawać źródła historyczne?, w: G. Chomicki, S. Sprawski, Starożytność. Teksty źródłowe, s. 10 -13), przydatne do matury na poziomie rozszerzonym oraz olimpiady
6. Historia na tle innych nauk humanistycznych - interdyscyplinarność warsztatu badawczego historyka
(chcąc zrozumieć np. osobowość Hitlera, Stalina warto poznać podstawy psychologii, geneza faszyzmu w świetle
koncepcji psychologicznej E. Fromma: Hitler odebrał Niemcom wolność, ale zapewnił im na jakiś czas wysoką samoocenę)
7. Specjalistyczne dziedziny historii - np. historia polityczna, historia ustroju politycznego,
historia prawa, historia gospodarcza, historia społeczna, historia cywilizacji , historia kultury,
duchowości, obyczajowości, mentalności, historia regionalna (porównaj ocenę wiarygodności pierwszych
rozdziałów kroniki Wincentego Kadłubka z dwóch punktów widzenia - historii politycznej a historii kultury)
8. Etapy badania historycznego (wg. podr. WSIP do kl. I)
poznanie epoki i jej problemów oraz zaznajomienie się z dotychczasowym stanem badań
ocena przydatności źródła i jego wiarygodności
odtwarzanie szczegółowych faktów na podstawie źródeł (analiza źródła)
wyjaśnianie odtworzonych faktów i zjawisk (dokonanie syntezy historycznej)
9. Nauki pomocnicze historii („nph”) - specjalistyczne dyscypliny, dzięki którym badacz
przeszłości (historyk) analizuje różne typy źródeł historycznych, zob. WHP, t.2, s. 38- 46
paleografia (nauka o dawnym piśmie; jej odmiany, np. epigrafika, neografia)
epigrafika - zajmuje się pismem rytym lub kutym na materiale twardym lub półtwardym, takim jak kamień, metal, glina, wosk
- dyplomatyka (nauka o dokumencie, zwł. średniowiecznym) dokument-pismo odzwierciedlające zaistnienie czynności prawnej
sfragistyka (nauka o dawnej pieczęci, zwł. średniowiecznej), celem pieczęci było uwierzytelnienie dokumentu
numizmatyka (nauka o dawnym pieniądzu) „Cenę tej monety daje zbawienie ojczyzny, które więcej jest warte od metalu” (napis na tymfie), WHP, t.2, s. 44
heraldyka (nauka o dawnych herbach)
metrologia (przedmiotem jej badań są obowiązujące w przeszłości miary i wagi), WHP, t. 2, s.45
chronologia historyczna (zajmuje się m. in. sposobami mierzenia czasu w różnych epokach historycznych i kręgach cywilizacyjnych), zob. zadanie z testu maturalnego z maja 2005 r.
geografia historyczna (bada dawne cechy środowiska geograficznego, np. układ topograficzny wsi i miast w przeszłości)
10. Podstawy chronologii historycznej.
- era chrześcijańska (od narodzin Chrystusa), nazywana czasem „dionizyjską” (Dionizy Mały ustalił w IV w. ne
datę narodzin Chrystusa na 753 rok od założenia Rzymu)
kalendarze przyjęte w erze chrześcijańskiej:
▪ kalendarz juliański (wprowadzony w starożytnym Rzymie w okresie rządów Juliusza Cezara, następnie przyjęty
przez Europę łacińską i Kościół katolicki, gdzie obowiązywał do zastąpienia go kalendarzem gregoriańskim,
w Rosji kalendarz juliański obowiązywał od reform Piotra I w początkach XVIII w. do 1918 r., w Grecji do 1924 r.,
nadal obowiązuje w kościelnym kalendarzu świąt liturgicznych Kościoła prawosławnego),
kalendarz juliański wprowadzał co 4 lata rok przestępny (366 dni), a także znane nam nazwy miesięcy, np. Ianuarius,
Martius, Julius, Augustus
▪ kalendarz gregoriański: wprowadzony w europejskich krajach katolickich w okresie pontyfikatu
papieża Grzegorza XIII (najwcześniej w Polsce, we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii i Francji w 1582 r. ),
następnie w krajach protestanckich (np. w Danii, Norwegii i protestanckich krajach Niemiec od 1700 r. w
Anglii od 1752 r.), w Rosji wprowadzony dopiero w 1918 r., w Serbii i Rumunii w 1919 r. a w Grecji w
1924r., kalendarz gregoriański, w porównaniu do kalendarza juliańskiego, niwelował opóźnienie w
stosunku do roku słonecznego
w XX w. różnica w datacji między kalendarzem juliańskim a gregoriańskim wynosiła 13 dni (np.
rozpoczęcie tzw. rewolucji październikowej w Rosji miało miejsce 25 X wg kalendarza juliańskiego, zaś
wg. gregoriańskiego 7 XI, obecnie datację wg. kalendarza juliańskiego nazywamy umownie tzw. starym
stylem
- przykłady innych rachub czasu (np. era bizantyjska, kalendarz żydowski, era muzułmańska,
kalendarz okresu rewolucji francuskiej) zob. zadanie z testu maturalnego z maja 2005 r.
- obliczenia uwzględniające brak roku O między 1 rokiem pne a 1 rokiem ne (wg. podr. J. Dowiata)
Ile lat żył cesarz rzymski Oktawian August (63 pne - 14 ne)? , obliczenie: 63 +14 - 1 = 76 lat
W którym roku minęło 2000 lat od narodzin Oktawiana Augusta? -63 +2000 +1 = 1937 + 1 = 1938
- nazwy miesięcy w kalendarzu rewolucji francuskiej (obowiązywał we Francji od 22 IX 1792 do 1 I 1806):
Vendemaire (winobranie), Brumaire (mgieł), Frimaire (mrozu), Nivose (śniegu), Pluviose (deszczu),
Ventotose (wiatru), Germinal (kiełkowania), Floreal (kwitnienia), Prairial (łąk), Messidor (żniw),
Thermidor (upału), Fructidor (owoców), np. 9 Thermidor przypada na 27 VII, 18 Brumaire na 9 XI
1