* Prof. dr hab. Helena Sęk
ORIENTACJA BEHAWIORALNA I KIERUNEK KOGNITYWNY
W ZASTOSOWANIU DO PSYCHOLOGII KLINICZNEJ
1. Podstawowe założenia orientacji behawiorystycznej
orientacja ta składa się z wielu kierunków, i węższych teorii
jest mało spójna,
przenika ją myśl związana z prawami uczenie się - od klasycznego warunkowania
przez uczenie się drogą modelowania, aż do „zaszczepiania odporności na stres,
prawa ogólne, empirycznie udokumentowanie stosuje się do jednostki
jest to psychologia zachowań, procesów a nie człowieka jako całości funkcjonującej
dominuje empiria (badania eksperymentalne), kierunki to nawiązują do filozofii empiryzmu
Człowiek jest jednostką uczącą się zachowań, nawyków i kompetencji,
(kompetencje to umiejętności skutecznego zachowania się)
motorem rozwoju jest środowisko, stymulacja otoczenia (człowiek rodzi się prawie jako
czysta, niezapisana karta)
Zdrowy jest ten człowiek, który posiada przystosowawcze umiejętności i kompetencje, jest zdolny samoregulacji
Patologia = patologia zachowania różne przejawy zaburzeń emocjonalnych, osobowości, agresja, fobie itp. powstają zgodnie z prawami (warunkowania) uczenia się
i są to głównie dwa typy patologii
- nieprzystosowawcze, wadliwe reakcje, systemy zachowań (natrętne reakcje,
np. przymusowe mycie rąk, tiki, fobie, np. strach przed zwierzętami)
- brak pożądanych nawyków i czynności ( np. niewidzenie, niedowłady czynnościowe bez
neurologicznych przyczyn) . Zaburzenie psychiczne jest równoznaczne z objawem.
Diagnoza koncentruje się na analizie zachowań, czynników i praw uczestniczących w wyuczonej patologii i nazywa się analizą behawioralną
Terapia - to także terapia behawioralna wykorzystująca prawa warunkowania, przewarunkowania, i różne „efekty” prawidłowości uczenia do likwidacji zaburzeń zachowania lub wytworzenia przystosowawczych zachowań. Likwidacja patologicznych nawyków to zwykle końcowy wynik terapii, czyli terapia jest objawowa.
2. Klasyczny behawioryzm w psychologii klinicznej
WARUNKOWANIE KLASYCZNE
Zaburzenia emocjonalna takie jak lęk społeczny, fobie, lęk egzaminacyjny, oraz objawy somatyczne towarzyszące negatywnym emocjom mogą być wynikiem
warunkowania klasycznego.
Przykładem tego jest klasyczny eksperyment Watsona (1920) z Albertem
- biały szczur przyjazny A. się nim bawił (bodziec pozytywny)
- w czasie zabawy z białym szczurem + silny dźwięk gongu (gong reakcja bezwarunkowa
strachu dla dziecka) = strach
- przerwa
- biały szczur zabawa + silny dźwięk gongu (reakcja strachu)
- przerwa
- biały szczur = reakcja strachu warunkowa reakcja emocjonalna strachem na bodziec
uprzednio neutralny
reakcja utrwalona = trzeba ją było przewarunkowywać tzn. oduczyć Alberta, że biały szczur sam przez się nie jest bezwarunkowym bodźcem strachu. (Problemy etyczne eksperymentowania, Alberta nie można było odszukać!)
Taki eksperyment (terapeutyczny) przeprowadziła Jones (1924) z Piotrusiem, który się bał zwierząt futerkowych - eksperymentator wytwarzał pozytywną reakcję na królika.
WARUNKOWANIE SPRAWCZE (INSTRUMENTALNE) - Skinner
Żołnierze ranni przenoszeni są do oddziałów szpitalnych; po pewnym czasie
mają wrócić na front = tam okazuje się że cierpią na objawy podobne jak przy poprzednim
zranieniu = wynik => są kierowani do szpitala. Czynność kierowania do szpitala jest
instrumentalnym wzmocnieniem dla patologii objaw = szpital, czyli unikanie frontu wzmocnienie. Reakcje ucieczkowe i unikania są wzmocnieniem i stanowią istotę patologii
W sytuacji lęku np. ruch przypadkowy obniża napięcie => ruch ten staje się
wzmocnieniem i utrwala się => tworzy się tik (np. obgryzanie paznokci)
Napady jedzenia są dużym wzmocnieniem dla ludzi cierpiących społecznie,
jedzenie warunkuje się jako czynność przynosząca przyjemność i ulgę, a sama staje się
dolegliwością ( zaburzenie zwane bulimią) patologia polegająca na warunkowaniu sprawczym. Podobny mechanizm występuję w alkoholiźmie i narkomanii => używanie środków toksycznych jest „nagradzające” , gdyż uśmierza cierpienie i ból, dlatego tak wielka jest siła związku.
Warunkowanie sprawcze wykorzystuje się w terapii zwanej „polityką żetonów”
Pacjenci za pozytywne wyniki uczenia otrzymują, żetony jako nagrody. Używano je w rehabilitacji schizofrenii.
3. Neobehawioralne kierunki; uczenie się społeczne
Modelowanie - uczenie się społeczne Albert Bandura
Obserwowanie zachowania innej osoby powoduje przejęcie tych zachowań , naśladowanie ich. Obserwowanie modela pobudza do podobnych zachowań. Mogą to być zachowania
oczekiwane społecznie (socjalizacja) i szkodliwe społeczne - modelowanie zachowań agresywnych, dewiacyjnych. Bandura opracował i zbadał występowanie efektów modelowania: efekt wyniku (zachowanie daje wynik - np. zdrowie jest wynikiem zachowania) efekt rozhamowania - obserwacja pozytywnych efektów patologicznego zachowania powoduję odhamowanie powściągów (np. powrót do palenia w grupie towarzyskiej), efekt zahamowania - obserwacja, że zachowanie przynosi szkody (przestępca zostaje surowo ukarany) obserwator będzie się powstrzymywał od takich zachowań, efekt facylitacji - czyli ułatwienie w przejmowanie zachowania zależy od cech
modela (podobny, lubiany) cech sytuacji (wielu uczestników - mecz, tłum) i cech obserwatora. Istotną rolę w uczeniu się nowych zachowań odgrywa przekonanie
o własnej skuteczności,.
Pojęcie własnej skuteczności (self-efficacy) wprowadzone przez Alberta Bandurę - przesuwa jego koncepcją do kierunków kognitywnych.
Modelowanie jest mechanizmem, który leży u podłoża tworzenia się patologii i równocześnie jest powszechnie wykorzystywane w terapii behawioralnej - modyfikacji zachowań.
Sesje modelowania mogą mieć charakter uczestniczenia w sytuacji naturalnej, symbolicznej, może to być obserwacja i nagrania video.
Poznawcze regulatory zachowań społecznych koncepcja wyuczonej bezradności
Seligmana
Eksperyment: wyuczona bezradność (Seligman)
pies Reks w skrzynce wahadłowej ton=> uderzenie prądem
po paru próbach pies przeskakując wyłącza prąd
pies uwarunkował sprawczo ton=> przeskok => wyłączenie prądu (likwidacja przykrości)
oznacza wzmocnienie
Pies Reks - nauczył się, że może trudności przezwyciężać miał kontrolę nad uderzeniami
Pies Azor leżał skrępowany w hamaku, aplikowano prąd, a pies nie mógł zrobic nic aby
się od tego uwolnić . Pies Azor przeniesiony do skrzynki wahadłowej nie uczył się przeskakiwania i wyłączania prądu - wniosek , bo doświadczył na samym początku poczucie bezradności
Podobnie człowiek uczy się, że wzmocnienia (kary i nagrody) pozostają poza sferą jego działań i posiadanych właściwości. To powtarzające doświadczenie powoduję zespół wyuczonej bezradności
Koncepcja poczucie zlokalizowania kontroli Rottera jest koncepcją pograniczną Między neobehawioryzmem a teoriami poznawczymi . Zachowanie człowieka jest zdeterminowane przez oczekiwania, wzmocnienia oraz sytuację psychologiczną. Pojawienie się zachowania zależy od swobody wyboru i wartości wzmocnienia. Kiedy wzmocnienie jest spostrzegane jako konsekwencja własnego działania mówi się o sytuacji kształtującej Wewnętrzne zlokalizowanie kontroli. Gdy wzmocnienia nie są konsekwencją własnego działania a decyduje o tym otoczenie mówimy i sytuacji kształtowania poczucia zewnętrznego zlokalizowania kontroli. Socjalizacja wytwarzające „zewnątrzsterowność” sprzyja różnym formom patologii: bierności, zależności, nie tolerują wieloznaczności, łatwo tworzą uprzedzenia, Ludzie wewnątrzsterowni = aktywni, samodzielni, zdolni do decyzji, tolerancyjni.
4. Postawowe założenia podejścia poznawczego w psychologii klinicznej
człowiek jest osobą racjonalną
istotne dla jego funkcjonowania jest doświadczenie, wiedza, struktury poznawcze
o zdrowiu i patologii decydują schematy poznawcze człowieka i ich funkcjonalne właściwości
ważne są przekonania o świecie, własnej osobie i wpływie na zdarzenia
zdrowie w ujęciu koncepcji poznawczych wiąże się z:
- jakością wiedzy o świecie i własnej osobie (zróżnicowana, trafna, realistyczna)
- schematy poznawcze i przekonania racjonalno-realistyczne, plastyczne
- z przekonaniami o poznawalności świata, tożsamości i własnej wartości, kompetencji i
zaradności. sprawstwie i wpływie na zdarzenia,
- wiedza refleksyjna (odniesiona do ja) uświadamiana.
patologia - wynika z deficytów treściowych i formalnych struktur poznawczych
- z nieracjonalnych i nierealistycznych przekonań
- z treści schematów poznawczych np. wyuczonej bezradności, poczucia braku
sprawstwa, poczucia niskiej kompetencji, niezaradności
- wadliwego stylu wyjaśniania zdarzeń ( styl pesymistyczny),
- patologia wynika z niedostatków świadomości o kontroli.
Albert Ellis - i jego koncepcja racjonalno-realistycznych przekonań i terapii reacjonalno-
emotywnej
zdrowy człowiek posiada racjonalno-realistyczne przekonania, które powodują, że:
zaspokaja swoje potrzeby, adaptuje się do sytuacji, potrafi być autonomiczny, jest
racjonalny, zaangażowany, odpowiedzialny, akceptuje siebie.
patologia -nieracjoalne przekonania, związane z destrukcyjnymi autowerbalizmami powodują lęk i neurotyczne, katastroficzne nastawienia. Ellis przytacza 13 patologicznych przekonań np. „Przekonanie, że trzeba być kochanym przez każdą ważną osobę ze swojego otoczenia”, „Życie człowieka jest zależne od jego przeszłości”. Nieracjonalne przekonania powodują irracjonalne myślenie o świecie, ludziach i własnej osobie i w konsekwencji ból, cierpienie, złość. wrogość. Diagnoza to badanie czy są i jak powstały nieracjonalne przekonania.
Terapia RET polega głównie na kwestionowaniu nieracjonalnych przekonań i badanie autowerbalizacji w różnych sytuacjach.
Meichenbaum - koncepcja patologicznych autowerbalizacji - powodem lęku jest
myślenie i zdarzeniu i o sobie w taki sposób, że sytuacja jest oceniana jako zagrażająca odczuwamy wówczas lęk. Np. Sytuacja egzaminacyjna
spostrzeganie jej w kategoriach zagrożenia => strach=> pogorszenie funkcjonowania=> niepowodzenie.
Trening antystresowy:, połączenie koncepcji społecznego uczenia się i koncepcji poznawczych. stresor = > samoisntruowanie się pozytywne, optymistyczne, zadaniowe + relaksacja (ew. głębokie oddychanie) => zachowanie spokojne, opanowane, beż lęku.
Podobne zasady spełnia trening asertywności => zalecany dla osób nieśmiałych, niepewnych z lękiem społecznym. Po zdiagnozowaniu syndromu nieśmiałości, ćwiczenie, czasem za pomocą modelowej psychodramy kompetencji, wyrażania własnego poglądu, dochodzenia swoich praw, sprzeciwiania się groźnym naciskom (np. do eksperymentowania środkami toksycznymi), wyrażania uczuć, i doskonalenia kompetencji komunikowania się.
Aaron Beck - patologia wynika jego zdaniem z tego, że u ludzi funkcjonują nadmiernie
aktywne schematy poznawcze i dezadaptacyjna interpretacja zdarzeń.
- „triada depresyjna” - wydarzenie o charakterze straty powoduje, że intensywnie
myślimy, interpretujemy w sposób negatywny świat, siebie i przyszłość
- poczucie beznadziejności i paraliż woli, wzrost zależności, nadmierna generalizacja,
rozumowania w kategoriach „czarny-biały”, personalizacja, katastrofizacja, arbitralne
wnioskowanie.
diagnoza sposobu myślenia, terapia badanie poznawczych zniekształceń, automatycznych myśli
Badacze zjawiska autokoncentracji i patologii depresji
Pyszczyński,Greenberg utrata obiektu (ważnej osoby, wartości) => zagrożenie dla poczucia własnej wartości => przeżywanie negatywnych emocji => wzrost przypisywania sprawstwa sobie=> samoobiwnianie się = > depresja. Wspólna teza: autokoncentracja to ważny mechanizm patologii depresyjnej.
1