Wstęp

Stan lasów w Polsce jest przedmiotem corocznej oceny władz państwowych. W ramach tej oceny na Lasy Państwowe - z mocy ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. Nr 101, poz. 444, z późn. zm.) - nałożono obowiązek corocznego sporządzania raportu o stanie lasów. Niniejszy Raport o stanie lasów w Polsce został opracowany na podstawie materiałów Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Instytutu Badawczego Leśnictwa, Głównego Urzędu Statystycznego oraz Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej.

Celem Raportu jest przedstawienie stanu lasów wszystkich własności w roku 1998. Dla lepszego zobrazowania tego stanu - dane statystyczne odnoszące się do roku 1998 przedstawiono na tle danych z ostatnich lat.

I. ZASOBY LEŚNE KRAJU

1. Występowanie lasów w Polsce

Lasy w naszej strefie klimatyczno-geograficznej są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą. Stanowiąc niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, są jednocześnie formą użytkowania gruntów, która zapewnia produkcję biologiczną, przedstawiającą wartość rynkową. Lasy są dobrem ogólnospołecznym, kształtującym jakość życia człowieka.

W historycznej przeszłości lasy występowały niemal na całym obszarze naszego kraju. W następstwie procesów społeczno-gospodarczych, w których dominowały cele ekonomiczne, w tym przede wszystkim wskutek ekspansji rolnictwa i popytu na surowce drzewne, lasy Polski uległy daleko idącymm przeobrażeniom. Lesistość Polski, wynosząca jeszcze w pod koniec XVIII wieku około 40 % (w ówczesnych granicach), zmalała do 20,8 % w 1945 r. Wylesienia i towarzyszące im zubożenie struktury drzewostanów spowodowały zmniejszenie różnorodności biologicznej w lasach oraz zubożenie krajobrazu, erozję gleb i zakłócenie bilansu wodnego kraju. Odwrócenie tego procesu nastąpiło w latach 1946-70, kiedy w wyniku zalesienia ponad 1,2 mln ha lesistość Polski wzrosła do 27,0 %. Średni roczny rozmiar zalesień wynosił wówczas około 30 tys. ha, a w szczytowym okresie 1961 - 65 - ponad 55 tys. ha.

Obecnie powierzchnia lasów w Polsce wynosi 8813 tys. ha (wg GUS - stan w dniu 31.12.1998 r.), co odpowiada lesistości 28,2%. Jest to wartość niższa od średniej europejskiej wynoszącej wg danych EKG/FAO około 30% (bez krajów Wspólnoty Niepodległych Państw).

Istotnym problemem jest znaczne rozdrobnienie polskich lasów. Nadleśnictwa gospodarują w 28 tys. kompleksów leśnych, z których ponad 6 tys. ma powierzchnię mniejszą niż 5 ha. Przeciętna powierzchnia lasu prywatnej własności wynosi ok. 1,3 ha. W 1998 r. lesistość województw wahała się od 12,3 % (płockie) do 48,7 % (zielonogórskie), a lesistość gmin - od 0,1 % do 98,6 % (rys. 1).

Rys.1. Lesistość Polski w układzie gmin - podział administracyjny obowiązujący w roku 1998 (wg IBL)

 

Zwiększaniu lesistości kraju do 30 % do roku 2020 i do 33 % do roku 2050 powinny towarzyszyć wyprzedzające prace studialne, obejmujące m. in. aspekty kształtowania krajobrazu, racjonalizację struktury użytkowania ziemi w Polsce, zagadnienia ekonomiczne. Zalesienia są podstawowym sposobem zagospodarowania gruntów marginalnych dla rolnictwa, których powierzchnię szacuje się na 3,3 mln ha. Na części tych gruntów już obecnie zrezygnowano z intensywnej gospodarki rolnej bądź występuje ich odłogowanie.

Podstawą prac zalesieniowych w Polsce jest "Krajowy program zwiększania lesistości", opracowany z inicjatywy Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa przez Instytut Badawczy Leśnictwa. Program został przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 23 czerwca 1995 roku. Przewiduje się w nim zalesienie do 2020 r. około 700 tys. ha gruntów, a w dalszych latach - łącznie 1500 tys. Program określa niezbędne do jego uruchomienia mechanizmy ekonomiczne stymulujące leśne zagospodarowanie części gruntów marginalnych dla rolnictwa, priorytety przestrzenne w układzie gmin (rys. 2) i harmonogram realizacyjny.

Rys. 2. Gminy preferowane w "Krajowym programie zwiększenia lesistości" - podział administracyjny obowiązujący w roku 1998 (wg IBL)

 

Środki z budżetu Państwa oraz pożyczka Europejskiego Banku Inwestycyjnego umożliwiły Lasom Państwowym, począwszy od 1994 r., stopniowe zwiększanie rozmiaru zalesień w stosunku do lat poprzednich (1986-93), kiedy zalesiano średnio rocznie 3,9 tys. ha gruntów porolnych i nieużytków. W roku 1994 zalesiono około 9,8 tys. ha, w 1996 - 12,0 tys. ha, a w 1998 - 10,6 tys. ha. Niewielkie obniżenie areału zalesień w latach 1997 i 1998 było skutkiem zmniejszenia w 1997 r. ilości środków budżetowych przeznaczonych na realizację tzw. zadań zlecanych Lasom Państwowym przez administrację rządową. Także w ustawie budżetowej na 1998 r. kwota środków budżetowych przyznanych Lasom Państwowym była na tyle ograniczona, iż nie pozwalała na pokrycie kosztów pielęgnacji upraw i młodników powstałych w wyniku zalesień gruntów Skarbu Państwa, chociaż do finansowania tych prac ze środków budżetu państwa obliguje art. 54 pkt 2 ustawy o lasach. Koszty niezbędnych prac pielęgnacyjnych pokryły Lasy Państwowe. Poważnym problemem zakłócającym harmonijną realizację "Krajowego programu zwiększania lesistości" jest brak, z co najmniej 2-letnim wyprzedzeniem, pewności co do wysokości finansowania zalesień ze środków budżetu państwa. Uniemożliwia to wyprzedzające planowanie produkcji sadzonek do zalesień (konieczne 2-3 letnie wyprzedzenie) oraz rozmiaru prac przygotowawczych (przygotowanie gleby).

W ostatnich trzech latach zanotowano znaczący (około dwukrotny) wzrost powierzchni zalesień w lasach prywatnych (rys. 3), w 1998 roku w tej kategorii własności zalesiono 5944 ha.

Rys. 3. Rozmiar zalesień w Polsce w latach 1986-98 (wg GUS)

 

W roku 1998 największe powierzchnie zalesiono w następujących regionalnych dyrekcjach LP: Szczecinek - 1846 ha, Olsztyn - 1779 ha, Wrocław - 1207 ha i Białystok - 1029 ha (rys. 4).

Poza zalesieniami (dotyczącymi terenów rolnych i nieużytków) uprawy leśne są zakładane w ramach odnowień powierzchni, z których usunięto drzewostany dojrzałe. Odnowienia lasu w Lasach Państwowych wykonano w 1998 r. na powierzchni 48,6 tys. ha, (wliczając do tej powierzchni również odnowienia naturalne, dolesienia luk i wprowadzanie drugiego piętra w drzewostanach).

Rys. 4. Rozmiar zalesień i odnowień w Lasach Państwowych w 1998 r. w układzie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych (wg DGLP)

 

Proces zalesiania gruntów, mimo znacznego postępu, wymaga dalszego przyspieszenia i większego wspomagania środkami budżetowymi.

Drzewostany powstałe w wyniku zalesiania i odnawiania lasu wymagają stałej i intensywnej opieki, trwającej przez cały okres życia drzewostanu. Zabiegi wykonywane w najmłodszych drzewostanach charakteryzują się wysokim stosunkiem nakładów do uzyskanych zysków. Spośród tej grupy w 1998 r. w lasach PGL Lasy Państwowe pielęgnowano glebę i niszczono chwasty na powierzchni 144 114 ha, przeprowadzono czyszczenia wczesne na powierzchni 68 049 ha oraz czyszczenia późne na powierzchni
93 539 ha. Pielęgnację starszych drzewostanów (trzebieże) wykonano na łącznej powierzchni 551 059 ha (w tym 218 986 ha trzebieży wczesnych).

 

2. Struktura własności lasów

W strukturze własnościowej lasów w Polsce (tab. 1) dominują lasy publiczne - 82,9 %, w tym lasy pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe - 78,5 % (rys. 5). Struktura własności lasów nie uległa w ostatnim dziesięcioleciu istotnym zmianom. Zauważalny jest wzrost udziału powierzchni leśnej parków narodowych: z 1,0 % w 1985 r. do 2,0 % w 1998 (wg GUS - stan w dniu 31.12.1998 r).

Udział lasów własności prywatnej jest zróżnicowany przestrzennie (rys. 6); największy jest w byłych województwach: siedleckim - 111,9 tys. ha (58,9 % ogólnej powierzchni lasów województwa), nowosądeckim - 105,4 tys. ha (48,6 %), białostockim - 89,0 tys. ha (27,5 %) łomżyńskim - 78,3 tys. ha (57,2 %), ostrołęckim - 73,8 tys. ha (36,3 %) i zamojskim - 63,9 tys. ha (40,2 %).

Rys. 5. Struktura własności lasów w Polsce (wg GUS)	Rys. 6. Udział lasów prywatnych w ogólnej powierzchni leśnej województw - podział administracyjny obowiązujący w 1998 r. (wg IBL)

 

Do końca 1998 r. nadzór nad gospodarką leśną w lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa sprawowali wojewodowie lub kierownicy urzędów rejonowych, którzy - zgodnie z zapisami ustawy o lasach - zlecali go za odpłatnością jednostkom organizacyjnym Lasów Państwowych, posiadającym służby przygotowane do tych zadań. Odpłatność ta nie pokrywała jednak w pełni ponoszonych kosztów.

Rozdrobniona struktura lasów własności prywatnej, brak pełnej informacji o wielkości zasobów oraz pozyskaniu drewna, niska aktywność gospodarcza właścicieli, stwarzają potrzebę zasadniczych rozwiązań, umożliwiających właściwą ocenę stanu lasów prywatnych, a przede wszystkim stwarzających warunki prawidłowego zagospodarowania i ochrony tych lasów.

3. Stan zasobów leśnych

Zróżnicowanie warunków występowania lasów w Polsce obrazuje regionalizacja przyrodniczoleśna, uwzględniająca utwory geologiczne, warunki klimatyczne, typy krajobrazu naturalnego i lasotwórczą rolę gatunków drzewiastych. Lasy zachowały się w Polsce w zasadzie na terenach o najsłabszych glebach, co znajduje swoje odzwierciedlenie w układzie typów siedliskowych lasu (rys.7). W strukturze siedliskowej lasów zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe (tab. 2) przeważają siedliska borowe, występujące na 62,1 % powierzchni lasów; bogatsze siedliska lasowe zajmują 37,9 %, z czego olsy i łęgi - 3,0 % .

Rys. 7. Udział powierzchniowy siedliskowych typów lasu w Lasach Państwowych (wg BULiGL)	Rys. 8. Udział powierzchniowy gatunków panujących w lasach w Polsce (wg GUS, BULiGL)

 

W lasach Polski dominują gatunki iglaste - 77,1 % powierzchni lasów (tab. 3 i rys. 8) i 78,0 % ich miąższości (tab. 4), a przede wszystkim sosna (łącznie z modrzewiem - 68,9 % powierzchni), która w Polsce znalazła najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz siedliskowe w swoim euroazjatyckim zasięgu i dzięki temu zdołała wytworzyć wiele cennych ekotypów (np. sosna taborska lub augustowska). Do dużego udziału gatunków iglastych przyczyniło się również ich preferowanie, począwszy od XIX w., przez przemysł przerobu drewna.

W wiekowej strukturze lasu dominują drzewostany II i III klasy wieku, zajmujące odpowiednio 24,3% i 22,1% powierzchni (tab. 5 i rys. 9). Największy udział - 29,0% - w wielkości zasobów drzewnych mają drzewostany w wieku powyżej 80 lat (rys. 10); ich powierzchnia stanowi 17,2% ogólnej powierzchni lasów. W PGL Lasy Państwowe drzewostany te stanowią 20,2% (1387 tys. ha) powierzchni lasów, z czego 5,1% (349 tys. ha) przypada na drzewostany w wieku 101-120 lat, a 2,3% (160 tys. ha) - na drzewostany starsze niż 120 lat; ponadto 3,5% (243 tys. ha) zajmują drzewostany w fazie odnowienia (KO, KDO i BP).

Rys. 9. Struktura udziału powierzchniowego drzewostanów według klas wieku w Polsce (wg GUS, BULiGL)	Rys. 10. Struktura zasobów drzewnych według klas wieku w Polsce (wg GUS, BULiGL)

 

W latach 1945-98 struktura gatunkowa polskich lasów uległa istotnym przemianom wyrażającym się między innymi zwiększeniem udziału drzewostanów z przewagą gatunków liściastych z 13 do 21,8% (w Lasach Państwowych, rys. 11). O poprawie struktury wiekowej drzewostanów świadczy stały wzrost udziału drzewostanów w wieku powyżej 80 lat oraz przeciętnego wieku wszystkich drzewostanów, który w 1997 r. (ostatnim, dla którego wykonano powierzchniową tabelę klas wieku dla wszystkich form własności) wynosił 51 lat: w Lasach Państwowych - 56, a w lasach prywatnych - 37. Według danych z 1998 roku przeciętny wiek drzewostanów w Lasach Państwowych wynosił również 56 lat.

Rys. 11. Struktura powierzchniowego udziału gatunków panujących w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe w latach 1956-98 (wg GUS, BULiGL)

 

Począwszy od 1956 r., kiedy wykonano w Lasach Państwowych pierwszą pełną inwentaryzację zasobów drzewnych, rejestrowany jest ich stały wzrost (rys. 12). Na dzień 01.01.1998 r. szacunkowe zasoby drzewne w lasach zarządzanych przez PGL LP osiągnęły około 1401,7 mln m³ grubizny brutto, wg aktualizacji stanu zasobów wykonywanej corocznie przez BULiGL. W zestawieniu z ostatnimi dostępnymi danymi dla pozostałych lasów (236,4 mln m³ - 01.01.1997 r.), łączne szacunkowe zasoby drzewne lasów Polski wynoszą około 1638,1 mln m³ grubizny brutto (tab. 4).

Rys.12. Wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski w latach 1967-98, w mln m^3grubizny brutto (wg GUS, BULiGL)

 

W 1997 roku, ostatnim dla którego oszacowano wielkość zasobów drzewnych wszystkich form własności, przeciętna zasobność drzewostanów w Polsce wynosiła 186 m³/ha, z czego w lasach prywatnych 118 m³/ha (rys. 13). Według najnowszych danych obejmujących tylko drzewostany zarządzane przez PGL Lasy Państwowe, przeciętna zasobność wynosi w nich 203 m³/ha (01.01.1998 r.)

Rys. 13. Przeciętna zasobność drzewostanów w lasach Polski w latach 1967-98, w m^3/hagrubizny brutto (wg GUS, 1998 dane BULiGL)

 

W lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe, w latach 1981-97, przyrost bieżący wyniósł około 732 mln m³ grubizny brutto. W tym czasie pozyskano 417 mln m³ grubizny, co oznacza że 315 mln m³ grubizny, stanowiące około 43% całkowitego przyrostu zwiększyło zasoby drzewne na pniu (rys. 14).

Rys.14. Przyrost bieżący zasobów drzewnych i pozyskanie drewna w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe w latach 1981-98, w mln m^3grubizny brutto (wg GUS, 1998 dane DGLP)

 

Przyrost przeciętny roczny miąższości grubizny brutto w przeliczeniu na 1 ha gruntów leśnych, zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe wynosi 6,25 m³/ha (w latach 1979 - 1998). Natomiast przyrost bieżący roczny grubizny brutto, wynosi w lasach PGL Lasy Państwowe 8,14 m³/ha.

Wzrost zasobów drzewnych w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe jest wynikiem przede wszystkim pozyskiwania drewna zgodnie z zasadą trwałości utrzymania lasów i zwiększania ich zasobów, co w uogólnieniu oznacza ich użytkowanie na poziomie niższym od przyrostu miąższości. W pewnym stopniu zarejestrowany wzrost zasobów wynika ze stosowania dokładniejszych metod inwentaryzacji.

II. FUNKCJE LASU

1. Ekologiczne i gospodarcze znaczenie lasów

Lasy spełniają w sposób naturalny lub w wyniku działań człowieka różnorodne funkcje, które klasyfikuje się następująco:

- Funkcje ekologiczne (ochronne), wyrażające się korzystnym wpływem lasów na: kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego, skład chemiczny powietrza, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, zachowanie potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej;

- Funkcje produkcyjne (gospodarcze), polegające na zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co umożliwia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług oraz zasilanie podatkiem budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych;

- Funkcje społeczne, które kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, zapewniają rozwój kultury, nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa.

Podstawową zasadą gospodarki leśnej jest dążenie do zachowania trwałości lasów oraz powiększania zasobów leśnych i ciągłości ich użytkowania. Wielofunkcyjny model lasu, stający się powszechnie akceptowanym wzorcem, zakłada, że ekosystemy leśne biologicznie zdrowe, o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem i racjonalnie użytkowane zapewniają równocześnie spełnianie wszystkich funkcji lasu.

Zasady zagospodarowania, integrujące cele powszechnej ochrony przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej i uspołecznienia zarządzania lasami jako dobrem publicznym, stosowane są we wszystkich lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe. Zasady te w szczególnym stopniu są uwzględniane w leśnych kompleksach promocyjnych (LKP), służących m.in. upowszechnianiu wiedzy o lesie i leśnictwie. Dotychczas utworzono 10 LKP, których łączna powierzchnia wynosi 445 tys. ha i odpowiada 6,5 % powierzchni lasów w zarządzie PGL Lasy Państwowe (rys. 15).

Rys. 15. Leśne kompleksy promocyjne w Polsce (wg IBL)

 

2. Produkcyjne funkcje lasu

Wykorzystanie lasów jako odnawialnego źródła surowca drzewnego jest uzasadnione potrzebami hodowlanymi, zasadami regulacji struktury zasobów leśnych, zapotrzebowaniem na drewno oraz koniecznością zapewnienia ekonomicznych warunków prowadzenia gospodarki leśnej. Użytkowanie lasu jest prowadzone na poziomie określonym przyrodniczymi warunkami produkcji, wymogami hodowlanymi i ochronnymi, a przede wszystkim zasadą trwałości lasów i zwiększania ich zasobów.

Ustalona na 10 lat w planie urządzenia lasu wielkość pozyskania drewna (grubizny) określana jest jako etat cięć. Planowana wielkość pozyskania w drzewostanach dojrzałych do odnowienia, określana jako etat cięć rębnych, traktowana jest jako maksymalna dla nadleśnictwa. Wielkość przewidywana do pozyskania w drzewostanach młodszych, w ramach zabiegów pielęgnacyjnych, tzw. użytków przedrębnych ma charakter przybliżony i może ulegać zmianie w zależności od bieżących potrzeb hodowlanych i sanitarnych, ustalanych podczas wykonywania zabiegu.

Do celów statystycznych określa się roczne możliwości pozyskania drewna w skali PGL LP, jako sumę 1/10 etatów cięć rębnych i planowanych użytków przedrębnych ze wszystkich nadleśnictw Lasów Państwowych. Wielkość tak określona, służąca do analiz porównawczych, ma charakter orientacyjny i nie powinna być utożsamiana z obowiązkową roczną normą dla całych Lasów Państwowych, przede wszystkim z uwagi na przybliżony sposób ustalania rozmiaru użytkowania przedrębnego oraz zmienny stan lasu.

Przybliżone możliwości rocznego pozyskania drewna w Lasach Państwowych, oceniane według powyższych zasad, wynosiły w 1998 r. 22,1 mln m³ grubizny netto, w tym w użytkowaniu rębnym - 10,3 mln m³.

W roku 1998 pozyskano w Lasach Państwowych 21 494 tys. m³ grubizny netto, w tym w cięciach rębnych 8767 tys. (85 % oszacowanych możliwości) i w cięciach przedrębnych - 12 727 tys. (108 %). W pozyskaniu drewna znaczny udział miała miąższość posuszu, pozyskanego w ramach sanitarnego porządkowania lasu, oraz miąższość złomów i wywrotów - 3426 tys. m³ (rys. 16).

Rys.16.Udział pozyskania posuszu, złomów i wywrotów w użytkowaniu ogółem w Lasach Państwowych w okresie 1981-98, w mln m^3 grubizny (wg GUS, 1998 dane DGLP)

 

Porównania wieloletnie (tab. 6) wskazują, że w Lasach Państwowych w latach 1981-98 w użytkowaniu rębnym możliwości etatowe zostały wykorzystane w 82,2 %. Natomiast wykonanie użytkowania przedrębnego, określonego w planach urządzenia lasu jako orientacyjne, wyniosło 138,9 % i wahało się od 102,1 % w 1990 r. do 213,6 % w 1983 r. Miąższość drewna pozyskanego w ramach porządkowania stanu sanitarnego lasu w 1983 r. wynosiła 16,8 mln m³ i stanowiła 73,5% ogólnego pozyskania drewna. Wyższe od przewidywanego wykonanie rozmiaru użytkowania w cięciach przedrębnych w stosunku do orientacyjnych wytycznych planów urządzenia lasu wynikało z konieczności usunięcia z lasów posuszu, złomów i wywrotów, powstałych w procesach naturalnych, wskutek gradacji szkodliwych owadów, zakłóceń stosunków wodnych, zanieczyszczeń powietrza oraz anomalii pogodowych.

W analizowanym okresie zmniejszeniu uległa powierzchnia zrębów zupełnych wykonywanych w ciągu roku: z 43 tys. ha w 1980 r. do poziomu 25 - 30 tys. w ostatnich latach (rys.17). W 1998 roku w ramach cięć zupełnych pozyskano na powierzchni 28,9 tys. ha 5868,6 tys. m³ grubizny, co stanowi 27,3 % ogółu pozyskania.

Rys.17. Powierzchnia zrębów zupełnych w Lasach Państwowych w okresie 1980-98, w tys. ha (wg GUS, 1998 dane DGLP)

 

3. Ekologiczne i społeczne funkcje lasu

Uwzględnianie w gospodarce leśnej ekologicznych i społecznych funkcji lasu, określanych często jako pozaprodukcyjne, znalazło wyraz w wyróżnianiu od 1957 r. lasów ochronnych, określanych do 1991 r. jako lasy grupy I. Łączna powierzchnia lasów ochronnych w Lasach Państwowych według stanu na dzień 31.12.1998 r. wynosiła 3403,2 tys. ha co stanowiło 49,2% całkowitej powierzchni leśnej. Wśród wyróżnianych kategorii największą powierzchnię zajmują lasy wodochronne - 1098,5 tys. ha, trwale uszkodzone działalnością przemysłu i pod wpływem przemysłu - 794,2 tys. ha, w miastach i wokół miast - 511,3 tys. ha oraz glebochronne - 305,8 tys. ha. (rys. 18).

Rys. 18. Udział lasów ochronnych w Lasach Państwowych w 1998 r. (wg DGLP)

 

Powierzchnia lasów prywatnych uznanych za ochronne jest szacowana na 67,9 tys. ha, co stanowi 4,5 % ich całkowitej powierzchni. Lasy gminne, zaliczone do lasów ochronnych, zajmują 28,1 tys. ha (36 %).

Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono na terenach górskich oraz na obszarach będących pod wpływem oddziaływania przemysłu.

W lasach ochronnych, w zależności od ich dominujących funkcji, stosuje się zmodyfikowane postępowanie gospodarcze, polegające na ograniczaniu stosowania rębni zupełnych, podwyższaniu wieku rębności, dostosowywaniu składu gatunkowego do pełnionych funkcji, zagospodarowaniu rekreacyjnym itp.

4. Ochrona różnorodności biologicznej lasów

W ekosystemach leśnych najliczniej występuje w naturalnym stanie rodzima flora i fauna. Z przybliżonych ocen wynika, że za leśne, tzn. bytujące w lasach lub częściowo związane z ekosystemami leśnymi można uznać: około 60% gatunków zwierząt kręgowych, ponad 80% gatunków grzybów wielkoowocnikowych, zdecydowaną większość mchów i paproci, dużą grupę roślin kwiatowych oraz znaczną część najliczniejszej gatunkowo grupy zwierząt, czyli owadów. W lasach Polski występuje np. około 420 gatunków pająków, 100 gatunków biegaczowatych, 40 gatunków mrówek.

W wyniku inwentaryzacji elementów różnorodności biologicznej w polskich lasach zidentyfikowano m. in. (tab.8):

- 548 projektowanych i proponowanych rezerwatów przyrody, o łącznej powierzchni
45 636 ha, na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, a nie objętych dotychczas ochroną prawną;

- 15 962 fragmenty lasów o charakterze zbliżonym do naturalnego, rodzimego pochodzenia, bogatych florystycznie, o łącznej powierzchni 281,7 tys. ha;

- 37 480 fragmentów lasów szczególnie ważnych ekologicznie, o łącznej powierzchni 402,5 tys. ha, w tym 32 700 fragmentów lasów na siedliskach wilgotnych, o łącznej powierzchni 303,9 tys. ha.

Stosunkowo nową formą ochrony są użytki ekologiczne, mające duże znaczenie w zachowaniu różnorodności biologicznej. Obejmują one: bagna, torfowiska, naturalne zbiorniki wodne oraz śródleśne i śródpolne "oczka wodne". Ogółem zinwentaryzowano 3798 takich obiektów o łącznej powierzchni 13 952 ha. Jednocześnie 19 155 obiektów o łącznej powierzchni 60 049 ha zinwentaryzowano jako tereny niezalesione; stanowią je bagna, torfowiska, wrzosowiska, połoniny; ekosystemy te nie są jeszcze zaliczone do użytków ekologicznych.

Ponadto dotychczas zarejestrowano ponad 19 tys. drzewostanów stanowiących bazę nasienną, o łącznej powierzchni 247 590 ha, w tym 15 499 ha wyłączonych drzewostanów nasiennych i 232 091 ha gospodarczych drzewostanów nasiennych. Największe powierzchnie wyłączonych drzewostanów nasiennych znajdują się na terenie RDLP Białystok - 1967 ha, Katowice - 1768 i Olsztyn - 1716; w przypadku gospodarczych drzewostanów nasiennych największą powierzchnię odnotowano w RDLP Olsztyn - 35 070 ha. Przedmiotem szczególnej troski są wydzielone na powierzchni 1737 ha drzewostany zachowawcze umożliwiające propagowanie rodzimych ekotypów gatunków lasotwórczych (dane - DGLP, stan 31.12.1998).

Zebrano również dane o ochronie gatunkowej fauny. Wyróżniono 1741 stref ochronnych gniazdowania ptaków, w tym wokół 761 stanowisk bociana czarnego, 40 stanowisk rodziny rybołowów, 897 stanowisk rodziny jastrzębi i 43 stanowisk puchacza.

Wyrazem bogactwa gatunkowego fauny leśnej są zwierzęta łowne - ich liczebność przedstawia tab. 9. Za zadowalający uznać należy poziom liczebnościowy populacji jeleniowatych i dzików, w przeciwieństwie do ciągle malejącej liczebności zwierzyny drobnej (zając, bażant, kuropatwa). Zjawiskiem ostatnich lat, mającym określony wpływ na gospodarkę łowiecką, jest ciągły wzrost liczebności lisa oraz drapieżników skrzydlatych.

5. Lasy w ochronie przyrody i krajobrazu

Lasy stanowią najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu (rys. 19).

Rys. 19. Formy ochrony przyrody w Polsce (wg IBL)

 

Najwyższą formą ochrony przyrody są parki narodowe, które - w liczbie 22 - zajmują (wg GUS - stan w dniu 31.12.1998 r.) powierzchnię 305,7 tys. ha, w tym 190,6 tys. ha (62,4%) stanowią lasy (tab. 10).

Według danych GUS rezerwaty przyrody, w liczbie 1251, obejmują powierzchnię 141,2 tys. ha, w tym 78,5 tys. ha powierzchni leśnej (z czego 45,2 tys. ha w rezerwatach leśnych).

Decyzjami władz wojewódzkich do końca 1998 roku powołano 120 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 2482,2 tys. ha, w tym 1316,8 tys. ha (53,1%) stanowi powierzchnia leśna; w strefach ochronnych znalazło się 1522,6 tys. ha, w tym 423,9 tys. ha powierzchni leśnej (27,8%). Do obszarów chronionego krajobrazu zaliczono 401 obiektów przyrodniczych o łącznej powierzchni 6840,2 ha, w tym 2931,7 tys. ha (42,9%) powierzchni leśnej według stanu na dzień 31.12.1998 r. (wg GUS).

Łączna powierzchnia parków narodowych i krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu zwiększyła się w latach 1980-98 z 3,2% do 30,8% powierzchni geograficznej kraju i wynosi 9628,1 tys. ha (GUS, stan na 31.12.1998). W odniesieniu do powierzchni leśnej wzrost ten był jeszcze większy, odpowiednio z 5,5 do 50,4 % powierzchni lasów (rys.20).

Rys. 20. Lasy na obszarach chronionych w okresie 1980 - 1998 (wg GUS)

 

Zgodnie z polityką leśną państwa sukcesywnie wprowadza się w Lasach Państwowych zasadę sporządzania i realizacji programów ochrony przyrody w nadleśnictwach. Szczególną uwagę zwraca się na zachowanie zbliżonych do naturalnych i ekologicznie ważnych ekosystemów leśnych, a także na ochronę gatunkową roślin i zwierząt. Wyrazem tego jest m.in. uznawanie za lasy ochronne wybranych drzewostanów nasiennych i ostoi zwierząt.

III. ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA LEŚNEGO

1. Rodzaje zagrożeń

Zagrożenie środowiska leśnego w Polsce należy do najwyższych w Europie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym lasów. Negatywnie oddziałujące czynniki, określane często jako stresowe, można sklasyfikować z uwzględnieniem:

- pochodzenia, jako: abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne;

- charakteru oddziaływania, jako: fizjologiczne, mechaniczne i chemiczne;

- długotrwałości oddziaływania, jako: chroniczne i okresowe;

- roli, jaką odgrywają w procesie chorobowym, jako: predyspozycyjne, inicjujące i współuczestniczące.

W syntetycznej ocenie stanu zagrożenia lasów najbardziej wyrazisty obraz przedstawia analiza uwzględniająca pochodzenie zjawisk stresowych (zestawienie).

Czynniki stresowe oddziałujące na środowisko leśne:

ABIOTYCZNE	BIOTYCZNE	ANTROPOGENICZNE
1. Czynniki atmosferyczne * anomalie pogodowe - ciepłe zimy - niskie temperatury - późne przymrozki - upalne lata - obfity śnieg i szadź - huragany * termiczno-wilgotnościowe - niedobór wilgoci - powodzie * wiatr - dominujący kierunek - huragany 2. Właściwości gleby * wilgotnościowe - niski poziom wód gruntowych * żyznościowe - gleby piaszczyste - grunty porolne 3. Warunki fizjograficzne * warunki górskie	1. Struktura drzewostanów * skład gatunkowy - dominacja gatunków iglastych * niezgodność z siedliskiem - drzewostany iglaste na siedliskach lasowych 2. Szkodniki owadzie * pierwotne * wtórne 3. Grzybowe choroby infekcyjne * liści i pędów * pni * korzeni 4. Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków * zwierzyny * gryzoni	1. Zanieczyszczenia powietrza * energetyka * gospodarka komunalna * transport 2. Zanieczyszczenie wód i gleb * przemysł * gospodarka komunalna * rolnictwo 3. Przekształcenia powierzchni ziemi * górnictwo 4. Pożary lasu 5. Szkodnictwo leśne *kłusownictwo i kradzieże *nadmierna rekreacja *masowe grzybobranie 6. Niewłaściwa gospodarka leśna *schematyczne postępowanie * nadmierne użytkowanie * zaniechanie pielęgnacji

 

Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko leśne ma złożony charakter, często cechuje je synergizm, ponadto reakcja na nie, w stosunku do okresu wystąpienia bodźca, bywa przesunięta w czasie. Stwarza to wielką trudność w interpretacji obserwowanych zjawisk, zwłaszcza dotyczących bezpośrednich relacji przyczynowo-skutkowych. Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika jednoznacznie, że to równoczesne działanie wielu czynników stresowych powoduje stałą, wysoką predyspozycję chorobową lasów i ciągłość procesów destrukcyjnych w środowisku leśnym. Okresowe nasilenie występowania choćby jednego czynnika (gradacja owadów, susza, pożary) prowadzić może do załamania odporności biologicznej ekosystemów leśnych. Przejawem tego są występujące co pewien czas wielkopowierzchniowe gradacje szkodników owadzich i epifitozy grzybowych chorób infekcyjnych, liczne i rozległe pożary czy, w skrajnych przypadkach zastępowanie zbiorowisk leśnych roślinnością synantropijną.

Występowanie czynników stresowych może, w zależności od ich rodzaju i nasilenia, przynieść następujące skutki:

- uszkodzenie lub wyginięcie poszczególnych organizmów;

- zakłócenie naturalnego składu i struktury ekosystemu leśnego oraz ubożenie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji: genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym;

- uszkodzenie całego ekosystemu leśnego, trwałe ograniczenie produkcyjności siedlisk i przyrostu drzew, a zatem zmniejszenie zasobów leśnych i funkcji pozaprodukcyjnych (ochronnych, społecznych) lasu;

- całkowite zamieranie drzewostanów i synantropizację całego zbiorowiska roślinnego.

Skutek oddziaływania czynników stresowych na środowisko leśne jest pochodną właściwości tych czynników oraz odporności ekosystemów leśnych.

 

2. Zagrożenia abiotyczne

Zagrożenia abiotyczne wynikają przede wszystkim z położenia geograficznego Polski w obszarze ścierania się wpływów klimatu morskiego i kontynentalnego. Związane z tym częste występowanie anomalii pogodowych, a także obniżenie poziomu wód gruntowych,
m. in. w następstwie niedoboru opadów, zmniejszają w znaczący sposób biologiczną odporność drzewostanów na działanie biotycznych czynników szkodotwórczych.

Anomalie pogodowe wyrażają się częstym występowaniem ekstremalnych temperatur, opadów i wiatrów. Huraganowe wiatry, obfite opady, śnieg i szadź (w latach 1981, 1982, 1984 i 1987), silne mrozy (do -35° C zimą 1984/85 i 1986/87) oraz susza wyrządzają w lasach poważne szkody gospodarcze.

Na niekorzystny stan lasów w Polsce w sposób trwały wpływają czynniki kształtujące bilans wodny siedlisk leśnych. Należy do nich - w wymiarze wieloletnim - deficyt opadów atmosferycznych, powtarzające się okresy posuchy w sezonie wegetacyjnym oraz obniżanie się poziomu wód gruntowych. Efektem tego jest występowanie na znacznych obszarach Polski niedoborów wilgoci dostępnej dla roślin (rys. 21), przejawiające się m.in. procesami stepowienia. Wyraża się to relatywnie niskim poziomem średniej wieloletniej wartości współczynnika hydrotermicznego dla sezonu wegetacyjnego, określającego relacje między wielkością opadów atmosferycznych a temperaturą powietrza. Na przykład wartości współczynnika hydrotermicznego w sezonie wegetacyjnym 1992 r. były niższe od średniej wieloletniej na niemal całym terytorium Polski, w 1993 - na około 70%, a w latach 1994 i 1995 - na ponad 65% powierzchni kraju. W ostatnich trzech latach odnotowuje się poprawę warunków termiczno-wilgotnościowych, jest to jednak zbyt krótki okres aby wnioskować o trendzie długookresowym.

 

Rys. 21. Rozkład przestrzenny średniej wieloletniej (1966-90) wartości wskaźnika hydrotermicznego Sieljaninowa dla sezonu wegetacyjnego (wg IBL)

 

Warunki pogodowe w 1998 r., podobnie jak w poprzednich latach, charakteryzowały się dużą różnorodnością i przemiennością. Cechowały je również anomalie pogodowe, zwłaszcza w miesiącach zimowych, kiedy to w krótkim okresie następowały drastyczne zmiany warunków termicznych oraz wiosną - powódź w południowo-wschodnich rejonach kraju. Średnia suma opadów w okresie wegetacyjnym dla całego kraju (dane z 56 stacji meteorologicznych) wynosiła 499,8 mm i o około 16 % przekraczała wartość średniej wieloletniej (430,7 mm dla lat 1966-90).

W 1998 r. średnie temperatury, zarówno dla okresu wegetacyjnego, jak i całego roku (odpowiednio 13,6^oC i 8,2^oC) były nieco wyższe od rejestrowanych w latach poprzednich i nie odbiegały od średniej wieloletniej. Przy opadach przekraczających normę oznaczało to wysokie wartości współczynnika hydrotermicznego dla sezonu wegetacyjnego - przewyższające we wszystkich RDLP (oprócz RDLP Olsztyn) wartości średniej wieloletniej. W RDLP Gdańsk, Piła, Szczecinek i Zielona Góra współczynnik ten był wyższy od normy o ponad 30 %.

Zdecydowana przewaga wiatrów o kierunku zachodnim przyczynia się do zwiększonego napływu zanieczyszczeń powietrza z wysoko uprzemysłowionych krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Warunki pogodowe w rejonach górskich w połączeniu ze wzmożonym działaniem innych czynników stresowych powodują, że przede wszystkim na tych terenach występują zjawiska klęskowe i trwałe uszkodzenia ekosystemów leśnych.

Lasy polskie w przeważającej części położone są na glebach piaszczystych o zaawansowanych procesach bielicowych. Gleby te cechują się wysoką przepuszczalnością wód opadowych, niskimi zdolnościami buforowymi, niską żyznością i małą pojemnością kompleksu sorpcyjnego. Szczególnie niekorzystne warunki wzrostu drzew występują na terenach zalesień na gruntach porolnych (łącznie prawie 1,5 mln ha). Gleby porolne charakteryzują się brakiem odpowiedniej struktury fizykochemicznej i właściwych dla gleb leśnych układów mikrobiologicznych.

Rys. 22. Udział gruntów porolnych w powierzchni leśnej nadleśnictw (wg IBL)

 

Występowanie lasów na gruntach porolnych jest na terenie kraju nierównomierne (rys.22). Największa ich koncentracja ma miejsce na terenie RDLP Olsztyn (207 tys. ha), Białystok (108 tys.), Poznań (107 tys.), Toruń (102 tys.) oraz Łódź, Szczecin, Szczecinek i Lublin (po ok. 70 tys.). Największy udział gruntów porolnych w ogólnej powierzchni lasów cechuje nadleśnictwa położone na obszarze Pojezierza Pomorskiego, w środkowej części Pojezierza Wielkopolskiego, zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, na Polesiu Lubelskim i w Beskidzie Niskim (powyżej 25%). Mniejszym udziałem tych gruntów (5-25%) cechują się natomiast lasy w nadleśnictwach południowej części Pojezierza Wielkopolskiego, zachodniej części Niziny Mazowieckiej oraz Doliny Wisły od Włocławka w kierunku ujścia rzeki. W pozostałej części kraju udział gruntów porolnych przeważnie nie przekracza 5% ogólnej powierzchni leśnej nadleśnictw.

Lasy polskie cechują się wysoką wrażliwością na pożary - w niektórych latach ich powierzchnia była porównywalna z obszarami pożarów rejestrowanych w państwach śródziemnomorskich. Taka sytuacja zmusza Lasy Państwowe do prowadzenia stałych, intensywnych działań mających na celu zapobieganie i efektywne zwalczanie pożarów leśnych. W 1998 r. wyrażały się one m.in. odnowieniem 20,6 tys. km istniejących pasów przeciwpożarowych. Utrzymywano i rozbudowywano infrastrukturę obejmującą 411 punktów obserwacyjnych (w tym 60 nowych), około 9000 punktów czerpania wody, 21 leśnych baz lotniczych, z których operowało 16 samolotów patrolowych, 39 samolotów gaśniczych i 12 śmigłowców.

W 1998 roku, na terenach leśnych zarejestrowano 6166 pożarów. W Lasach Państwowych, zarządzających około 77 % całości lasów, wystąpiły 3406 pożary na obszarze 1449 ha, co stanowi 55 % całkowitej liczby pożarów.

Głównymi przyczynami pożarów w PGL LP podobnie jak w latach poprzednich były podpalenia (44,4 % pożarów), nieostrożność dorosłych (15,2 % pożarów) oraz przerzuty z gruntów nieleśnych (10,2 % pożarów).

3. Zagrożenia biotyczne

Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska w lasach, związane z masowymi pojawami szkodników owadzich oraz grzybowych chorób infekcyjnych występują w dużej różnorodności i nasileniu. W efekcie oddziaływania czynników stresowych w ostatnich dziesięcioleciach wystąpiły w środowisku leśnym niekorzystne zjawiska, takie jak:

- uaktywnienie nowych i mało poznanych gatunków owadów i grzybów, nie wyrządzających dotychczas szkód;

- skrócenie okresów między gradacjami najgroźniejszych, od dawna występujących szkodników owadzich;

- powstanie nowych i poszerzenie starych ognisk gradacyjnych szkodliwych owadów, a tym samym zwiększenie areału masowego ich występowania;

- pogorszenie stanu zdrowotnego drzew gatunków liściastych, uważanych dotychczas za bardziej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe.

W kolejnych dekadach okresu 1961-90 zwiększała się liczba gatunków owadów zagrażających drzewostanom oraz powierzchnia drzewostanów objętych zabiegami ratowniczymi. I tak, jeżeli w latach 1961-70 zaobserwowano masowy pojaw 38 gatunków (zwalczaniem objęto 20), a zabiegi ratownicze wykonano na łącznej powierzchni około 600 tys. ha, to w latach 1981-90 masowo w formie gradacji wystąpiło już 56, z czego akcjami ratowniczymi objęto 46 gatunków na łącznej powierzchni ponad 7 mln ha. Z lasu wywieziono wówczas około 70 mln m3 drewna iglastego i liściastego zasiedlonego przez owady. Podobnie lata dziewięćdziesiąte cechowały się wielkopowierzchniowymi gradacjami owadów liściożernych tzw. foliofagów (m.in. brudnicy mniszki w latach 1993-94) oraz szkodników wtórnych drzewostanów iglastych (w latach 1993-94).

Największą dynamikę zagrożenia lasów Polski przejawiają szkodniki liściożerne drzewostanów iglastych, a przede wszystkim brudnica mniszka, boreczniki, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, strzygonia choinówka i osnuja gwiaździsta. Dostrzegana jest przy tym cykliczność gradacji owadów. Gradacje owadzich szkodników pierwotnych wystąpiły w latach 1979-84 i 1992-94, a szkodników wtórnych - w latach 1981-85 i 1993-94. Owady występujące dotychczas marginalnie nabrały gospodarczego znaczenia, np. powierzchnia, na której ograniczano liczebność szkodników upraw i młodników w latach 1975-94 zwiększyła się pięciokrotnie, osiągając ponad 50 tys. ha.

W kilku ostatnich latach największe zagrożenia związane były z:

- kolejnym wystąpieniem w latach 1993-94 gradacji brudnicy mniszki, łącznie na 1,7 mln ha, co wymagało przeprowadzenia zabiegów ratowniczych na powierzchni 912 tys. ha;

- masowym pojawem w latach 1991-95 boreczników, redukcja ich liczebności odbyła się na powierzchni 620 tys. ha;

- wzmożonym występowaniem barczatki sosnówki w latach dziewięćdziesiątych i jej zwalczaniem na powierzchni około 130 tys. ha;

- uaktywnieniem się osnui gwiaździstej, zabiegi ratownicze przeprowadzano na obszarze kilku tysięcy hektarów rocznie (w 1994 r. - 9 tys. ha);

- stałą aktywnością zwójki zieloneczki i innych foliofagów gatunków liściastych, które zwalczano corocznie na powierzchni 2,3 - 5,3 tys. ha;

- wzrostem aktywności chrabąszczy, akcja ratownicza przeprowadzona została w latach 1994-96 na łącznej powierzchni prawie 20 tys. ha;

- tendencją wzrostową kompleksowych chorób drzewostanów dębowych, bukowych i brzozowych.

Rozkład przestrzenny stref zagrożenia lasów przez szkodniki owadzie wskazuje
(rys. 23), że drzewostany najbardziej zagrożone znajdują się w północnej części Polski - w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, północno-zachodniej - na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Wielkopolskim oraz w trzech rejonach w południowej części kraju - Sudetach, Śląsku Opolskim i Beskidzie Wysokim. Wysokie zagrożenie lasów Polski południowej determinowane jest niemal wyłącznie przez szkodniki wtórne, gdy tymczasem na pozostałych obszarach przeważa zagrożenie przez szkodniki pierwotne (głównie brudnicę mniszkę). Wyróżnić również można zaznaczającą się strefę zagrożenia niskiego, rozciągającą się półkoliście od Niziny Śląskiej na zachodzie Polski poprzez obszar wyżyn Krakowsko-Częstochowskiej, Małopolskiej (z wyłączeniem terenu Gór Świętokrzyskich) i Lubelskiej aż po wschodnią część Niziny Mazowieckiej i Pojezierza Mazurskiego na północnym wschodzie Polski.

Rys. 23. Strefy zagrożenia lasów Polski przez szkodniki owadzie łącznie - pierwotne i wtórne (wg IBL)

 

Aktywność szkodliwych owadów w 1998 roku pozostawała na niskim poziomie, podobnym do roku poprzedniego. Zabiegi ratownicze ograniczające liczebność szkodliwych gatunków owadów wykonano na łącznej powierzchni 89 997 ha (tab. 11). Najistotniejszą zmianą w stosunku do roku 1997 było zmniejszenie zagrożenia ze strony poprocha, którego liczebność była redukowana na powierzchni 4.3 tys. ha (52 tys. ha w 1997 r.). W drzewostanach sosnowych największe zagrożenie spośród owadów liściożernych stanowiły boreczniki; ich liczebność ograniczano na obszarze 18,8 tys. ha. W drzewostanach liściastych największe szkody wyrządziły chrabąszcze, wobec których zabiegi ratownicze zastosowano na powierzchni 8,5 tys. ha. Powierzchnie zabiegów ograniczających liczebność pozostałych owadów zagrażających lasom przedstawiono w tab. 11 i rys. 24.

 

Rys. 24. Powierzchnia ograniczania liczebności owadów liściożernych w 1998 r. (wg IBL)

 

Skala zagrożenia upraw i młodników nie uległa zasadniczej zmianie. Gatunkami zwalczanymi w największym rozmiarze były szeliniaki; zabiegami objęto 22,8 tys. ha (tab. 11).

W roku 1998 na największych powierzchniach ograniczano liczebność owadów liściożernych na terenach RDLP Szczecinek -12,4 tys. ha, Warszawa - 9.3 tys. ha, Olsztyn - 6,9 tys. ha i Lublin - 6,4 tys. ha, natomiast na najmniejszych w RDLP Gdańsk - 86 ha i Toruń - 158 ha. (rys. 25 i 26).

 

Rys. 25. Ograniczanie liczebności owadów liściożernych w 1998 r. w poszczególnych regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych (wg IBL)

Rys. 26. Ograniczanie liczebności ważniejszych gatunków owadów liściożernych w 1998 r. w poszczególnych regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych (wg IBL)

 

W roku 1998, podobnie jak w trzech poprzednich latach, w mniejszym nasileniu wystąpiły szkodniki wtórne, mimo to zachodziła konieczność usunięcia drzew iglastych o łącznej masie 833 tys. m³. W stosunku do ubiegłego okresu sprawozdawczego nastąpił znaczny spadek pozyskania zasiedlonych drzew, aż o 417 tys. m³, tj. o 33 %. Najwięcej drewna zasiedlonego pozyskano w RDLP Katowice - 196,5 tys. m³, Wrocław - 113,4 tys. m³, Gdańsk - 87,0 tys. m³ i Szczecinek - 61,6 tys. m³.

Miąższość drewna iglastego zasiedlonego przez szkodniki wtórne i pozostającego w lesie po 30 września 1998 r. (stwarza to zagrożenie występowania szkodników w roku następnym), wynosiła łącznie 266 tys. m³, tj. o 18 % mniej niż w 1997 r. (rys. 27). Najwięcej posuszu iglastego wykazano w RDLP Katowice - 37 864 m³, Lublin - 33 643 m³, Szczecin - 29 962 m³ i Poznań - 10 308 m³.

Głównymi sprawcami powstawania posuszu w drzewostanach sosnowych są cetyńce i przypłaszczek, w świerkowych - kornik drukarz, kornik drukarczyk, czterooczak i rytownik, a w jodłowych - jodłowiec krzywozębny i smolik jodłowiec.

 

Rys. 27. Miąższość drewna iglastego zasiedlonego przez szkodniki wtórne, pozyskanego w okresie 1. 04 - 30. 09 oraz pozostającego po 30. 09, w latach 1989-98 (wg IBL)

 

Pozyskanie drewna zasiedlonego przez szkodniki wtórne w drzewostanach liściastych w okresie od 1. 04. do 30. 09. 1998 r. wyniosło 118 104 m³, tj. o 11 % więcej niż w 1997 r. (rys.28). Do usunięcia po 30. 09. 1998 r. pozostało 90 679 m³. Najwięcej drewna zasiedlonego pozyskano w RDLP Poznań - 19 527 m³, Wrocław - 19 259 m³ i Gdańsk - 15 511 m³.

Drewna zasiedlonego pozostało w lesie najwięcej w RDLP Wrocław - 33 840 m³, Lublin - 19 432 m³ i Szczecin - 8176 m³. Najczęściej wymienianymi szkodnikami wtórnymi spotykanymi w drzewostanach liściastych były ogłodki, drwalniki oraz owady z rodzin bogatkowatych i drwionkowatych.

 

Rys. 28. Miąższość drewna liściastego zasiedlonego przez szkodniki wtórne, pozyskanego w okresie 1. 04 - 30. 09 oraz pozostającego po 30. 09, w latach 1989-98 (wg IBL)

 

Zagrożone drzewostany liściaste stanowią nieznaczną część ogólnej powierzchni lasu zagrożonej przez szkodniki owadzie. Fakt ten wynika przede wszystkim z dominującej pozycji drzewostanów iglastych w strukturze powierzchniowej lasów oraz ich większej podatności na oddziaływanie czynników stresowych.

Podobnie jak w przypadku szkodników owadzich, ostatnie dziesięciolecia cechowało stałe narastanie zagrożenia lasów grzybowymi chorobami infekcyjnymi. W końcu lat pięćdziesiątych szkody spowodowane przez ten czynnik stresowy rejestrowano na około 100 tys. ha, a w latach 1992-95 - już na ponad 500 tys. ha rocznie.

 

Rys. 29. Klasyfikacja nadleśnictw pod względem przeciętnego w latach 1986-94 zagrożenia lasów chorobami infekcyjnymi, łącznie: aparatu asymilacyjnego, strzał i korzeni (wg IBL)

 

Rozkład przestrzenny zagrożenia lasów Polski chorobami infekcyjnymi (rys.29) nie tworzy wyraźnych stref. Nadleśnictwa, w których areał występowania szkód przekracza 25% ogólnej powierzchni (Ciechanów, Leśny Dwór, Runowo, Gniezno, Gostynin, Mrągowo, Złoczew), są rozproszone i oddzielone obszarami o niższym poziomie zagrożeń. Wyjątkiem są jedynie lasy górskie, zwłaszcza karpackie i Pogórza Sudeckiego, gdzie rozległe obszary leśne cechuje wysoki poziom szkód powodowanych głównie przez choroby korzeni.

W roku 1998 zagrożenie drzewostanów ze strony patogenicznych grzybów i wywoływanych przez nie chorób infekcyjnych (rys.30) ustabilizowało się na poziomie charakterystycznym dla okresów pomiędzy występowaniem epifitoz. Jeśli bowiem w 1996 r. choroby infekcyjne wystąpiły na łącznej powierzchni 1181 tys. ha (z czego zamieranie igieł i pędów sosny na obszarze około 600 tys. ha), to w 1998 r. powierzchnia występowania patogenów wynosiła 528 tys. ha, co jest wielkością porównywalną z rokiem 1995 (568 tys. ha) oraz 1997 (563 tys. ha). Na sytuację tę wpływ miało zmniejszenie powierzchni występowania zjawiska zamierania dębów oraz dalsze ograniczenie rozmiaru chorób pędów sosny, które w 1998 r. stwierdzono jedynie na około 13,7 tys. ha. Zaobserwowano natomiast wzrost powierzchni zagrożenia upraw przez skrętaka sosny i mączniaka dębu. Powierzchnia występowania pozostałych chorób infekcyjnych była podobna jak w roku poprzednim.

 

Rys.30. Powierzchnia występowania zagrożenia lasów chorobami infekcyjnymi w układzie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych (wg IBL)

 

Niemal we wszystkich regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych udział powierzchni zagrożonych występowaniem chorób i infekcji nie odbiegał znacznie od poziomu roku 1997, przy czym w większości dyrekcji w 1998 r. zanotowano zmniejszenie tej powierzchni (rys.31). Wyraźne zmniejszenie areału występowania patogenów grzybowych nastąpiło w RDLP Radom, Szczecinek i Toruń. Jedynie w RDLP Gdańsk, Katowice i Warszawa w 1998 r. stwierdzono ponad 10 % wzrost zagrożenia lasów w porównaniu do roku poprzedniego.

 

Rys. 31. Występowanie chorób infekcyjnych w 1998 r. w procentach powierzchni zagrożenia w 1997 r. (bez powierzchni zamierania igieł i pędów sosny)

 

Szkody w ekosystemach leśnych powodują również zwierzęta łowne. Ze względu na specyfikę uszkodzeń, najbardziej zagrożonymi przez zwierzynę są przede wszystkim młodsze drzewostany (I klasy wieku) - uprawy (1-10 lat) i młodniki (11 - 20 lat).

Duże zagrożenie ze strony zwierzyny wymusza konieczność zabezpieczania drzew przed zgryzaniem lub spałowaniem. Z informacji zebranych w Ośrodkach Hodowli Zwierzyny (OHZ) wynika, że w 1998 roku różnorodnymi zabiegami ochronnymi (grodzenie, użycie repelentów itp.) objęto około 17 % powierzchni I klasy wieku. Mimo tych zabiegów około 7 % upraw i młodników zostało uszkodzonych w znacznym stopniu (tzn. uszkodzeniu uległo ponad 20 % drzew na powierzchni).

 

4. Zagrożenia antropogeniczne

Emisja zanieczyszczeń powietrza w ostatnich latach ulega obniżeniu, pozostając jednak istotnym czynnikiem antropogenicznym oddziałującym na stan zdrowotny lasów. Takie związki gazowe, jak SO₂ i NO₂, emitowane przede wszystkim przez przemysł energetyczny, transport, jak również przez gospodarkę komunalną, wpływają negatywnie na wszystkie komponenty ekosystemów leśnych i są czynnikami inicjującymi procesy chorobowe lasów, prowadząc w skrajnych przypadkach do ich całkowitego zamierania.

 

Rys. 32. Zmiany emisji SO2 i NO2 w Polsce w latach 1987-96 (wg GUS)

Od końca lat osiemdziesiątych notuje się stałe zmniejszanie poziomu zanieczyszczeń powietrza w Polsce, co związane jest bezpośrednio z obniżoną emisją SO₂ i NO₂ (rys.32). Emisja SO₂ wynosiła w kolejnych okresach: 4200 tys. ton/rok w 1987, 3210 tys. ton/rok w 1990 i 2368 tys. ton/rok w 1996 roku. Emisja NO₂ zmniejszała się z 1530 tys. ton./rok w 1987 roku do 1280 tys. ton/rok w 1990, i 1154 tys. ton/rok w 1996 roku. Tendencja spadkowa emisji NO₂ uległa jednak zahamowaniu w 1992 roku i należy się spodziewać jej odwrócenia w konsekwencji intensywnego rozwoju indywidualnej motoryzacji.

Rozkład powierzchniowy i zmienność w czasie - zarówno koncentracji gazowych zanieczyszczeń powietrza, jak i depozytu mineralnego docierającego do ekosystemu leśnego wraz z opadami atmosferycznymi - są rejestrowane w ramach monitoringu lasu w 148 punktach pomiarowych. Zbierane w cyklu miesięcznym wyniki pozwalają na wskazanie regionów znajdujących się pod silnym wpływem zanieczyszczeń powietrza oraz na śledzenie trendów zmian w tym zakresie.

W wyniku spadku emisji zanieczyszczeń powietrza w ostatnich latach nastąpiło wyrównanie poziomu koncentracji SO₂ i NO₂ na terenach leśnych kraju (rys. 33, rys. 34). Na podstawie wyników pomiarów w 1998 roku, a więc krótkiego okresu obserwacji, Polskę południową można uznać za region o wyższym poziomie zanieczyszczeń powietrza. Średniomiesięczna koncentracja SO₂ wahała się tam od 3,41 μg/m³ w sierpniu do 29,46 μg/m³ w grudniu, zaś średniomiesięczna koncentracja NO₂ od 3,40 μg/m³ w maju do 12,42 μg/m³ w grudniu 1998 roku. W północnej części kraju wartości koncentracji SO₂ i NO₂ były niższe, osiągając wartości średniomiesięczne dla koncentracji SO₂: minimalne 2,36 μg/m³ a maksymalne 11,54 μg/m³. Średniomiesięczna koncentracja NO₂ w Polsce północnej wahała się od 2,00 do 10,80 μg/m³.

Rys. 33. Średnie miesięczne wartości stężeń SO2 w krainach przyrodniczoleśnych Polski północnej, środkowej oraz południowej w 1998 roku (wg IBL)

Rys. 34. Średnie miesięczne wartości stężeń NO2 w krainach przyrodniczoleśnych Polski północnej, środkowej oraz południowej w 1998 roku (wg IBL)

 

Przestrzenne zróżnicowanie imisji zanieczyszczeń oceniane jest na podstawie kwasowości opadów atmosferycznych. W 1998 roku średnie miesięczne wartości pH wahały się od 4,43 do 6,67. Znacznie częściej, szczególnie w okresie zimowym, notowano wartości niskie świadczące o zakwaszeniu opadów atmosferycznych. Dotyczy to szczególnie południowej części Polski, tj. krain przyrodniczoleśnych: Śląskiej, Karpackiej, Sudeckiej i Małopolskiej (rys. 35).

Rys. 35. Średnie miesięczne wartości pH opadów w krainach przyrodniczoleśnych Polski północnej, środkowej oraz południowej w 1998 r. (wg IBL)

 

Wskaźnikiem oddziaływań antropogenicznych na lasy jest również depozyt substancji chemicznych docierających wraz z opadami atmosferycznymi. Poziom depozytu trzech grup jonów: zakwaszających (NO₃ˉ, SO₄ˉ², Clˉ), alkalicznych (Ca²⁺, Mg²⁺, K⁺, Na⁺) oraz azotowych (NO₃ˉ, NH₄⁺) świadczy zarówno o poziomie zakwaszania wynikającego z wzajemnych relacji kwaśnego i alkalicznego depozytu, jak również o stopniu eutrofizacji ekosystemów leśnych, co związane jest głównie z depozytem związków azotowych.

Na podstawie wyników monitoringu lasu stwierdzono, że w krainach przyrodniczoleśnych: Małopolskiej, Wielkopolsko-Pomorskiej i Bałtyckiej rocznie dociera do ekosystemów leśnych od ok.40 kg/ha do 55 kg/ha zakwaszających jonów NO₃ˉ, SO₄ˉ², Clˉ (rys. 36).

Rys. 36. Sumy depozytu oraz suma rocznego opadu atmosferycznego w krainach przyrodniczoleśnych wg rosnącej sumy jonów zakwaszających - 1998 r. (wg IBL)

 

Wartości niższe od podanych odnotowano w krainach: Karpackiej, Śląskiej i Mazowiecko-Podlaskiej, a najniższe (23 kg/ha) w krainie Mazursko - Podlaskiej i Sudeckiej. Wartości depozytu jonów alkalicznych, tj. Ca, Mg, K, Na, są równe lub wyższe od depozytu jonów zakwaszających. Najwyższy depozyt jonów alkalicznych w wysokości 80 kg/ha roku odnotowano w Krainie Małopolskiej, znacznie mniejszy w krainach: Sudeckiej, Mazursko-Podlaskiej, gdzie był on niemal równy depozytowi jonów zakwaszających. W krainie Śląskiej depozyt jonów zakwaszających był wyższy od depozytu jonów alkalicznych. Depozyt związków azotowych wyrażony sumą jonów NH₄ i NO₃ jest wyrównany a najwyższe wartości osiąga w krainach: Mazowiecko-Podlaskiej i Wielkopolsko-Pomorskiej.

 

5. Stan uszkodzenia lasów

Stan zdrowotny lasów jest funkcją oddziaływań czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych na złożony układ ekosystemu leśnego, który dzięki wielu mechanizmom homeostazy (równowagi) utrzymuje jego stabilność. Jako syntetyczny miernik stanu zdrowotnego uznaje się poziom redukcji powierzchni asymilacyjnej tj. liści drzew (defoliacja) w stosunku do drzew określonych jako zdrowe w danych warunkach siedliskowych i klimatycznych.

Oceny dokonuje się na podstawie określenia ubytku liści i igieł na ok. 30 000 drzew znajdujących się na około 1500 Stałych Powierzchniach Obserwacyjnych zlokalizowanych w drzewostanach sosnowych, świerkowych, jodłowych, dębowych, bukowych, i brzozowych.

Rozkład geograficzny uszkodzeń drzewostanów w 1998 roku w dużym stopniu jest zgodny z dotychczasowym schematem. Najbardziej uszkodzone drzewostany występują w RDLP: Katowice, Kraków, Wrocław, Radom. Drzewostany najmniej uszkodzone znajdują się w północno-zachodniej, północno-wschodniej i wschodniej części kraju w RDLP: Białystok, Szczecin, Szczecinek, Zielona Góra (rys.37 i 38).

Rys. 37. Poziom uszkodzenia lasów w 1998 r. na podstawie oceny defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych z wyróżnieniem 5-% przedziałów defoliacji (wg IBL)

 

Rys. 38. Zmienność uszkodzenia drzewostanów (udział drzew o defoliacji powyżej 25 %) w RDLP o uszkodzeniu utrzymującym się powyżej średniej krajowej (wg IBL)

 

Należy stwierdzić dalszą, chociaż nieznaczną, poprawę kondycji drzewostanów w 1998 roku w porównaniu z 1997 r. Średni wskaźnik defoliacji drzewostanów dla całego kraju obniżył się osiągając poziom najniższy od 1990 roku (rys. 39).

Rys. 39. Syntetyczny wskaźnik defoliacji drzewostanów w Polsce w latach 1989 - 98 (wg IBL)

 

Poprawa stanu zdrowotnego dotyczyła większości drzewostanów, przy czym wśród gatunków iglastych najwyraźniej zaznaczyła się ona głównie w drzewostanach świerkowych a tylko nieznacznie w drzewostanach sosnowych. W drzewostanach liściastych drzewostany dębowe, podobnie jak bukowe, wykazały pewną poprawę stanu zdrowotnego, natomiast w drzewostanach brzozowych nastąpił nieznaczny wzrost udziału drzew uszkodzonych.

Porównując poziom uszkodzenia drzewostanów z innymi krajami Europy (na podstawie raportu opracowanego przez Unię Europejską i Europejską Komisję Gospodarczą ONZ pt. "Uszkodzenia lasów w Europie w 1997 roku") należy stwierdzić, że pomimo poprawy stopnia uszkodzenia lasów w Polsce, nadal jest on jednym z wyższych na kontynencie (rys. 40 i 41)

Rys. 40. Defoliacja drzewostanów w krajach Europy w 1997 r.; kraje uszeregowane wg wzrastającego udziału drzew o defoliacji powyżej 25 % (wg IBL za EKG ONZ 1997)

 

Rys. 41. Udział drzew monitorowanych gatunków o defoliacji większej niż 25 %, w latach 1992-97 w krajach Regionu Subatlantyckiego (wg IBL za EKG ONZ 1998)

 

IV. Leśnictwo polskie na tle wybranych krajów europejskich

W roku 1999 ukaże się końcowa wersja Oceny Zasobów Leśnych Strefy Umiarkowanej i Borealnej 2000 (TBFRA 2000). W chwili edycji Raportu o stanie lasów 1998 znana jest tylko wersja wstępna, wielkości w niej zawarte nie są ostateczne.

TBFRA 2000 jest wynikiem pracy wielu zespołów, których pracę koordynuje Europejska Komisja Gospodarcza ONZ (EKG) i Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa ONZ (FAO).

Tryb pracy Oceny 2000 obejmował opracowanie jednolitego standardu definicyjnego i układu kwestionariusza. Definicje przyjęte dla potrzeb Oceny 2000 są często różne od definicji przyjętych w Polsce. Korespondenci krajowi przesyłali dane zmodyfikowane do formatu wyznaczonego standardem. Nadesłane informacje są agregowane i opracowywane przez Sekretariat EKG/FAO ONZ w Genewie.

Wymagana przez EKG/FAO ONZ transformacja danych krajowych spowodowała "powstanie" nowych wielkości, np. dotyczących zapasu, nie odpowiadających danym istniejącym w krajowych systemach informacyjnych.

Na potrzeby analiz przedstawionych w niniejszym raporcie wybrano 15 krajów spośród 55 objętych Oceną 2000, których warunki naturalne mogą być porównywalne z polskimi. Kraje przedstawiono w układzie 5 grup, które tworzą Francja, kraje niemieckojęzyczne (Austria, Niemcy, Szwajcaria), państwa Europy Środkowej (Republika Czeska, Rumunia, Słowacja i Węgry) oraz państwa, z którymi Polska graniczy na wschodzie (Białoruś, Litwa, Ukraina). Dla porównania przedstawiono również grupę państw nordyckich (Finlandia, Norwegia, Szwecja) jako reprezentantów alternatywnego typu leśnictwa wobec środkowoeuropejskiej gospodarki leśnej.

Rys. 42. Całkowita powierzchnia leśna (wg TBFRA 2000)

Wielkość powierzchni leśnej (8942 tys. ha) sytuuje Polskę w grupie krajów o największej powierzchni lasów (po Francji, Niemczech, Ukrainie) w regionie (rys. 42), również lesistość (29,4 % wg standardu TBFRA) jest zbliżona do średniej środkowoeuropejskiej (rys. 43).

Rys. 43. Lesistość analizowanych krajów (wg TBFRA 2000)

Podobnie przedstawia się udział powierzchni leśnej na jednego mieszkańca (0,23 ha) - jest on zbliżony do średniej w regionie (rys.44).

Rys. 44. Wielkość powierzchni leśnej przypadającej na 1 mieszkańca (wg TBFRA 2000)

Nową informacją jakościową jest struktura lasów polskich w podziale na iglaste, liściaste i mieszane (odp. 66,6%, 15,4%, 18%). Uzyskane wielkości zostały obliczone na podstawie składu gatunkowego drzewostanów w Lasach Państwowych. Przedstawiona struktura jest bliższa układom występującym w krajach skandynawskich (rys. 45).

Rys. 45. Udział drzewostanów wg podziału na iglaste, mieszane i liściaste (wg TBFRA 2000)

Pomimo że w analizowanym okresie (1989-1994) wielkość zalesień w Polsce była mniejsza od realizowanych obecnie, to wielkość 11 tys. ha na rok, o jaką zwiększała się powierzchnia leśna kraju, jest zbliżona do średniej powierzchni zalesień w przedstawionych krajach (rys. 46).

Rys. 46. Średni przyrost powierzchni leśnej (wg TBFRA 2000)

Interesujące jest porównanie udziału lasów publicznych (rys. 47). Wyraźnie daje się tu wyodrębnić podział na 3 grupy - krajów WNP, gdzie 100% lasów jest własnością państwa, krajów nordyckich, wraz z Francją i Austrią, gdzie zdecydowana większość lasów znajduje się w rękach prywatnych oraz pozostałych krajów o zróżnicowanej strukturze własności z przeważającym udziałem lasów publicznych.

Rys. 47. Udział lasów publicznych w ogólnej powierzchni lasów (wg TBFRA 2000)

Przedmiotem porównania była również powierzchniowa struktura wiekowa (rys. 48). Nowością w stosunku do statystyk krajowych było wyróżnienie "Fazy odnowienia" obejmującej zarówno drzewostany Ia podklasy wieku, jak również drzewostanów w KO i KDO. Na przedstawionym wykresie, w strukturze lasów polskich uwidacznia się mały udział drzewostanów starszych niż 120 lat.

Rys. 48. Struktura wiekowa lasów wg powierzchni (wg TBFRA 2000)

Polska, będąc krajem o stosunkowo dużej powierzchni lasów oraz wyższej od przeciętnej zasobności (213m³/ha, rys. 49) dysponuje trzecimi co do wielkości zasobami drzewnymi w regionie (po Niemczech i Francji), wynoszącymi 1908 mln m³ (obejmują zarówno grubiznę jak i drobnicę, rys. 50).

Rys. 49. Zasobność w wybranych krajach (wg TBFRA 2000)

 

Rys. 50. Zasoby drzewne w wybranych krajach (wg TBFRA 2000)

Zwiększenie całkowitego zapasu lasów Polski było możliwe dzięki konsekwentnemu zwiększaniu powierzchni lasów oraz utrzymywaniu stabilnej relacji pozyskania do przyrostu na poziomie zbliżonym do 50% (rys. 51).

Rys. 51. Relacja pozyskania do przyrostu (wg TBFRA 2000)

Nową informacją, o którą poproszono kraje uczestniczące w ankiecie, był podział ich lasów z punktu widzenia naturalności; o wynikach ankiety zadecydowały w dużej mierze kryteria poszczególnych grup. Wyjątkowo zbieżne wyniki wykazały, że w Europie lasy, które nie zaznały ingerencji człowieka (nienaruszone) oraz drzewostany o całkowicie sztucznej strukturze (plantacje) stanowią znikomy udział (rys. 52). Zdecydowaną większość stanowią drzewostany pozostałe, nazwane w ocenie półnaturalnymi.

Rys. 52. Struktura lasów wg stopnia naturalności (wg TBFRA 2000)

TBFRA 2000 zawiera wiele innych analiz, które zostaną opublikowane po ostatecznym zatwierdzeniu wyników. Jednym z przykładów takich porównań może być liczba gatunków drzew występujących w lasach danego kraju - jej wyniki przedstawiono na ryc. 53.

Rys. 53. Liczba gatunków drzew występujących w lasach (wg TBFRA 2000)

Porównania międzynarodowe dotyczące stanu zdrowotnego drzewostanów przedstawiono w rozdziale 3.5. - stan uszkodzenia lasów

---