Czynniki społeczno-polityczne, kulturalno-oświatowe, religijno-wyznaniowe warunkują rozwój języka w dobie staropolskiej, średniopolskiej i nowopolskiej.
Doba staropolska
a) Czynniki społeczno-polityczne:
Przyjęcie chrztu w 966r.,
Okres panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego: umocnili oni władzę monarszą, nadrzędną w stosunku do władców plemiennych, narzucili ludziom organizację, co powoli prowadziło do ujednolicenia społeczeństwa. Można przypuszczać, że w tych okolicznościach mógł zacząć się rozwijać jakiś międzyregionalny język.
Czasy Mieszka II są wypełnione walkami zewnętrznymi z Niemcami, Czechami, Rusią, wewnętrzna jedność państwa również została zachwiana: zatargi Mieszka II z braćmi i walka odgrodzonego pogaństwa z Kościołem. Okres zatargów i niestabilności trwa do rządów Bolesława Krzywoustego, po których następuje epoka długotrwałego rozbicia dzielnicowego. Warunki takie nie sprzyjają rozwojowi zalążkowego języka ogólnego.
Podział państwa na państewka książąt dzielnicowych wspiera językowy regionalizm.
b) Czynniki religijno-wyznaniowe:
Przyjęcie chrześcijaństwa zabezpieczyło organizację państwa, w tym również język. Dostarczało narzędzia wpływu na masy ludowe, służyło wzorami organizacyjnymi.
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa polska kultura znalazła się pod wpływem Zachodu.
Nawiązanie bliskich stosunków na odcinku kulturalno-religinym z Czechami, których dostarczali gotowych wzorów językowej i literackiej działalności.
Poszerzenie płaszczyzny użytkowości zalążkowego języka ogólnego na dziedzinę kultu, liturgii, wychowania religijnego.
Wpływ Zachodu zaważył również ujemnie na rozwoju języka polskiego, ponieważ znalazł on groźnego z czasem współzawodnika w łacinie. Dla Kościoła to łacina była podstawowym językiem używanym podczas mszy.
Wraz z przyjęciem nowej wiary, nastąpiła potrzeba porozumienia się z wiernymi, dotarcia do nich za pomocą słów i pisma.
W XIII wieku zmieniają się warunki nieco na korzyść języka polskiego. Dba się o nawiązywanie z ludem łączności poprzez objaśnianie Ewangelii w języku polskim. Ojcze Nasz, Wyznanie wiary, Modlitwa Pańska, Dekalog, Spowiedź powszechna, Pozdrowienie Anielskie - te polskie teksty mogą być najstarszą realizacją języka ogólnego w dziedzinie działalności kościelnej.
Przed 2 poł. XIV wieku niewiele kazań prawiono w języku polskim, ponieważ brakowało ksiąg i kandydatów do nauki. Polacy gardzili wówczas pracą kaznodziejską, wykonywali ją raczej obcokrajowcy.
Episkopat w ciągu XIII w. staje się prawie wyłącznie polski; udziela poparcia budującej się świadomości narodowej w walce z Niemcami, którzy usiłują uwolnić się od obowiązkowych opłat na rzecz Kościoła. Wystąpiono z inicjatywą polszczenia kazań tam gdzie były niemieckie.
Jednak Kościół w Polsce średniowiecza za właściwy język swojej działalności religijnej i kulturalnej uznawał łacinę. Tolerował język polski, jako sposób propagandy wiary dla osób nie znających łaciny.
Czynniki kulturalno-oświatowe:
Szkoła miała bardzo ciasny zakres oddziaływania na społeczeństwo, jej głównym celem było przygotowanie do stanu duchownego.
Językiem panującym w szkołach była łacina.
1331 r. biskup krakowski Nanker zarządza, by nie przyjmowano na stanowisko nauczycieli nie znających języka polskiego.
Poprawa w szkolnictwie przypada dopiero w XV w.
Przełom wieku XIV/XV:
Po wielu latach wojen i sporów kraj staje się zorganizowany, bogaty i wpływowy, dzieje się to za rządów Kazimierza Wielkiego. Narastają tendencje scalające, dążności artystyczne w zakresie sztuk pięknych, rozbudowa kraju.
Doniosła jest rola Uniwersytetu Krakowskiego (1367r.). Rozbieżność językowa musiała się rzucać uwadze , co mogło zachęcać studentów i nauczycieli do rozmów i szukania normatywnych wskazówek.
Mnożenie objawów publicznego i urzędowego użycia języka polskiego, np. Jakub z Kurdnanowa, biskup płocki, w r. 1410 w obliczu wojny z Krzyżakami zagrzewał wojsko do boju w języku polskim.
1418 r. Władysław Jagiełło rozkazuje przeczytać w obecności osób świeckich i duchownych, przetłumaczony na język polski paszkwil Falkenberga.
1373 r. papież Grzegorz XI wydaje przepis, wedle którego "kto nie rozumie dobrze języka tej miejscowości, o której parafię się ubiega i nie włada nim zrozumiale, na żaden sposób nie może jej otrzymać.".
Na pogrzebie Władysława Jagiełły w 1434 roku Paweł z Zatora wygłosił polskie kazanie.
1454 r. Obowiązek głoszenia kazań po polsku i po łacinie.
Akademia Krakowska ośrodkiem rozpowszechniania kultury. Z Akademii wyjdzie pierwszy dokument świadomości języka ogólnego, dbałości o jego normalizację: traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica.
Doba Średniopolska
Czynniki społeczno-polityczne:
Chłopstwo nadal jest pozbawione wpływu na zmiany, zamknięte w granicach terytorialnych.
Upowszechnienie wspólnoty narodowej dzięki działalności gospodarczej: tłumy kupców jeżdżą do miast, co pozwala na językowe obcowanie ludności z różnych regionów.
Miasto staje się skupiskiem życia kulturalnego - powstawanie szkół wyższych.
Struktura społeczno-narodowa miasta wpływa na stosunek do polszczyzny:
Patrycjat (najbogatsze rodziny kupieckie pochodzenia niemieckiego i włoskiego) nie sprzyja awansowi polszczyzny. Grupa ta nie chce dopuścić do władzy pospólstwa, dlatego sprzyja językom takim jak niemiecki i łacina.
Pospólstwo (ludność najczęściej polskiego pochodzenia) jest obrońcą języka polskiego. Ta grupa społeczna sprzeciwia się wykorzystywaniu języka do walki klasowej oraz potępia obcość narodową.
To ludność miejska wydaje pierwszych drukarz, pisarzy, np. Biernat z Lublina.
Połowa XVII w. to moment upadku miast (spowodowany klasowym egoizmem szlachty, a także epidemiami, pożarami i grabieżami). Jednocześnie oznacza to, że upada rola miasta jako siedliska kultury (także językowej).
Połowa XVI w. - pojawia się literatura sowizdrzalska tworzona przez anonimowych plebejskich literatów i obieżyświatów, krytycznie patrzących na świat.
Wzrost demokracji szlacheckiej jako forma ustroju społ.-polit. Szlachta i mieszczaństwo mieli główny wpływ na ruch postępowy państwa, jednakże dalszemu rozwojowi przeszkadzały konflikty jakie toczyły wewnątrz narodu.
Ludność podzieliła się na konserwatystów i reformistów. Reformiści wysuwali hasło pełnego uprawnienia języka polskiego.
Spory o władzę od 1552 roku ukazują dialogi i traktaty polityczne po polsku napisane, np.: Stanisław Orzechowski Rozmowa albo dialog około egzekucyjej Polskiej Korony.
Od początku XVII do połowy XVIII polityczne życie społeczności szlacheckiej nie wpływa na rozwój polszczyzny (jest to okres sarmatyzmu, uwsteczniania ideologii).
Czynniki kościelno-wyznaniowe:
Walka ruchu reformacyjnego z Kościołem:
szerzenie luteranizmu;
powstawanie radykalniejszych form herezji: anabaptyzm, arianizm.
2. Sobór Trydencki: sprowadzenie do Polski Jezuitów, nakaz wyjaśniania sakramentów według
katechizmu przełożonego na język polski oraz nakaz odprawiania kazań po polsku w święta.
3. Walka kościelno-wyznaniowa była ściśle związana ze sprawą języka polskiego.
Reformatorzy chcieli znaleźć jak największą liczbę zwolenników, a mogli to zrobić jedynie za sprawą propagandy w powszechnie używanym języku. Ta metoda posłużyła również obozowi katolickiemu. Prawdopodobnie najstarsze świadectwo zrozumienia propagandowej wartości polszczyzny to żądanie sejmiku w Środzie z 1534 roku, aby księża nie bronili drukować po polsku historii, kronik, praw i innych pism a zwłaszcza Biblii.
4. Król Zygmunt August wysłał po łacinie pismo po papieża Pawła IV, w którym wyraził życzenie aby kult boży wyznawany był w kościele w języku ojczystym.
Wówczas wielu Polaków lekceważyło język ojczysty, a zwłaszcza księża (wielu z nich uważało, że tłumaczenie Pisma Świętego na język polski dla pospolitego człowieka jest wystąpieniem przeciwko Bogu.).
Rej w 1565 roku ogłasza Apocalypsis przetłumaczoną na język polski.
Książę pruski Albrecht zleca Seklucjanowi przekład katechizmu.
Piotr Skarga w dziele O jedności kościoła Bożego podkreśla wyłączność łaciny i greki w nauce i religii.
1599r. wydanie Biblii, to jest ksiąg Starego i Nowego Testamentu przekładu Jakuba Wujka.
XVI w. zwalczanie polskich pieśni kościelnych - synod warmiński.
Synod krakowski z 1612 r. podejmuje uchwałę zalecającą młodzieży czytanie polskiego katechizmu.
Doniosłą rolę odegrało polskie kaznodziejstwo protestanckich pastorów na Śląsku (np. Konrad Negius z Namysłowa, autor zbioru Kazania polskie..)
Czynniki kulturalno-oświatowe:
Mieszczaństwo nawiązuje stosunki z ruchem umysłowym Zachodu. Do Polski przenika renesansowy humanizm pod wpływem spotkania Polaków z Włochami (na tzw. wielkich soborach kościelnych).Na fali dążności renesansowych, dynamizuje się rozwój języka polskiego, który jest narzędziem myślenia. Język wówczas pełnił bardzo ważną rolę, był jednym z pierwszorzędnych czynników scalania, organizowania danego zbiorowiska ludzkiego. Jednakże wówczas językom narodowym zagrażał kult starożytności i ambicja wypowiadania się po łacinie. W Polsce pojawia się szereg wybitnych poetów piszących po łacinie: Krzycki, Dantyszek, Janicki, naukowcy: Kopernik, Kromer. Frycz Modrzewski, Orzechowski.
XVII wiek jest okresem uwstecznienia ideologii mas szlacheckich, okresem sarmatyzmy, zaściankowości dewocji, zabobonu, nietolerancji. Wojny domowe, głód i niepewność jutra powodowały usychanie do reszty zainteresowań umysłowych i artystycznych.
Również nauka stale się pogrążała, brak niezbędnej opieki materialnej dla uczonych oraz irracjonalne dążności powodują, że nauka jałowieje.
Postępujący upadek Akademii Krakowskiej spowodowany utratą kierownictwa polskiego życia umysłowego. Akademia podtrzymywała średniowieczny system w doborze autorów i interpretacji, dbając o łacinę a ignorując język polski. Upadek ten wiązał się również z wyjazdami młodzieży przodującej za granicę, co oddalało od języka ojczystego.
Oprócz Akademii funkcjonowały również inne szkoły: Akademia wileńska, szkoły parafialne, kalwińskie, luterańskie, ariańskie, braci czeskich. Rola polszczyzny w tych szkołach mogła być trojaka: w najpomyślniejszych okolicznościach stawała się pożądanym środkiem usługowym, w najgorszym - tępioną zawadą dydaktyczną i chyba najczęściej obojętnie tolerowaną koniecznością.
Rozwój usługowej funkcji języka polskiego: od średniowiecza celem nauczania językowego było opanowanie łaciny i właśnie w trakcie nauczania języka obcego z konieczności trzeba było posługiwać się językiem ojczystym. Właśnie traktat Parkoszowica oraz traktat Stanisława Zaborowskiego miały potępić metodę wkuwania reguł łacińskich oraz zwrócić uwagę nauczycieli na zaznajomienie się z systemem gramatycznym języka ojczystego.
Dążenia mające na celu zapewnić językowi polskiemu należyte miejsce w programach szkolnych:
- dedykacja Jana Mączyńskiego do króla Zygmunta Augusta, w której autor prosi króla o zachęcenie młodzieży do nauki dwóch języków łącznie (łaciny i polskiego);
- program krakowskiej szkoły parafialnej przy kościele Mariackim, gdzie rektor wprowadził naukę ortografii i pisania listów po polsku, żądał pomocy przy przekładzie i interpretacji tekstów łacińskich i greckich;
- Grzegorz Orszak, autor Postylli polskiej domowej, zorganizował program dla szkoły kalwińskiej, w którym język polski miał być lepiej wyzyskany: uczono się katechizmu po polsku, tłumaczono na polski łacińskie czytanki i komedie Terencjusza i na odwrót.
Szkoła jezuicka ujemnie zaważyła na losach mowy ojczystej. Była popularna wśród młodzieży, ponieważ była dobrze zorganizowana, miała wychować elitarną grupę społeczną, oddaną Kościołowi, perfekcyjnie posługującą się łaciną.
W żeńskich szkołach klasztornych wprawdzie uczono ortografii polskiej, ale przede wszystkim ceniono i uprawiano język francuski.
Oświata powoli upadała, na początku XVIII wśród magnatów i byłej szlachty było 28% niepiśmiennych, wśród masy drobnej 92%, a olbrzymia masa chłopów to analfabeci.
W Prusach Królewskich panuje popyt na język polski, obcokrajowcy uczą się go ze względów gospodarczych i handlowych. Np. w gimnazjum toruńskim Niemcy mogli dobrze zaznajomić się z polszczyzną.
1589 r.- po raz pierwszy wprowadzono język polski do publicznej szkoły gdańskiej, do Gimnazjum Akademickiego. Jego nauczycielem jest sprowadzony z Torunia Jan Rybiński. Urok i pożytek polszczyzny wzrastał i o czym świadczą pochwały w podręcznikach wydawanych w Gdyni. Języka polskiego uczono także prywatnie, wiele osób ubiegało się o zezwolenie na prowadzenie takiej szkoły prywatnej, szczególnie ewangelicy. Zaobserwowano w ówczesnym okresie wzmożoną pracę wydawniczą w zakresie podręczników dla Niemców.
Doba Nowopolska
Czynniki społeczno- polityczne:
1. Okres stanisławowski
Dobę nowopolską rozpoczyna okres stanisławowski, jest to czas zmian i przełomu w dziejach narodu i polszczyzny. Propagowano podniesienie gospodarki rolnej w ramach ożywienie gospodarczego, wzrost handlu wewnętrznego i eksportu, rozwój sił wytwórczych, chciano poszerzyć uprawnienia obywatelskie, poprawić los chłopa - te działania reformatorskie korzystnie wpływały na rozwój języka, jako środka komunikatywnego kształtowania nowych myśli i żądań.
Czynniki kulturalno-oświatowe:
Mecenat Stanisława Augusta nad literaturą, sztuką, nauką, oświatą, szkolnictwem.
Potrzeba ukształtowania doskonalszego pod względem moralnym i umysłowym człowieka wymagała reformy szkolnictwa.
W twórczości literackiej uznano za konieczne przywrócenie porządku, jasności, przez co mnożyły się czasopisma, broszury ulotki upowszechniające te nowe poglądy.
Język polski zdobywał zbiorowiska świadomych użytkowników, np. burżuazja warszawska, pierwsza inteligencja wywodząca się z różnych warstw społecznych, czasopismo "Polak Patryjota".
Powstanie Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku, pod patronatem Stanisława Augusta. Komisja podjęła starania o zdobycie dla języka polskiego stanowiska nadrzędnego w procesie nauczania w szkołach wszystkich rodzajów i poziomów.
1775 r.- powołanie do działania Towarzystwa Ksiąg Elementarnych, które miało zmobilizować krajowych i zagranicznych uczonych do opracowania albo tłumaczenia na język polski podręczników fizyki, arytmetyki, algebry, logiki, historii, języka polskiego, higieny, religii itd.
2. Okres 1795-1815
Poprzez zabory, polskie szkolnictwo stało się ważnym instrumentem politycznym, który służył zaborcom do wynarodowienia Polaków.
Zabór austriacki
Tam germanizacja wystąpiła najwcześniej: zmalała ilość szkół, podjęto próby usunięcia ze wszystkich szkół języka polskiego, co okazało się niemożliwe z powodu braku nauczycieli oraz nieznajomości języka niemieckiego.
Zabór pruski
Proces germanizacji rozpoczął się od powolnej likwidacji zastanych szkół średnich albo ich zepchnięcia do poziomu niższych szkółek z językiem niemieckim. Germanizacji przyszłej inteligencji miała służyć szkoła kadecka w Chełmie, gimnazjum w Poznaniu, gdzie języka polskiego uczyli Niemiec i Francuz, królewskie liceum w Warszawie pod dyrekcją Lindego. Fryderyk II chciał na Górnym Śląsku bardziej upowszechnić język niemiecki, przez co rozporządził, iż każdy duchowny nie znający perfekcyjnie niemieckiego, zostanie usunięty ze swojego stanowiska.
Zabór rosyjski
Caryca Katarzyna rozwinęła proces rusyfikacji, zarządziła zamknięcie wielu szkół oraz nadzór policyjny nad pozostałymi. Sytuacja uległa zmianie za cara Aleksandra, który podjął reformę oświaty wedle wzorów Komisji Edukacji Narodowej. Cały zabór rosyjski jako okręg szkolny był pod nadzorem uniwersytetu wileńskiego i zarządem A.K. Czartoryskiego. W szkołach uczono języka ojczystego, korzystano z gramatyki Kopczyńskiego i elementarzy KEN. Uczelnia stała się świetnym ośrodkiem pracy naukowej. Z upadkiem Napoleona zaczęła się doba usuwania języka polskiego ze szkół.
W dziejach języka polskiego zaszczytne miejsce zajmuje Towarzystwo Przyjaciół Nauk, powstałe z inicjatywy Stanisława Sołtyka, w Warszawie, w 1800 r. Celem Towarzystwa było "utrzymanie narodowego języka (...) w swojej czystości, zachowanie i rozszerzenie nauk, z których jedne są konieczne, drugie użyteczne, inne przyjemne".
3. Okres 1815-1831
Terytorium dawnej Rzeczpospolitej zostaje na nowo podzielone, podjęte wysiłki i poniesione ofiary okazały się bezowocne.
W Galicji utrwalały się najmarniejsze warunki oświaty i szkolnictwa: naczelnym zaleceniem było niemczenie szkoły. W gimnazjach kładziono nacisk na niemiecki, łacinę i grekę.
Po dwudziestoletniej przerwie otwarto uniwersytet lwowski gdzie profesorami byli albo Niemcy, albo inni cudzoziemcy.
1817 r. cesarz Franciszek I podpisał dekret o ustanowienie biblioteki Ossolińskich we Lwowie, wokół którego zaczął się kształtować ważny ośrodek kulturalny dla całego kraju a także dla mowy ojczystej.
Na Śląsku nasiliła się polityka niemczenia ludności, co spotykało się z wielkim sprzeciwem. Zaborcy szerzyli opinię, że gwara śląska jest mieszaniną różnych języków i nie nadaję się do społecznego rozwoju. Językiem, który miał ten rozwój zapewnić był język niemiecki.
Akcje germanizacyjne były bojkotowane na Śląsku, np. nieocenioną zasługę należy przypisać nauczycielowi z Lubszy, Józefowi Lompie, który szerzył ożywioną propagandę polskości i polszczyzny jako działacz oświatowy i pisarz, autor podręczników szkolnych i utworów poetyckich.
W Królestwie Kongresowym ministrem oświaty został Stanisław Kostka Potocki, wspomagał go Stanisław Staszic. Rozbudowano wówczas szkolnictwo, wprowadzono szkoły rzemieślnicze w celu uniknięcia analfabetyzmu, otwarto uniwersytet w Warszawie, w 1825r. powstała Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego. We wszystkich tych uczelniach język ojczysty miał pole rozwoju.
W Krakowie bardzo dobrze rozwijało się szkolnictwo, Szkoła Główna Krakowska uzyskała w r. 1818 autonomię wraz z nazwą uniwersytetu Jagiellońskiego.
4. Okres 1831-1918
Prześladowanie języka ojczystego, szczególnie w Królestwie Kongresowym.
Rozwiązanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w 1831 roku. Wpłynęło to na ruinę szkolnictwa i zastój w życiu umysłowym społeczeństwa.
W 1862 roku wzrosła liczba szkół rządowych i prywatnych w Księstwie Warszawskim, przywrócenie języka polskiego jako wykładowego.
Upadek powstania styczniowego wyzwolił nowy zamach na polskość i polszczyznę. Szkolnictwu odebrano polski charakter, w latach 1872-1905 rozmowa w gimnazjach po polsku była zakazana.
Wycofanie się w 1915 roku zaborcy z Królestwa pozwoliło jeszcze pod rządami okupacji niemieckiej i austriackiej zacząć odbudowę szkolnictwa polskiego. Utworzono w Warszawie dwie wyższe uczelnie: uniwersytet i politechnikę.
Na Litwie język polski został całkowicie usunięty ze szkolnictwa.
W zaborze pruskim również zaostrzono kurs germanizacyjny po upadku powstania listopadowego. Rozliczne towarzystwa próbowały ocalić polszczyznę, np. Towarzystwo Oświaty Ludowej, Towarzystwo im. Marcinkowskiego itd.
1848 r. postulat rewolucji na Śląsku o równouprawnienie języka polskiego. Odniesiono częściowe zwycięstwo: w szkołach ludowych wprowadzono język polski jako wykładowy.
Karol Miarka w 1863 roku ogłosił w "Gwiazdce Cieszyńskiej" artykuł pt. Głos wołającego na puszczy górnośląskiej, piętnując zaniedbania i propagując staranne pielęgnowanie języka polskiego. Założył on w Królewskiej Hucie Kasyno Katolickie, gdzie odbywały się przedstawienia teatralne i odczyty po polsku.
1866 r. uchwalenie ustawy o języku wykładowym w szkołach średnich i ludowych, miał nim być język polski lub rosyjski.
1870 r. spolszczenie Uniwersytetu Jagiellońskiego.
1873 r. powstała w Krakowie Akademia Umiejętności, w której panował nastrój szczególnej życzliwość dla mowy ojczystej.
Okres 1918-1939:
Listopad 1918 r. otwarł nową dobę uprawy języka polskiego w organizowanym od podstaw szkolnictwie powszechnym.
Rosła literatura metodyczna dla nauczycielstwa ogłaszana w czasopismach: "Ruch nauczycielski", "Chowanna", "Pedagogium", "Polonista".
Niedługo przed drugą wojną światową wprowadzono systematyczne pogadanki o języku polskim w radiowych rozgłośniach.
Władze wojskowe i Polski Biały Krzyż włożyły wiele wysiłku w tępienie analfabetyzmu i krzewienie czytelnictwa wśród młodzieży.
1920 r. powołanie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego.
1930 r. powstanie Towarzystwa Krzewienia Poprawności i Kultury Języka Polskiego.
Projekt powstania Polskiej Akademii Literatury zgłoszony przez Żeromskiego, w celu pielęgnowania czystości i piękności języka.