PAŃSTWOWE GOSPODARSTWO LEŚNE

"LASY PAŃSTWOWE"

 

 

RAPORT O STANIE LASÓW

W POLSCE - 1997 r. 

 
 

Akceptuję:  

Mgr inż. Krzysztof Bałazy  
Dyrektor Generalny  
Lasów Państwowych 
 
 

Warszawa, maj 1998 r.

 

Opracowanie wykonano w Instytucie Badawczym Leśnictwa 
na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych 
Zespół autorski: 

dr inż. Bogdan Łonkiewicz (przewodniczący)

Zakład Badań i Systemów Informacji Przestrzennych IBL

dr inż. Andrzej Kolk

Zakład Ochrony Lasu IBL

mgr inż. Paweł Lech

Zakład Fitopatologi Leśnej IBL

mgr inż. Grażyna Olejarska

Zakład Badań i Systemów Informacji Przestrzennych IBL

mgr inż. Jerzy Wawrzoniak

Zakład Badań i Systemów Informacji Przestrzennych IBL

Pracownia Monitoringu Lasu

 

Opracowania graficzne:

mgr inż. Tomasz Grudziński

Zakład Badań i Systemów Informacji Przestrzennych IBL

mgr Robert Hildebrand

Zakład Badań i Systemów Informacji Przestrzennych IBL

mgr inż. Paweł Lech

Zakład Fitopatologii Leśnej IBL

 

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Elżbieta Suwara

Zakład Informacji Naukowej IBL

SPIS TREŚCI 
Wstęp  
I. ZASOBY LEŚNE KRAJU 

1. Występowanie lasów w Polsce 
2. Struktura własności lasów 
3. Stan zasobów leśnych

II. FUNKCJE LASU 

1. Ekologiczne i gospodarcze znaczenie lasów 
2. Produkcyjne funkcje lasu 
3. Ekologiczne i społeczne funkcje lasu 
4. Ochrona różnorodności biologicznej lasów 
5. Lasy w ochronie przyrody i krajobrazu 

III. ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA LEŚNEGO 

1. Rodzaje zagrożeń 
2. Zagrożenia abiotyczne 
3. Zagrożenia biotyczne 
4. Zagrożenia antropogeniczne 
5. Stan uszkodzenia lasów

IV. WARUNKI ZACHOWANIA LASÓW I ICH FUNKCJI 

1. Polityka leśna Państwa 
2. Zadania gospodarki leśnej 
3. Rozwój badań naukowych

V. STWIERDZENIA I WNIOSKI 
Tabele 1 - 13 
 

I. ZASOBY LEŚNE KRAJU  1. Występowanie lasów w Polsce  Lasy w naszej strefie klimatyczno–geograficznej są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą. Stanowiąc niezbędny czynnik równowagi są jednocześnie formą użytkowania gruntów, która zapewnia produkcję biologiczną, przedstawiającą wartość rynkową, oraz ogólnospołecznym dobrem wolnym, kształtującym jakość życia człowieka.  W historycznej przeszłości lasy występowały niemal na całym obszarze naszego kraju. W następstwie rozwojowych procesów społeczno–gospodarczych, dominacji celów ekonomicznych, a przede wszystkim ekspansji rolnictwa i popytu na surowce drzewne, lasy Polski uległy daleko idącym przeobrażeniom. Lesistość Polski, wynosząca jeszcze w 1920 r. około 38 %, zmalała do 20,8 % w 1945 r. Odwrócenie tego procesu nastąpiło w latach 1946-70, kiedy w wyniku zalesienia ponad 1,2 mln ha lesistość Polski wzrosła do 27,0 %. Średni roczny rozmiar zalesień wynosił wówczas około 30 tys. ha, a w szczytowym okresie 1961 – 65 - ponad 55 tys. ha.  Obecnie powierzchnia gruntów leśnych w Polsce wynosi 8802 tys. ha (wg GUS – stan w dniu 1.01. 1997 r.), co odpowiada lesistości 28,1 %, czyli wyraźnie niższej od lesistości Europy, równej 32%.  Procesy deforestacyjne (wylesienia) i towarzyszące im zubożenie struktury drzewostanów spowodowały zmniejszenie różnorodności biologicznej krajobrazu, rozwój procesów erozji gleb i zakłócenie bilansu wodnego kraju. Nieodzownym warunkiem zachowania trwałości lasów o wysokich predyspozycjach chorobowych stała się proekologiczna polityka leśna państwa oraz aktywna ochrona i hodowla, realizowane w systemie ciągłej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Istotnym problemem jest znaczna fragmentaryzacja i rozdrobnienie terenów leśnych. Nadleśnictwa gospodarują w 28 tys. kompleksów leśnych, z których ponad 6 tys. ma powierzchnię mniejszą niż 5 ha. Przeciętna powierzchnia lasu prywatnej własności nie przekracza 1 ha. Lesistość województw waha się od 12,3 % (płockie) do 48,6 (krośnieńskie i zielonogórskie), a lesistość gmin – od 0,1% do 98,6 (rys. 1).    Rys.1. Lesistość Polski w układzie gmin (wg ZBiSIP IBL)   Niezbędne zwiększenie lesistości kraju do 30 % w bliższej perspektywie (2020 r.) i do 33% w dalszej (2050 r.) wymaga systemowych rozwiązań przestrzennych i ekonomicznych, zapewniających wykorzystanie fizjotaktycznej roli lasów w kształtowaniu środowiska i racjonalizację struktury użytkowania ziemi w Polsce. Zalesienia są bowiem podstawowym sposobem zagospodarowania gruntów marginalnych dla rolnictwa, których powierzchnię szacuje się na 3,3 mln ha. Na części tych gruntów już obecnie zrezygnowano z intensywnej gospodarki rolnej bądź występuje ich odłogowanie.  Opracowany w Instytucie Badawczym Leśnictwa - z inicjatywy Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa - "Krajowy program zwiększenia lesistości" został 23 czerwca 1995 r. przyjęty przez Radę Ministrów. Program przewiduje zalesienie do 2020 r. około 700 tys. ha gruntów, a w dalszej perspektywie - łącznie 1500 tys. Program określa niezbędne do jego uruchomienia mechanizmy ekonomiczne stymulujące leśne zagospodarowanie części gruntów marginalnych, priorytety przestrzenne w układzie gmin (rys. 2) i harmonogram realizacyjny.    Rys. 2. Gminy preferowane w "Krajowym programie zwiększenia lesistości" (wg ZBiSIP IBL)   Środki z budżetu Państwa oraz pożyczka Europejskiego Banku Inwestycyjnego umożliwiły Lasom Państwowym, począwszy od 1994 r., stopniowe zwiększanie rozmiaru zalesień w stosunku do lat poprzednich (1986-93), kiedy zalesiano średnio rocznie 3,9 tys. ha gruntów porolnych i nieużytków, stanowiących własność Skarbu Państwa. W roku 1994 zalesiono około 9,8 tys. ha, w 1996 - 12,0 tys., a w 1997 - 9,4 tys. (rys. 3). Łącznie zalesienia i odnowienia lasu w Lasach Państwowych wykonano w 1997 r. na powierzchni 53,2 tys. ha, (w tym również odnowienia naturalne, dolesienia luk i wprowadzanie drugiego piętra w drzewostanach).    Rys. 3. Rozmiar zalesień w Polsce w latach 1986-97 (wg GUS, 1997 dane DGLP)   W roku 1997 największe powierzchnie zalesiono w następujących regionalnych dyrekcjach LP: w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych (RDLP) w Szczecinku - 1607 ha, Olsztynie – 1510, Białymstoku - 1004 i Toruniu – 919 ha (rys. 4).    Rys. 4. Rozmiar zalesień i odnowień w Lasach Państwowych w 1997 r. w układzie   regionalnych dyrekcji (wg DGLP)   Proces zalesiania gruntów, szczególnie prywatnej własności, mimo znacznego postępu, wymaga dalszego przyspieszenia i większego wspomagania środkami budżetowymi.  2. Struktura własności lasów  W strukturze własnościowej lasów w Polsce (tab. 1) dominują lasy publiczne - 82,9%, w tym Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe - 78,4% (rys. 5). Struktura własności lasów nie uległa w ostatnim dziesięcioleciu istotnym zmianom. Zauważalny jest wzrost udziału powierzchni leśnej parków narodowych: z 1,0 % w 1985 r. do 2,0 w 1997 (wg GUS – stan w dniu 1. 01. 1997 r.)  Udział lasów własności niepaństwowej jest zróżnicowany przestrzennie (rys. 6); największy jest w województwach: siedleckim - 111,7 tys. ha (58,8% ogólnej powierzchni gruntów leśnych województwa), nowosądeckim –104,9 tys. (45,9 %), białostockim – 88,7 tys. (27,4%) łomżyńskim – 78,2 tys. (55,0%), ostrołęckim – 73,3 tys. (35,6%) i zamojskim – 63,1 tys. (49,4%).    Rys. 5. Struktura własności lasów  w Polsce (wg GUS) Rys. 6. Udział lasów niepaństwowych w ogólnej powierzchni leśnej województw (wg ZBiSIP IBL)   Nadzór nad lasami nie stanowiącymi własności Skarbu Państwa sprawują wojewodowie lub kierownicy urzędów rejonowych, którzy - zgodnie z możliwościami określonymi w Ustawie o lasach - nadzór ten zlecają za odpłatnością jednostkom Lasów Państwowych, posiadającym służby przygotowane do tych zadań. Odpłatność ta nie pokrywa jednak w pełni ponoszonych kosztów. Sprawa pełnego sfinansowania wydatków za pełnienie nadzoru wymaga racjonalnego rozwiązania, tym bardziej że zakres zadań w gospodarce leśnej będzie wzrastać w związku z nowelizacją Ustawy o lasach.  Nadmiernie rozdrobniona struktura lasów własności prywatnej, brak pełnej informacji o pozyskaniu drewna, trwale niska aktywność gospodarcza właścicieli, często uzasadniona ich sytuacją ekonomiczną, stwarza potrzebę zasadniczych rozwiązań, umożliwiających właściwą ocenę stanu lasów prywatnych, a przede wszystkim możliwość działań w zakresie prawidłowego zagospodarowania i ochrony tych lasów. Właściwe jest stymulowanie zrzeszania się właścicieli lasów we wspólnoty leśne, a także tworzenie mechanizmów zapewniających obecnym właścicielom lasów prywatnych rekompensowanie kosztów i utraconych korzyści wynikających z publicznych funkcji lasu na zasadach analogicznych, jak w europejskich krajach o gospodarce rynkowej.  3. Stan zasobów leśnych   Lasy zachowały się w Polsce w zasadzie na terenach o najsłabszych możliwościach produkcji biologicznej. Zróżnicowanie warunków ich występowania obrazuje regionalizacja przyrodniczoleśna, uwzględniająca utwory geologiczne, warunki klimatyczne, typy krajobrazu naturalnego i lasotwórczą rolę gatunków drzewiastych. Lokalne warunki rozwoju ekosystemów leśnych, a tym samym optymalny skład i strukturę drzewostanów określa klasyfikacja siedlisk leśnych, uwzględniająca ich żyzność i wilgotność.  W strukturze siedliskowej lasów w Polsce (tab. 2) przeważają siedliska borowe, występujące na 62,7 % powierzchni lasów (rys. 7); siedliska lasowe zajmują 34,6 %, a olsy - 2,7 % .    Rys. 7. Udział powierzchniowy siedliskowych typów lasu w Polsce (wg GUS) Rys. 8. Udział powierzchniowy gatunków panujących w lasach w Polsce (wg GUS)   Struktura siedlisk powoduje, że w naszych lasach dominują gatunki iglaste - 77,3% powierzchni lasów (tab. 3 i rys. 8) i 78,0% zasobów miąższości (tab. 4), a przede wszystkim sosna (łącznie z modrzewiem - 69,0% powierzchni), która w Polsce znalazła najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz siedliskowe w swoim euroazjatyckim zasięgu i dzięki temu zdołała wytworzyć wiele cennych ekotypów (np. sosna taborska lub augustowska). Do dużego udziału gatunków iglastych przyczyniło się również preferowanie ich, począwszy od XIX w., przez przemysł przerobu drewna.  W strukturze wiekowej przeważają drzewostany w wieku do 40 lat, które zajmują 38,6% powierzchni leśnej (tab. 5 i rys. 9) Największy udział - 28,9% w wielkości zasobów miąższości grubizny drewna, nazywanych dalej zasobami drzewnymi, mają drzewostany w wieku powyżej 80 lat (rys. 10); ich powierzchnia wynosi 17,0% ogólnej powierzchni lasów. W PGL Lasy Państwowe drzewostany te stanowią 19,9%, z czego 4,7% (325 tys. ha) przypada na drzewostany powyżej 100 lat, a 2,3% (155 tys. ha) – na drzewostany powyżej 120 lat; 3,2% zajmują drzewostany w fazie odnowienia (KO, KDO i SP).    Rys. 9. Struktura udziału powierzchniowego drzewostanów według klas wieku w Polsce (wg GUS) Rys. 10. Struktura zasobów drzewnych   według klas wieku w Polsce (wg GUS)   W latach 1945-97 struktura gatunkowa naszych lasów uległa korzystnym przemianom, zwłaszcza z punktu widzenia różnorodności biologicznej. Przede wszystkim zwiększył się z 13,0% do 22,7 udział gatunków liściastych (rys. 11). Wyrazem poprawy struktury drzewostanów jest również stały wzrost udziału drzewostanów w wieku powyżej 80 lat oraz przeciętnego wieku wszystkich drzewostanów, który obecnie wynosi 51 lat: w Lasach Państwowych - 56, a w lasach prywatnych - 37.    Rys. 11. Struktura powierzchniowego udziału gatunków panujących w Lasach Państwowych w latach 1956-97 (wg GUS)   Począwszy od 1956 r., kiedy wykonano w Lasach Państwowych pierwszą pełną inwentaryzację, zasoby drzewne stale rosną (rys. 12); według stanu na dzień 01.01.1997 r. (tab. 4) zasoby drzewne osiągnęły 1606,9 mln m3 grubizny brutto, w tym w Lasach Państwowych 1370,4 mln.    Rys.12. Wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski w latach 1967-97, w mln m^3 g^rubizny brutto (wg GUS)   Przeciętna zasobność drzewostanów wynosi obecnie w Polsce 183 m3/ha (powierzchni zalesionej): w Lasach Państwowych – 201, a w lasach prywatnych – 118 - wg BULiGL (rys. 13).    Rys. 13. Przeciętna zasobność drzewostanów w lasach Polski w latach 1967-97, w m^3/ha grubizny brutto (wg GUS)   Analiza wielkości zasobów leśnych i rozmiaru pozyskania w latach 1981-96 wykazuje, że zasoby zwiększyły się łącznie o 702 mln m3 grubizny brutto (w korze), z czego pozyskaniu podlegało 425 mln (60,5%), a 277 mln (39,5%) zostało zakumulowane na pniu (rys. 14).    Rys.14. Przeciętny przyrost zasobów drzewnych i pozyskanie drewna w Lasach Państwowych w latach 1981-97, w tys.m^3/ha grubizny brutto (wg GUS, 1997 dane DGLP)   Przyrost przeciętny roczny miąższości grubizny netto ("na pniu"), obliczony jako iloraz przeciętnej zasobności drzewostanów i ich przeciętnego wieku, w przeliczeniu na 1 ha zalesionych i niezalesionych gruntów Lasów Państwowych wynosi 3,55 m3. Natomiast przyrost bieżący roczny grubizny brutto, obliczony jako różnica między stanem na końcu i na początku roku (z uwzględnieniem pozyskania), wynosi w Lasach Państwowych 7,65 m3/ ha.  Wzrost zasobów drzewnych jest wynikiem przede wszystkim zmiany struktury wiekowej drzewostanów oraz realizacji pozyskania w Lasach Państwowych zgodnie z zasadą trwałości lasów i zwiększania ich zasobów, tzn. na poziomie niższym od przyrostu miąższości drzewostanów. W pewnym stopniu liczbowy wzrost wynika ze stosowania dokładniejszych metod inwentaryzacji. Mimo to obliczona zasobność jest niższa o około 20% od zasobności potencjalnej, wynikającej z naturalnych warunków przyrodniczych. Jest to konsekwencją występującego lokalnie niepełnego wykorzystywania możliwości produkcyjnych siedlisk i obniżania się przyrostu na skutek zanieczyszczeń powietrza.  Struktura gatunkowa i wiekowa drzewostanów sprawia, że zadania w zakresie czynności pielęgnacyjnych i ochronnych są w naszym gospodarstwie leśnym szczególnie duże. Z tego powodu pozyskanie drewna w Polsce charakteryzuje się wysokim udziałem użytków przedrębnych oraz dużym udziałem sortymentów cienkich, co zwiększa koszty prowadzenia gospodarki leśnej.

II. FUNKCJE LASU  1. Ekologiczne i gospodarcze znaczenie lasów  Lasy tworzą najwyżej zorganizowane ekosystemy, w których procesy wykorzystania energii słonecznej i akumulacji produktów fotosyntezy oraz neutralizacji skażeń osiągają bardzo wysoki poziom. Dzięki procesom fotosyntezy lasy odnawiają zapasy tlenu w atmosferze, wiążąc zaś dwutlenek węgla z powietrza łagodzą "efekt cieplarniany". Lasy w znaczący sposób zatrzymują pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza, ulegając przy tym znacznym uszkodzeniom. W lasach zachodzą procesy istotne dla prawidłowego obiegu materii i energii, warunkujące ciągłość funkcjonowania całych zespołów krajobrazowych. Umożliwiając bytowanie wielu gatunków roślin i zwierząt, lasy chronią różnorodność przyrody i jej zasoby genowe. Jednocześnie drewno - odnawialny produkt lasu pozostaje nadal niezastąpionym surowcem, warunkującym postęp cywilizacyjny. Produkty z drewna tworzą najbliższe człowiekowi, ekologiczne otoczenie, a jako surowiec do produkcji papieru - podstawę rozwoju kultury. Lasy spełniają w sposób naturalny lub w wyniku działań gospodarki leśnej różnorodne funkcje, które kwalifikuje się następująco:  - Funkcje ekologiczne (ochronne), zapewniające: kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego, stabilizację składu atmosfery i jej oczyszczanie, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, warunki do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej;  - Funkcje produkcyjne (gospodarcze), polegające na zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co zapewnia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług, oraz przyczyniające się do tworzenia stanowisk pracy i zasilania podatkiem budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych;  - Funkcje społeczne, które kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, tworzą różnorodne formy użytkowania lasu przez społeczność lokalną, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, rozwój kultury, oświaty i nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa.  Funkcje lasu są ograniczone: wzrost jednych może się odbywać kosztem pozostałych, co rodzi konflikty między nimi. Równocześnie wiele rodzajów funkcji lasu uzupełnia się wzajemnie lub z siebie wynika oraz zmienia się w czasie i w przestrzeni.    Rys. 15. Leśne kompleksy promocyjne w Polsce (wg ZBiSIP IBL)   Podstawową zasadą gospodarki leśnej było i jest dążenie do zachowania trwałości lasów oraz powiększania zasobów leśnych i ciągłości ich użytkowania. Towarzyszy temu świadomość wielofunkcyjnego modelu lasu, według którego ekosystemy leśne biologicznie zdrowe, o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem i racjonalnie użytkowane zapewniają równocześnie spełnianie wszystkich funkcji lasu.  W ostatnich latach postępuje znaczące przewartościowanie polityki leśnej Państwa w kierunku wielofunkcyjnego modelu trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Zasady zagospodarowania integrujące cele powszechnej ochrony przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej i uspołecznienia zarządzania lasami jako dobrem publicznym, doskonalone są przede wszystkim na terenie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP) (rys. 15). W roku 1995 utworzono 7 LKP o powierzchni 324 tys. ha, co stanowi 4,7% powierzchni leśnej w zarządzie PGL Lasy Państwowe. W roku 1996 utworzono kolejne 3 LKP o powierzchni 121 tys. ha. Łączna powierzchnia 10 LKP według stanu na dzień 01. 01. 1997 r. wynosi 445 tys. ha i odpowiada 6,5% powierzchni lasów w zarządzie PGL Lasy Państwowe.  2. Produkcyjne funkcje lasu  Produkcyjne funkcje lasu wyrażają się przede wszystkim wytwarzaniem siłami przyrody i pracą człowieka surowców drzewnych i innych produktów użytecznych i przyjaznych człowiekowi oraz będących podstawą wielu działów produkcji, zawodów, tradycji i kultur.  Potrzeby hodowlane, zasady regulacji struktury zasobów leśnych, zapotrzebowanie na drewno i wyroby z niego na cele gospodarcze oraz konieczność zapewnienia ekonomicznych warunków prowadzenia gospodarki leśnej uzasadniają wykorzystanie lasów jako odnawialnego źródła surowca drzewnego. Podstawą użytkowania lasu jest jego realizacja na poziomie określonym przyrodniczymi warunkami produkcji, wymogami hodowlanymi i ochronnymi, a przede wszystkim zasadą trwałości lasów i zwiększania ich zasobów.  Ustalany na 10 lat w planie urządzenia lasu (lub uproszczonym planie urządzenia), rozmiar pozyskania drewna (grubizny) określa się jako etat cięć. Wielkość pozyskania w drzewostanach dojrzałych do odnowienia, określana jako etat cięć rębnych, traktowana jest jako maksymalna dla nadleśnictwa. Wielkość przewidywanych do pozyskania w drzewostanach młodszych, w ramach zabiegów pielęgnacyjnych, tzw. użytków przedrębnych ma charakter orientacyjny (przybliżony) i może ulegać zmianie w zależności od bieżących ustalanych podczas wykonywania zabiegu, potrzeb hodowlanych i sanitarnych.  Dla celów statystycznych określa się roczne możliwości pozyskania drewna w skali całego kraju, jako sumę 1/10 etatów cięć rębnych i planowanych użytków przedrębnych ze wszystkich nadleśnictw Lasów Państwowych. Wielkość tak określona, służąca do analiz porównawczych ma charakter orientacyjny i nie powinna być utożsamiana z obowiązkową roczną normą dla całych Lasów Państwowych, przede wszystkim z uwagi na przybliżony sposób ustalania rozmiaru użytkowania przedrębnego oraz labilny stan lasu.  Przybliżone możliwości rocznego pozyskania drewna w Lasach Państwowych - oceniane według powyższych zasad - wynosiły w 1997 r. 21,3 mln m3 grubizny, w tym w użytkowaniu rębnym – 10,0 mln m3.  W roku 1997 pozyskano w Lasach Państwowych 19 941,9 tys. m3 grubizny, w tym w cięciach rębnych 7711,5 tys. (77,3% oszacowanego sumarycznego etatu) i w cięciach przedrębnych – 12 230,4 tys. (108,2%). W pozyskaniu drewna znaczny udział - 4128 tys. m3 miała miąższość posuszu, pozyskana w ramach sanitarnego porządkowania lasu, oraz miąższość złomów i wywrotów (rys. 16).    Rys.16.Udział pozyskania posuszu, złomów i wywrotów w użytkowaniu ogółem w Lasach Państwowych w okresie 1981-97, w tys. m^3grubizny (wg GUS, 1997 dane DGLP)   Porównania wieloletnie (tab. 6) wskazują, że w Lasach Państwowych w latach 1981-97 w użytkowaniu rębnym możliwości etatowe zostały wykorzystane w 82%. Natomiast wykonanie użytkowania przedrębnego, określonego w planach urządzenia lasu jako orientacyjne, wyniosło 141,6% i wahało się od 102,1 tys. m3 w 1990 r. do 213,6 tys. m3 w 1983 r. Miąższość pozyskana w ramach porządkowania stanu sanitarnego lasu w 1983 r. wynosiła 16,8 mln m3 i stanowiła 73,5% ogólnego pozyskania drewna. Znaczne przekroczenie rozmiaru użytkowania w cięciach przedrębnych w stosunku do orientacyjnych wytycznych planów urządzania lasu wynika przede wszystkim z nieuwzględniania w planowaniu cięć sanitarnych, które w latach 1981-97 stanowiły od 22,8% do 73,5 pozyskania ogółem. W pozyskaniu użytków przedrębnych przestrzega się zasady, by wysokość tego pozyskania nie przekroczyła 50% bieżącego rocznego przyrostu drzewostanów objętych zabiegami pielęgnacyjnymi (czyszczenia, trzebieże).  Nadal utrzymuje się tendencja zmniejszania się powierzchni zrębów zupełnych: z 43 tys. ha w 1980 r. do 25 tys. w 1997 (rys.17), z których pozyskano 5097,4 tys. m3, tj. 25,6% ogółu pozyskania grubizny.  Pozyskanie w lasach prywatnych według wielkości ujmowanych w statystykach wyraźnie odbiega od możliwości etatowych i stanu obserwowanego, co wskazuje przede wszystkim na brak pełnej informacji o stopniu użytkowania tych lasów, a tym samym o przestrzeganiu ustawowych wymogów zapewnienia trwałości lasów i ich funkcji.    Rys.17. Powierzchnia zrębów zupełnych w Lasach Państwowych w okresie 1980-97, w tys. ha (wg GUS, 1997 dane DGLP)   Lasy polskie zaspokajają w zasadzie krajowe zapotrzebowanie na drewno. Ma to miejsce w sytuacji, kiedy zużycie drewna w Polsce wynosi około 0,5 m3 na 1 mieszkańca i jest wyraźnie niższe niż w krajach europejskich (0,8 m3). Stan ten sygnalizuje potrzebę uwzględnienia w realizacji polityki leśnej elementów polityki surowcowej, określającej kierunki łagodzenia deficytu drewna, szczególnie do przerobu celulozowo-papierniczego, który może pojawić się w najbliższych latach.  3. Ekologiczne i społeczne funkcje lasu  Uwzględnianie w gospodarce leśnej ekologicznych i społecznych funkcji lasu, określanych często jako pozaprodukcyjne, znalazło wyraz w wyróżnianiu od 1957 r. lasów o charakterze ochronnym, określanych do 1991 r. jako lasy grupy I. Ich łączna powierzchnia w Lasach Państwowych w 1975 r. wynosiła 1485 tys. ha (22,5% ogólnej powierzchni leśnej LP) i wzrosła według stanu na dzień 01. 01. 1997 r. (tab.7) do 3349,9 tys. ha (48,8%), co stanowi 38,2 % powierzchni wszystkich lasów w Polsce. Wśród wyróżnianych kategorii największą powierzchnię zajmują obecnie lasy w strefie oddziaływania przemysłu – 932,2 tys. ha, wodochronne – 722,0 tys. krajobrazowe – 671,2 tys. i masowego wypoczynku - 592,7 tys. (rys. 18). Od roku 1991, zgodnie z Ustawą o lasach, do lasów ochronnych zalicza się również drzewostany nasienne, ekosystemy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody i ostoje zwierzyny. Terytorialne nakładanie się zasięgów lasów ochronnych różnych kategorii oraz zmiany w wyróżnianych kategoriach powodują niejednoznaczność danych statystycznych.    Rys. 18. Udział lasów ochronnych w Lasach Państwowych w 1997 r. (wg BULiGL)   Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono w atrakcyjnych krajobrazowo terenach górskich oraz na obszarach ujemnego oddziaływania przemysłu.  W lasach, w zależności od ich wiodących funkcji, stosuje się zmodyfikowane postępowanie, polegające na ograniczaniu stosowania rębni zupełnych, podwyższaniu wieku rębności, dostosowywaniu składu gatunkowego do pełnionych funkcji, zagospodarowaniu rekreacyjnym itp. Ustawa o lasach rozszerza obowiązek wyróżniania lasów ochronnych w lasach wszystkich form własności oraz zobowiązuje do dostosowania w ciągu 5 lat planów urządzenia lasu, w tym również uproszczonych planów urządzenia, do wymagań Ustawy, która modyfikuje kryteria kwalifikowania lasów ochronnych. Stwarza to potrzebę podjęcia działań stymulujących wyróżnianie, na miarę potrzeb, lasów ochronnych w lasach prywatnych. Należy przewidywać konieczność rekompensowania właścicielom lasów prywatnych utraconych dochodów z tytułu zwiększonych zadań w zagospodarowaniu oraz ograniczeń w użytkowaniu lasów ochronnych.  4. Ochrona różnorodności biologicznej lasów  W ekosystemach leśnych najliczniej występuje w naturalnym stanie rodzima flora i fauna, co zapewnia ciągłość życia biologicznego i bogactwo krajobrazowe. Z przybliżonych ocen wynika, że za leśne, tzn. bytujące w lasach lub częściowo związane z ekosystemami leśnymi można uznać około 60% zwierząt kręgowych z ogólnej liczby około 60 gatunków, ponad 80% grzybów wielkoowocnikowych, zdecydowaną większość mchów i paproci, dużą grupę roślin kwiatowych oraz znaczną część najliczniejszej gatunkowo grupy zwierząt, jaką są owady. W lasach Polski występuje np., około 420 gatunków pająków, 100 gatunków biegaczowatych, 40 gatunków mrówek. W latach 1994-95 wszystkie nadleśnictwa Lasów Państwowych przeprowadziły nadzwyczajną inwentaryzację elementów różnorodności biologicznej. Wyniki inwentaryzacji zostały wprowadzone do bazy komputerowej IBL oraz połączone z systemem informacji przestrzennej o lasach.  W zgromadzonym materiale informacyjnym zidentyfikowano m. in. (tab.8):  - 548 projektowanych i proponowanych rezerwatów przyrody, o łącznej powierzchni 45 636 ha, na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, a nie objętych dotychczas ochroną;  - 15 962 fragmenty lasów o charakterze zbliżonym do naturalnego, rodzimego pochodzenia, bogatych florystycznie, o łącznej powierzchni 281,7 tys. ha;  - 37 480 fragmentów lasów szczególnie ważnych ekologicznie, o łącznej powierzchni 402,5 tys. ha, w tym 32 700 fragmentów lasów na siedliskach wilgotnych, o łącznej powierzchni 303,9 tys. ha.  Stosunkowo nową wprowadzoną formą ochrony są użytki ekologiczne, mające duże znaczenie w zachowaniu różnorodności biologicznej. Obejmują one: bagna, torfowiska, naturalne zbiorniki wodne oraz śródleśne i śródpolne "oczka wodne". Ogółem w zgromadzonym materiale zinwentaryzowano 3798 takich obiektów o łącznej powierzchni 13 952 ha. Jednocześnie 19 155 obiektów o łącznej powierzchni 60 049 ha zainwentaryzowano jako tereny niezalesione; stanowią je bagna, torfowiska, wrzosowiska, połoniny i utwory geologiczne; ekosystemy te nie są jeszcze zaliczone do użytków ekologicznych.  Ponadto należy uwzględnić ponad 19 tys. drzewostanów stanowiących bazę nasienną, o łącznej powierzchni 246 820 ha, w tym 15 486 ha wyłączonych drzewostanów nasiennych i 231 334 ha gospodarczych drzewostanów nasiennych. Najwięcej wyłączonych drzewostanów nasiennych zarejestrowanych jest na terenie RDLP w Szczecinku - 184 obiekty, Katowicach - 165 i Radomiu - 162; natomiast gospodarczych drzewostanów nasiennych najwięcej odnotowano w RDLP w Białymstoku - 4238 obiektów o łącznej powierzchni 28 778 ha. Przedmiotem szczególnej troski są wydzielone na powierzchni 1500 ha drzewostany zachowawcze umożliwiające propagowanie rodzimych ekotypów gatunków lasotwórczych.  W toku nadzwyczajnej inwentaryzacji zebrano również dane o ochronie gatunkowej fauny. W zgromadzonym materiale wyróżniono 1741 stref ochronnych gniazdowania ptaków, wokół: 761 stanowisk bociana czarnego, 40 stanowisk rodziny rybołowów, 897 stanowisk rodziny jastrzębi i 43 stanowisk puchacza.  Wyrazem bogactwa gatunkowego fauny leśnej są zwierzęta łowne, których liczebność w Polsce (tab. 9) należy do najwyższej w Europie i w odniesieniu do większości gatunków kopytnych sukcesywnie się zwiększa, stwarzając stałe zagrożenie dla lasu. Niepokojące jest natomiast zmniejszanie się populacji zająca, bażanta i cietrzewia, a także objętego ochroną rysia.  5. Lasy w ochronie przyrody i krajobrazu  Lasy i ich elementy stanowią najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu (rys. 19).  Najwyższą formą ochrony przyrody są parki narodowe, które - w liczbie 22 - zajmują (wg GUS - stan w dniu 1.01.1997 r.) powierzchnię 305,4 tys. ha, w tym 189,0 tys. (61,8%) stanowią lasy (tab. 10).  Według danych GUS rezerwaty przyrody, w liczbie 1204, obejmują powierzchnię 130,4 tys. ha, w tym 45,2 tys. powierzchni leśnej.  Decyzją władz wojewódzkich powołano 109 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 2187,7 tys. ha, w tym 1160,2 tys. (53,0%) stanowi powierzchnia leśna; w strefach ochronnych znalazło się 1446,5 tys. ha, w tym 411,5 tys. ha powierzchni leśnej (28,4%). Do obszarów chronionego krajobrazu zaliczono 369 obiektów przyrodniczych o łącznej powierzchni 6665,4 ha, w tym 2860,2 tys. (42,9%) powierzchni leśnej według stanu na dzień 31.12.1996 r. – GUS. Łączna powierzchnia objęta różnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu zwiększyła się w latach 1980-97 z 3,4% do 29,4% powierzchni geograficznej kraju i wynosi 9183,2 tys. ha ( GUS – Leśnictwo 1997).  Prawie połowę (45,8%) powierzchni wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu (bez stref ochronnych) stanowią lasy. Wielkości te nie uwzględniają lasów uznanych za ochronne ze względu na pełnione funkcje, które zajmują 3349,4 tys. ha (48,8% ogólnej powierzchni Lasów Państwowych i 38,2% ogólnej powierzchni lasów w Polsce).    Rys. 19. Formy ochrony przyrody w Polsce (wg ZBiSIP IBL)   Gospodarka leśna w lasach zaliczonych do obszarów objętych ochroną przyrody i krajobrazu podlega ograniczeniom wynikającym ze statusu tych obszarów. Uwzględniając jednocześnie ograniczenia wynikające z zakwalifikowania około 20% lasów do stref zagrożeń przemysłowych, można powiedzieć, że jedynie na powierzchni 30% lasów (rys. 20) nie występują zewnętrzne dla leśnictwa uwarunkowania realizacji gospodarczych funkcji lasu.    Rys. 20. Lasy na obszarach chronionych i w strefach zagrożeń przemysłowych (wg GUS)   Należy również uwzględnić, że wszystkie formy zagospodarowania i ochrony lasów mające na celu zapewnienie ich trwałości i biologicznej odporności, służą jednocześnie zachowaniu zasobów genowych i różnorodności biologicznej, czyli nadrzędnym celom ochrony przyrody. Zgodnie z nową polityką leśną sukcesywnie wprowadza się w Lasach Państwowych zasadę sporządzania i realizacji programów ochrony przyrody w nadleśnictwach. Szczególną uwagę zwraca się na zachowanie naturalnych i ekologicznie ważnych ekosystemów leśnych, a także na ochronę przyrodniczo cennych gatunków roślin i zwierząt. Wyrazem tego jest m.in. uznawanie za lasy ochronne wybranych drzewostanów nasiennych i ostoi zwierząt.

III. ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA LEŚNEGO 

1. Rodzaje zagrożeń 

Zagrożenie środowiska leśnego w Polsce należy do najwyższych w Europie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym lasów. Negatywnie oddziałujące czynniki, określane często jako stresowe, można sklasyfikować z uwzględnieniem: 
- pochodzenia, jako: abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne; 
- charakteru oddziaływania, jako: fizjologiczne, mechaniczne i chemiczne; 
- długotrwałości oddziaływania, jako: chroniczne i okresowe; 
- roli jaką odgrywają w procesie chorobowym, jako: predyspozycyjne, inicjujące i współuczestniczące. 

W syntetycznej ocenie stanu zagrożenia lasów najbardziej wyrazisty obraz przedstawia analiza uwzględniająca pochodzenie zjawisk stresowych (zestawienie). 

Czynniki stresowe oddziałujące na środowisko leśne 
 

ABIOTYCZNE	BIOTYCZNE	ANTROPOGENICZNE
1. Czynniki atmosferyczne  * anomalie pogodowe  - ciepłe zimy  - niskie temperatury   - późne przymrozki  - upalne lata  - obfity śnieg i szadź   - huragany   * termiczno-wilgotnościowe  - niedobór wilgoci   - powodzie * wiatr  - dominujący kierunek  - huragany   2. Właściwości gleby  * wilgotnościowe  - niski poziom wód gruntowych  * żyznościowe  - gleby piaszczyste   - grunty porolne  3. Warunki fizjograficzne  * warunki górskie	1. Struktura drzewostanów  * skład gatunkowy  - dominacja gatunków   iglastych  * niezgodność z siedliskiem  - drzewostany iglaste na  siedliskach lasowych  2. Szkodniki owadzie  * pierwotne  * wtórne  3. Grzybowe choroby   infekcyjne * liści i pędów  * pni   * korzeni   4. Nadmierne występowanie   roślinożernych ssaków * zwierzyny   * gryzoni	1. Zanieczyszczenia powietrza  * energetyka  * gospodarka komunalna  * transport  2. Zanieczyszczenie wód i gleb   * przemysł  * gospodarka komunalna  * rolnictwo  3. Przekształcenia powierzchni   ziemi  * górnictwo  4. Pożary lasu  5. Szkodnictwo leśne  *kłusownictwo i kradzieże  *nadmierna rekreacja  *masowe grzybobranie  6. Niewłaściwa gospodarka   leśna *schematyczne postępowanie  * nadmierne użytkowanie  * zaniechanie pielęgnacji

 
Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko leśne ma złożony charakter, często cechuje je synergizm, ponadto reakcja na nie, w stosunku do okresu wystąpienia bodźca, jest niekiedy przesunięta w czasie. Stwarza to wielką trudność w interpretacji obserwowanych zjawisk, dotyczących zwłaszcza bezpośrednich relacji przyczynowo-skutkowych. Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika jednoznacznie, że równoczesne działanie wielu czynników stresowych powoduje zwykle stałą wysoką predyspozycję chorobową lasów i ciągłość procesów destrukcyjnych w środowisku leśnym. Okresowe nasilenie występowania choćby jednego czynnika (gradacja owadów, susza, pożary) prowadzić może do załamania odporności biologicznej ekosystemów leśnych oraz lokalnych lub regionalnych zagrożeń katastrofalnych. Przejawem tego są występujące co pewien czas pandemiczne (wielkopowierzchniowe) gradacje szkodników owadzich i epifitozy grzybowych chorób infekcyjnych, liczne i rozległe pożary czy w skrajnych przypadkach zastępowanie zbiorowisk leśnych roślinnością synantropijną. Występowanie czynników stresowych może, w zależności od ich rodzaju i nasilenia, przynieść następujące skutki: 
- uszkodzenia lub ustąpienie (wyginięcie) poszczególnych organizmów; 
- zakłócenie naturalnego składu i struktury ekosystemu leśnego oraz ubożenie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji: genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym; 
- uszkodzenie całego ekosystemu leśnego, trwałe ograniczenie produkcyjności siedlisk i przyrostu drzew, a zatem zmniejszenie zasobów leśnych i funkcji ochronnych lasu; 
- całkowite zamieranie drzewostanów i synantropizację całego zbiorowiska roślinnego. 

Skutek oddziaływania czynników stresowych na środowisko leśne jest pochodną właściwości tych czynników oraz odporności ekosystemów leśnych. 
Niska odporność biologiczna ekosystemów leśnych w Polsce w dużym stopniu związana jest ze zmianami szaty roślinnej kraju w porównaniu do zbiorowisk pierwotnych. Zmiany te polegały na zmniejszeniu udziału drzewostanów liściastych i mieszanych na rzecz utworzonych sztucznie monokultur sosnowych na niżu oraz świerkowych w górach. Naturalne zespoły leśne, powstałe w drodze sukcesji pierwotnej i dostosowane do lokalnych warunków środowiskowych (klimatu, siedliska), cechujące się wysokimi zdolnościami samoregulującymi, zastąpione zostały zbiorowiskami o uproszczonej strukturze gatunkowej, wiekowej i wysokościowej. Na stan ten nałożyły się skutki negatywnych zmian w całym środowisku przyrodniczym oraz konsekwencje rozwoju cywilizacyjnego. Przyczyniło się to do zmniejszenia odporności lasów na działanie czynników stresowych i znalazło wyraz w dynamicznym wzroście w okresie ostatnich 50 lat wielkości szkód powodowanych przez wszystkie rodzaje stresorów. 

2. Zagrożenia abiotyczne  

Zagrożenia abiotyczne są przede wszystkim konsekwencją położenia geograficznego Polski na obszarze ścierania się wpływów klimatu morskiego i kontynentalnego oraz związanego z tym częstego występowania anomalii pogodowych. Anomalie pogodowe a także obniżenie poziomu wód gruntowych w następstwie niedoboru opadów zmniejszają w znaczący sposób biologiczną odporność drzewostanów na działanie biotycznych czynników szkodotwórczych. Anomalie pogodowe wyrażają się częstym występowaniem ekstremalnych temperatur, opadów i wiatrów. Huraganowe wiatry, obfite opady, śnieg i szadź (w latach 1981, 1982, 1984 i 1987), silne mrozy (do -35° C zimą 1984/85 i 1986/87) oraz susza wyrządzają w lasach poważne szkody gospodarcze. 
Na niekorzystny stan lasów w Polsce w sposób trwały wpływają czynniki kształtujące bilans wodny siedlisk leśnych. Należy do nich - w wymiarze wieloletnim - deficyt opadów atmosferycznych, powtarzające się okresy posuchy w sezonie wegetacyjnym oraz obniżanie się poziomu wód gruntowych. Efektem tego jest występowanie na znacznych obszarach Polski niedoborów wilgoci dostępnej dla roślin, przejawiające się m.in. procesami stepowienia. Niedoborem wilgoci charakteryzuje się (rys. 21) rozległy obszar rozciągający się od Niziny Szczecińskiej, Pojezierza Wielkopolskiego, Niziny Wielkopolskiej i Niziny Śląskiej na zachodzie poprzez Nizinę Mazowiecką aż po Kotlinę Sandomierską i Polesie Lubelskie na wschodzie kraju. Wyraża się to relatywnie niskim poziomem średniej wieloletniej współczynnika hydrotermicznego dla sezonu wegetacyjnego, określającego relacje między wielkością opadów atmosferycznych a temperaturą powietrza. Współczynnik ten nie przekraczał na wymienionych terenach wartości 1,5, na niektórych zaś obszarach (Nizina Wielkopolska) - nawet 1,2, co wskazuje na występowanie trwałego deficytu zaopatrzenia roślin w wodę. Na przykład wartości współczynnika hydrotermicznego były w sezonie wegetacyjnym 1992 r. niższe od średniej wieloletniej na niemal całym terytorium Polski, w 1993 - na około 70%, a w 1994 i 1995 - na ponad 65% powierzchni kraju. W roku 1996 nastąpiła relatywna poprawa warunków wilgotnościowych. 
 

Rys. 21. Rozkład przestrzenny średniej wieloletniej (1966-90) wartości wskaźnika hydrotermicznego Sieljaninowa dla sezonu wegetacyjnego (wg ZFL IBL)

  
Warunki pogodowe w 1997 r. cechowało występowanie bezpośrednio po sobie okresów suchych i deszczowych oraz gorących i bardzo chłodnych. Średnia dla całego kraju (z 56 stacji meteorologicznych) suma opadów w okresie wegetacyjnym wynosiła 628 mm i o niemal 50 % przekraczała wartość średniej wieloletniej (dla lat 1966-90). Nie notowane od dawna opady były bezpośrednią przyczyną powodzi, która dotknęła południową i zachodnią część kraju (rys.22). Skutki powodzi w ekosystemach leśnych wyrażały się w postaci: 

- okresowego zakłócenia stosunków wodnych i procesów fizjologicznych; 

- częściowego lub całkowitego zniszczenia upraw, odnowień naturalnych, podszytów i podrostów;

- zniszczenia w wyniku wywałów drzew i grup drzew w starszych drzewostanach; 

- zamierania pojedynczych drzew, grup drzew lub całych wydzieleń drzewostanów.

Katastrofalna powódź objęła w Lasach Państwowych około 140 tys. ha. Pod wodą znalazły się m.in. drzewostany położone na terenie RDLP w Katowicach - 64 tys. ha, we Wrocławiu - 58 tys., w Zielonej Górze - 8 tys., Poznaniu - 7 tys., Szczecinie - 2 tys., Krakowie - 1,6 tys. i Krośnie - 1,1 tys. Powierzchnia drzewostanów ze stwierdzonymi do końca 1997 r. wyraźnymi symptomami uszkodzeń wynosiła według oceny Lasów Państwowych około 28 tys. ha, z tego powierzchnia wymagająca przebudowy - 16 tys.  

Należy również uwzględnić możliwości dalszego stopniowego zamierania drzewostanów, które może wiązać się z nasileniem występowania szkodników wtórnych i grzybowych chorób infekcyjnych. Zjawiska te mogą pogłębiać powstałe szkody i stworzyć zagrożenia dla pozostałych, dotychczas zdrowych drzewostanów. Zniszczeniom na terenach dotkniętych powodzią uległy również szkółki leśne – o łącznej powierzchni 90 ha. Ogromne znaczenie ma również zniszczenie infrastruktury technicznej w lasach (drogi, mosty itp.), co oprócz spowodowania wysokich strat materialnych ogranicza lub wręcz uniemożliwia wykonywanie zabiegów hodowlanych i ochronnych. 
 

Rys. 22. Obszary objęte powodzią w 1997 r. (wg ZBiSIP IBL)

  
W 1997 r. średnie temperatury, zarówno dla okresu wegetacyjnego, jak i całego roku (odpowiednio 12,9oC i 7,8) były zbliżone do rejestrowanych w latach poprzednich i nie odbiegały od normy. Przy znacznie przekraczających normę opadach oznaczało to wysokie wartości współczynnika hydrotermicznego dla sezonu wegetacyjnego - przewyższające we wszystkich RDLP wartości średniej wieloletniej. W RDLP w Łodzi, Katowicach, Krakowie, we Wrocławiu i w Zielonej Górze współczynnik ten był wyższy od normy o ponad 30 %. Dlatego należy stwierdzić, że po wielu latach suchych rok 1997 był drugim z kolei, w którym na przeważającej części Polski (poza obszarem wystąpienia powodzi) odnotowano relatywną poprawę warunków termiczno-wilgotnościowych. 

Zdecydowana przewaga wiatrów o kierunku zachodnim stanowi kolejny czynnik predyspozycyjny. Przyczynia się on do zwiększonego napływu zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego z wysoko uprzemysłowionych krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Warunki pogodowe w rejonach górskich w połączeniu ze wzmożonym działaniem innych czynników stresowych powodują, że przede wszystkim na tych terenach występują zjawiska klęskowe i trwałe uszkodzenia ekosystemów leśnych. 
 

Rys. 23. Udział gruntów porolnych w powierzchni leśnej nadleśnictw (wg Sieroty, Małeckiej i Lecha, 1993)

 
Lasy polskie w przeważającej części położone są na glebach piaszczystych o zaawansowanych procesach bielicowych. Cechują się wysoką przepuszczalnością wód opadowych, niskimi zdolnościami buforowymi, niską żyznością i małą pojemnością kompleksu sorpcyjnego. Szczególnie niekorzystnymi warunkami do wzrostu drzewostanów cechują się grunty porolne (łącznie prawie 1,5 mln ha). Charakteryzują się one brakiem odpowiedniej struktury fizykochemicznej i właściwych dla gleb leśnych układów mikrobiologicznych. Występowanie lasów na gruntach porolnych jest na terenie kraju nierównomierne (rys.23). Największa ich koncentracja jest na terenie RDLP w Olsztynie (207 tys. ha), Białymstoku (108 tys.), Poznaniu (107 tys.), Toruniu (102 tys.) oraz Łodzi, Szczecinie, Szczecinku i Lublinie (po ok. 70 tys.). Największy udział gruntów porolnych w ogólnej powierzchni lasów występuje w nadleśnictwach położonych na obszarze Pojezierza Pomorskiego, w środkowej części Pojezierza Wielkopolskiego, zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, na Polesiu Lubelskim i w Beskidzie Niskim (powyżej 25%). Mniejszym udziałem tych gruntów (5-25%) cechują się natomiast lasy w nadleśnictwach położonych w południowej części Pojezierza Wielkopolskiego, zachodniej części Niziny Mazowieckiej oraz Doliny Wisły od Włocławka w kierunku ujścia rzeki. Natomiast na pozostałej części kraju udział gruntów porolnych przeważnie nie przekracza 5% ogólnej powierzchni leśnej nadleśnictw. 

3. Zagrożenia biotyczne 

Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska w lasach związane z masowymi pojawami szkodników owadzich oraz grzybowych chorób infekcyjnych występują w dużej różnorodności i nasileniu. W efekcie oddziaływania czynników stresowych, w ostatnich dziesięcioleciach występują w środowisku leśnym niekorzystne zjawiska, takie jak: 

- uaktywnienie nowych i mało poznanych gatunków owadów i grzybów, nie wyrządzających dotychczas szkód; 
- skrócenie okresów międzygradacyjnych przez najgroźniejsze, od dawna występujące szkodniki owadzie; 
- powstanie nowych i poszerzenie starych ognisk gradacyjnych szkodliwych owadów, a tym samym zwiększenie areału masowego ich występowania; 
- pogorszenie stanu zdrowotnego drzew gatunków liściastych, uważanych dotychczas za bardziej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe. 

W kolejnych dekadach okresu 1961-90 zwiększała się liczba gatunków owadów zagrażających drzewostanom oraz powierzchnia drzewostanów objętych zwalczaniem szkodników. I tak jeżeli w latach 1961-70 zaobserwowano masowy pojaw 38 gatunków (zwalczaniem objęto 20), a zabiegi ratownicze wykonano na łącznej powierzchni około 600 tys. ha, to w latach 1981-90 masowo w formie gradacji wystąpiło już 56 gatunków (zwalczaniem chemicznym objęto 46), zabiegi ratownicze zaś wykonano na łącznej powierzchni ponad 7 mln ha. Z lasu wywieziono wówczas około 70 mln m3 drewna iglastego i liściastego zasiedlonego przez owady. Podobnie lata dziewięćdziesiąte cechowały się pandemicznymi gradacjami foliofagów (m.in. brudnicy mniszki w latach 1993-94) oraz szkodników wtórnych drzewostanów iglastych (w latach 1993-94). Największą dynamikę zagrożenia lasów Polski przejawiają szkodniki liściożerne starych drzewostanów iglastych, a przede wszystkim brudnica mniszka, boreczniki, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, strzygonia choinówka i osnuja gwiaździsta. Dostrzegana jest przy tym cykliczność gradacji owadów. Gradacje owadzich szkodników pierwotnych wystąpiły w latach 1979-84 i 1992-94, a szkodników wtórnych - w latach 1981-85 i 1993-94. Owady występujące dotychczas marginalnie nabrały gospodarczego znaczenia, np. powierzchnia zwalczania szkodników upraw i młodników w latach 1975-94 zwiększyła się pięciokrotnie, osiągając ponad 50 tys. ha. 
W kilku ostatnich latach największe zagrożenia związane były z: 

- kolejnym wystąpieniem w latach 1993-94 gradacji brudnicy mniszki łącznie na 1,7 mln ha, co wymagało przeprowadzenia zabiegów ratowniczych na powierzchni 912 tys. ha; 
- masowym pojawem w latach 1991-95 boreczników, zwalczanych na powierzchni 620 tys. ha; 
- wzmożonym występowaniem barczatki sosnówki w latach dziewięćdziesiątych i jej zwalczaniem na powierzchni około 130 tys. ha; 
- uaktywnieniem się osnui gwiaździstej, zwalczanej na obszarze kilku tysięcy hektarów rocznie (w 1994 r. - 9 tys. ha); 
- stałą aktywnością zwójki zieloneczki i innych foliofagów gatunków liściastych, które zwalczano corocznie na powierzchni 2,3 - 5,3 tys. ha;  
- wzrostem aktywności chrabąszczy, zwalczanych w latach 1994-96 na łącznej powierzchni prawie 20 tys. ha; 
- tendencją wzrostową kompleksowych chorób drzewostanów dębowych, bukowych i brzozowych. 

Najniższe do tej pory zagrożenia cechowały początek lat dziewięćdziesiątych. W roku 1990 zabiegi zwalczania prowadzono w drzewostanach sosnowych na powierzchni około 2 tys. ha. Zwalczano wówczas strzygonię choinówkę, osnuję gwiaździstą i boreczniki. 
Rozkład przestrzenny stref zagrożenia lasów przez szkodniki owadzie wskazuje (rys. 24), że drzewostany najbardziej zagrożone znajdują się w północnej części Polski - w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, północno-zachodniej – na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Wielkopolskim oraz w trzech rejonach w południowej części kraju - Sudetach, Śląsku Opolskim i Beskidzie Wysokim. Wysokie zagrożenie lasów Polski południowej determinowane jest niemal wyłącznie przez szkodniki wtórne, gdy tymczasem na pozostałych obszarach przeważa zagrożenie przez szkodniki pierwotne (głównie brudnicę mniszkę). Wyróżnić również można zaznaczającą się strefę zagrożenia niskiego, rozciągającą się półkoliście od Niziny Śląskiej na zachodzie Polski poprzez obszar wyżyn Krakowsko-Częstochowskiej, Małopolskiej (z wyłączeniem terenu Gór Świętokrzyskich) i Lubelskiej aż po wschodnią część Niziny Mazowieckiej i Pojezierza Mazurskiego na północnym wschodzie Polski. 
 

Rys. 24. Strefy zagrożenia lasów Polski przez szkodniki owadzie łącznie - pierwotne i wtórne  (wg Kolka, Lecha i Sieroty, 1996)

 
Rok 1997 w porównaniu z poprzednimi latami charakteryzował się niską aktywnością szkodników liściożernych. W roku tym zwalczano w Polsce 22 istotne dla gospodarki leśnej gatunki szkodników leśnych na łącznej powierzchni 125,5 tys. ha (tab. 11). Najpoważniejsze znaczenie miało zagrożenie ze strony poprocha, który był zwalczany na powierzchni ponad 52 tys. ha. Spośród innych foliofagów na znacznej powierzchni wystąpiły boreczniki – zwalczanie prowadzono na prawie 8 tys. ha, osnuja gwiaździsta – na około 6 tys. i barczatka – na 5 tys. Utrzymało się duże zagrożenie przez zwójki dębowe i miernikowce, które były zwalczane na powierzchni około 10 tys. ha (rys. 25). Zmniejszyła się natomiast powierzchnia zagrożona przez szkodniki korzeni oraz powierzchnia zagrożonych upraw i młodników. 
Stan zdrowotny drzewostanów liściastych nie uległ zasadniczym zmianom w porównaniu do stanu poprzedniego. 
 

Rys. 25. Powierzchnia ograniczania liczebności szkodników liściożernych w 1997 r. (wg ZOL IBL)

 
Podobnie jak w 1996 r., najbardziej zagrożone były drzewostany położone w północnych, północno-zachodnich i wschodnich rejonach kraju. Zdecydowanie mniejsze zagrożenie dało się zauważyć w centrum i na południu kraju. Największe obszary zwalczania szkodników leśnych dotyczyły RDLP w Szczecinku –27 630 ha, Pile – 26 749 i Szczecinie 15 035. Na mniejszą skalę prowadzono zabiegi ratownicze, podobnie jak w roku ubiegłym, w RDLP w Krośnie – 1077 ha i w Krakowie 720 ha (rys. 26 i 27). 
 

Rys. 26. Ograniczanie liczebności szkodników liściożernych w 1997 r. w poszczególnych regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych (wg ZOL IBL)

Rys. 27. Ograniczanie liczebności ważniejszych gatunków szkodników liściożernych w 1997 r. w poszczególnych regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych (wg ZOL IBL)

 
W roku 1997, podobnie jak w 1995 i 1996, w mniejszym nasileniu wystąpiły szkodniki wtórne. Mimo to w konsekwencji zasiedlenia drzew przez szkodniki wtórne zachodziła konieczność usunięcia drzew iglastych o łącznej masie 1251 tys. m3. Miąższość drewna zasiedlonego przez szkodniki wtórne i pozostającego w lesie po 30 września 1997 r. wynosiła łącznie 279 tys. m3, tj. o 28% mniej niż w 1996 r. W drzewostanach sosnowych ilość drewna zmalała o 27%, w świerkowych - o 34, a w jodłowych o - 9 (rys. 28). 
Najwięcej drewna zasiedlonego pozyskano w RDLP we Wrocławiu - 187,5 tys. m3, w Katowicach – 178,9 tys., Poznaniu – 117,6 tys. i Łodzi – 101,5 tys. Istotna jest utrzymująca się tendencja spadkowa ilości posuszu pozostawionego w lesie na następny rok. Najwięcej takiego drewna pozostało w RDLP w Szczecinie - 33 290 m3 , Szczecinku – 26 999, Łodzi 24 290 i we Wrocławiu – 24 249. 
Głównymi sprawcami posuszu w drzewostanach sosnowych są jak zwykle - cetyńce i przypłaszczek, w świerkowych - kornik drukarz, kornik drukarczyk, czterooczak i rytownik, a w jodłowych - jodłowiec krzywozębny i smolik jodłowiec. 
 

Rys. 28. Miąższość drewna iglastego zasiedlonego przez szkodniki wtórne, pozyskanego w okresie 1. 04 - 30. 09 oraz pozostającego po 30. 09, w latach 1988-97 (wg ZOL IBL)

 
Pozyskanie drewna zasiedlonego przez szkodniki wtórne w drzewostanach liściastych w okresie od 1.04. do 30.09.1997 r. wyniosło 106 214 m3, tj. o 19% więcej niż w 1996 r. (rys.29). Do usunięcia po 30.09.1997 r. pozostało 53 897 m3, tj. o 25% mniej niż przed rokiem. Najwięcej drewna zasiedlonego pozyskano w RDLP w Szczecinie – 21 383 m3, Poznaniu – 19 533 i Łodzi – 9137. Drewna zasiedlonego pozostało w lesie najwięcej w RDLP we Wrocławiu – 8737 m3, Szczecinie – 8586 i Łodzi - 6500. 
 

Rys. 29. Miąższość drewna liściastego zasiedlonego przez szkodniki wtórne, pozyskanego w okresie 1. 04 – 30. 09 oraz pozostającego po 30. 09, w latach 1988-97 (wg ZOL IBL)

 
Najczęściej wymienianymi szkodnikami wtórnymi spotykanymi w drzewostanach liściastych były ogłodki, drwalniki oraz larwy chrząszczy z rodzin bogatkowatych i drwionkowatych. Zmniejszenie rozmiaru szkód powodowanych przez owady wynika przede wszystkim z okresowego spadku nasilenia ich występowania, ale również jest konsekwencją ciągłego doskonalenia systemu monitorowania i prognozowania ich pojawu, wzmagania działań ochronnych oraz przygotowania Lasów Państwowych do szybkiego stosowaniu zabiegów ratowniczych w sytuacji podwyższonego zagrożenia. Dzięki zastosowaniu nowej strategii zwalczania foliofagów, bardziej selektywnych środków ochrony roślin i najnowocześniejszej aparatury do oprysków montowanej na samolotach, uzyskano bardzo wysoką skuteczność prowadzonych zabiegów. W efekcie obszar zagrożonych drzewostanów np. w 1995 r. zmniejszył się prawie o 75% i wyniósł około 223 tys. ha. 
Zagrożenie drzewostanów liściastych, wyrażone wartościami bezwzględnymi, ma nieznaczny udział w zagrożeniu lasów ogółem przez szkodniki owadzie. Wynika to z dominującej pozycji drzewostanów iglastych w strukturze powierzchniowej lasów oraz ich większej podatności na oddziaływanie stresorów. 
Podobnie jak w przypadku szkodników owadzich, ostatnie dziesięciolecia cechowało stałe narastanie zagrożenia lasów przez grzybowe choroby infekcyjne. W końcu lat pięćdziesiątych szkody spowodowane przez ten czynnik stresowy rejestrowano na około 100 tys. ha, a w latach 1992-95 - już na ponad 500 tys. rocznie. 
 

Rys. 30. Klasyfikacja nadleśnictw pod względem przeciętnego w latach 1986-94 zagrożenia lasów przez choroby infekcyjne, łącznie: aparatu asymilacyjnego, strzał i korzeni   (wg Kolka, Lecha i Sieroty, 1996)

 
Rozkład przestrzenny zagrożenia lasów Polski przez choroby infekcyjne (rys.30) nie tworzy wyraźnych stref. Nadleśnictwa, w których areał występowania szkód przekracza 25% ogólnej powierzchni (Ciechanów, Leśny Dwór, Runowo, Gniezno, Gostynin, Mrągowo, Złoczew), są rozproszone i oddzielone obszarami o niższym poziomie zagrożeń. Wyjątkiem są jedynie lasy górskie, zwłaszcza karpackie i Pogórza Sudeckiego, gdzie rozległe obszary leśne cechuje wysoki poziom szkód powodowanych głównie przez choroby korzeni. 
W roku 1997 nastąpiła stabilizacja zagrożenia drzewostanów ze strony patogenicznych grzybów i chorób infekcyjnych (rys.31) na poziomie charakterystycznym dla okresów pomiędzy występowaniem epifitoz. Jeśli bowiem w 1996 r. choroby infekcyjne wystąpiły na łącznej powierzchni 1181 tys. ha (z czego zamieranie igieł i pędów sosny na ok. 600 tys.), to w 1997 r. powierzchnia występowania patogenów wynosiła 563 tys. ha, czyli niemal tyle samo, co w 1995 r. (568 tys. ha). W prawie wszystkich RDLP udział powierzchni zagrożonych chorobami zmniejszył się w porównaniu do 1996 r. o kilkadziesiąt procent. Na sytuację tę decydujący wpływ miało znaczne ograniczenie zjawiska zamierania igieł i pędów sosny, które w 1997 r. stwierdzono jedynie na około 38 tys. ha. Natomiast powierzchnia występowania pozostałych chorób infekcyjnych była podobna jak w roku poprzednim. 
 

Rys.31. Powierzchnia występowania zagrożenia lasów przez choroby infekcyjne w układzie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych (wg Sieroty i in., 1998)

 
Jedynie w RDLP w Radomiu i Warszawie w 1997 r. stwierdzono wzrost zagrożenia lasów w porównaniu do roku poprzedniego (rys.32). Wynikał on ze wzrostu powierzchni opanowanej przez osutkę i skrętaka sosny, dwukrotnie większego areału drzewostanów z hubą korzeni, opieńkową zgnilizną korzeni oraz chorobami kłód i strzał. 
 

Rys. 32. Występowanie chorób infekcyjnych w 1997 r. w procentach powierzchni zagrożenia w 1996 r. (bez powierzchni zamierania igieł i pędów sosny) (wg Sieroty i in., 1998)

 
Poważne szkody w ekosystemach leśnych powodują zwierzęta łowne. Jedyna, pełna inwentaryzacja szkód przeprowadzona w 1990 r. przez BULiGL na losowo wybranych powierzchniach próbnych wykazała występowanie istotnych strat gospodarczych na 30% powierzchni leśnej. Szkody zarejestrowano na około 1,3 mln ha, w tym uszkodzenia: 
- do 20% liczby drzew - na 742 tys. ha, 
- 21-50% liczby drzew - na 380 tys. ha, 
- 51-80% liczby drzew - na 146 tys. ha, 
- powyżej 80% liczby drzew - na 25 tys. ha. 

Porównanie dochodów z łowiectwa oraz wydatków na gospodarkę łowiecką i szacunkowych strat w gospodarce leśnej z powodu nadmiernych stanów zwierzyny płowej w Lasach Państwowych w 1997 r. wykazuje bilans ujemny. 

4. Zagrożenia antropogeniczne 

Mimo spadku emisji zanieczyszczeń powietrza w ostatnich latach, pozostają one istotnym czynnikiem antropogenicznych zagrożeń lasów. Szczególnie SO2 i NO2, emitowane przede wszystkim przez przemysł energetyczny i transport, jak również przez gospodarkę komunalną, wpływają negatywnie na wszystkie komponenty ekosystemów leśnych i są czynnikami inicjującymi procesy chorobowe lasów, prowadzące w skrajnych przypadkach do ich całkowitego zamierania. 
 

Rys. 33. Zmiany emisji SO2 i NOx w Polsce w latach 1987-95 (wg ZBiSIP IBL)

 
Od końca lat osiemdziesiątych notuje się stałe zmniejszanie się poziomu zanieczyszczeń powietrza w Polsce, co związane jest bezpośrednio z malejącą emisją SO₂ i NO₂ (rys. 33). Emisja SO₂ malała kolejno z 4200 tys. t/rok w 1987 r. do 3210 tys. w 1990 i 2337 tys. w 1995 r. Emisja NO_x malała z 1530 tys. t/rok w 1987 do 1280 tys. w 1990 i 1120 tys. w 1995 r. Tendencja spadkowa emisji NO₂ została zatrzymana w 1992 r. ale należy się spodziewać jej odwrócenia w konsekwencji rozwoju indywidualnej motoryzacji. 
Rozkład powierzchniowy i zmienność w czasie, zarówno koncentracji gazowych zanieczyszczeń powietrza, jak i depozytu substancji mineralnych docierających do ekosystemu leśnego wraz z opadami atmosferycznymi, są rejestrowane w ramach monitoringu lasu zmodyfikowaną metodą pasywną w 148 punktach pomiarowych. Zbierane w cyklu miesięcznym wyniki pozwalają na wskazanie regionów znajdujących się pod silnym wpływem zanieczyszczeń powietrza oraz śledzenie trendów zmian. 
Na podstawie wyników monitoringu lasu za region o wyższym poziomie zanieczyszczeń powietrza można uznać Krainę Śląską, gdzie średnia roczna koncentracja SO2 wynosiła 15,50 ug/m3, a NO2 - 55,15. W pozostałych częściach kraju wartości koncentracji SO₂ (rys. 34) i NO₂ (rys. 35) są zbliżone. 
 

Rys. 34. Średnie miesięczne wartości stężeń SO2 w 1997 r. w krainach przyrodniczo-leśnych Polski północnej (Bałtycka i Mazursko–Podlaska), środkowej (Wielkopolsko-Pomorska i Mazowiecko-Podlaska) oraz południowej (Śląska, Małopolska, Sudecka i Karpacka) (wg ZBiSIP IBL)

 

Rys. 35. Średnie miesięczne wartości stężeń NO2 w 1997 roku w krainach przyrodniczo-leśnych Polski północnej (Bałtycka i Mazursko-Podlaska), środkowej (Wielkopolsko-Pomorska i Mazowiecko-Podlaska) oraz południowej (Śląska, Małopolska, Sudecka i Karpacka) (wg ZBiSIP IBL)

Rys. 36. Średnie miesięczne wartości pH w 1997 r. w krainach przyrodniczo-leśnych Polski północnej (Bałtycka i Mazursko-Podlaska), środkowej (Wielkopolsko-Pomorska i Mazowiecko-Podlaska) oraz południowej (Śląska, Małopolska, Sudecka i Karpacka) (wg ZBiSIP IBL)

 
Przestrzenne zróżnicowanie oddziaływań antropogenicznych ilustruje kwasowość opadów atmosferycznych. W roku 1997 średnie miesięczne wartości pH wahały się od 4,5 do 6,0, czyli w przedziale świadczącym o zakwaszeniu. Dotyczy to szczególnie południowej części Polski, tj. krain przyrodniczoleśnych: Śląskiej, Karpackiej, Sudeckiej i Małopolskiej (rys. 36). Wskaźnikiem oddziaływań antropogenicznych na lasy jest też depozyt substancji mineralnych docierających wraz z opadami atmosferycznymi. Poziom depozytu trzech grup jonów: zakwaszających (NO₃, SO₄, Cl), alkalicznych (Ca, Mg, K, Na) oraz azotowych (NO₃, NH₄) świadczy zarówno o poziomie zakwaszania wynikającego z wzajemnych relacji kwaśnego i alkalicznego depozytu, jak również o stopniu eutrofizacji ekosystemów leśnych, co związane jest głównie z depozytem związków azotowych. Efekt oddziaływania całkowitego depozytu w poszczególnych ekosystemach leśnych jest jednak uwarunkowany przede wszystkim właściwościami gleb i procesami glebowymi. 
Na podstawie wyników monitoringu lasu stwierdzono, że w krainach przyrodniczo-leśnych: Karpackiej, Małopolskiej i Śląskiej rocznie dociera do ekosystemów leśnych od 70 do 90 kg/ha zakwaszających jonów NO₃, SO₄ i Cl (rys. 37). Wartości pośrednie odnotowano w krainach: Bałtyckiej, Sudeckiej, Mazursko-Podlaskiej i Wielkopolsko-Pomorskiej, a najniższe - w krainie Mazowiecko-Podlaskiej. Wartości depozytu jonów alkalicznych, tj. Ca, Mg, K i Na są znacznie mniejsze. Najwyższy depozyt jonów alkalicznych, w wysokości ponad 50 kg/ha/rok, odnotowano w krainach: Śląskiej, Małopolskiej, Karpackiej i Bałtyckiej, a znacznie mniejszy - w krainach: Sudeckiej, Mazursko-Podlaskiej, Wielkopolsko-Pomorskiej i Mazowiecko-Podlaskiej. Depozyt związków azotowych wyrażony sumą jonów NH₄ i NO₃ jest nieznaczne wyższy w krainach: Karpackiej, Śląskiej i Małopolskiej w porównaniu z pozostałymi krainami przyrodniczo-leśnymi. 
 

Rys. 37. Sumy depozytu oraz roczny opad atmosferyczny w krainach przyrodniczo-leśnych w 1997 r. wg rosnącej sumy jonów zakwaszających (wg ZBiSIP IBL)

5. Stan uszkodzenia lasów 

Stan zdrowotny lasów jest funkcją oddziaływań czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych na złożony układ ekosystemu leśnego, charakteryzujący się wieloma mechanizmami homeostazy, utrzymującymi jego stabilność. Za syntetyczny miernik stanu zdrowotnego uznaje się poziom redukcji powierzchni asymilacyjnej drzew (defoliacja) w stosunku do drzew zdrowych, w danych warunkach siedliskowych i klimatycznych. Stan uszkodzenia lasów w Polsce oceniany jest corocznie od 1989 r. w ramach monitoringu lasu, który funkcjonuje w systemie Krajowego Monitoringu Środowiska i jest współfinansowany przez PGL Lasy Państwowe, Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska oraz Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (Służba Resortowa). 
Na podstawie ubytku aparatu asymilacyjnego około 30 000 drzew znajdujących się na około 1500 Stałych Powierzchniach Obserwacyjnych, zlokalizowanych w drzewostanach sosnowych, świerkowych, jodłowych, dębowych, bukowych, i brzozowych, dokonuje się oceny poziomu ich uszkodzenia. 
 

Rys. 38. Syntetyczny wskaźnik defoliacji drzewostanów w Polsce w latach 1989 – 97 (wg ZBiSIP IBL)

 
W roku 1997 stwierdzono dalszą poprawę kondycji drzewostanów. Średni wskaźnik defoliacji dla całego kraju obniżył się z 2,91 do 2,79, osiągając poziom najniższy od 1990 r. (rys. 38). 
 

Rys. 39. Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji   w latach 1993–97 (wg ZBiSIP IBL)

 
Udział drzew o defoliacji powyżej 25%, wyrażający obniżoną kondycję drzewostanów, istotnie zmniejszył się w 1997 r. w porównaniu do lat 1993-96 (rys. 39) i w 1997 r. wynosił 36,3% dla wszystkich gatunków iglastych i 35,4 – dla liściastych. Poprawa kondycji dotyczyła większości drzewostanów, przy czym wśród gatunków iglastych najwyraźniej zaznaczyła się ona w drzewostanach świerkowych, a tylko nieznacznie w drzewostanach sosnowych. Jeśli chodzi o gatunki liściaste, to drzewostany brzozowe wykazały istotną poprawę, natomiast stan drzewostanów dębowych nieznacznie się polepszył. Drzewostany bukowe wykazały nieznaczne pogorszenie kondycji w 1997 r. (tab. 12). 
 

Rys. 40. Poziom uszkodzenia lasów w 1997 r. według defoliacji, z wyróżnieniem 5-proc. przedziałów defoliacji (wg ZBiSIP IBL)

 
Rozkład geograficzny uszkodzeń drzewostanów w 1997 r. (rys. 40) w dużym stopniu odpowiada tradycyjnemu schematowi, lokalizującemu najbardziej uszkodzone drzewostany w RDLP: w Katowicach, we Wrocławiu, w Radomiu, Krośnie, Krakowie. Drzewostany najmniej uszkodzone znajdują się w północno-zachodniej , północno-wschodniej i wschodniej części kraju, w RDLP: w Szczecinie, Białymstoku, Zielonej Górze i Warszawie (rys. 41). 
 

Rys. 41. Zmiany udziału drzew monitorowanych gatunków w 2-3 klasach defoliacji, w latach 1989 – 97 w kraju i regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych p. największym zagrożeniu (wg ZBiSIP IBL)

 

Rys. 42. Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji, w latach 1992-96 w krajach Europy Środkowej (wg UN/ECE 1997)

 
Porównując poziom uszkodzenia drzewostanów z innymi krajami Europy na podstawie raportu opracowanego przez Unię Europejską i EKG ONZ pt. "Uszkodzenia lasów w Europie w 1996 roku" należy stwierdzić, że stopień uszkodzenia lasów w Polsce, mimo wyraźnej poprawy, nadal jest jednym z wyższych na naszym kontynencie (rys. 43). Jest to wyraźnie widoczne na tle stanu uszkodzenia drzewostanów w krajach o zbliżonych warunkach geograficzno–przyrodniczych (rys. 42). 
 

Rys. 43. Defoliacja drzewostanów w krajach Europy w 1996 r.; kraje uszeregowano wg wzrastającego udziału drzew w klasach defoliacji 2-4 (wg UN/ECE 1997)

IV. WARUNKI ZACHOWANIA LASÓW I ICH FUNKCJI  1. Polityka leśna Państwa  Leśnictwo gromadzi w sobie, utrzymywany siłami natury i pracą ludzką, ogromny potencjał, mierzalny w kategoriach materialnych jako wartość gruntów i zasobów leśnych oraz niewymiernych dóbr wolnych, określanych ekologicznymi i społecznymi funkcjami lasu. Jednocześnie lasy ponoszą konsekwencje postępu cywilizacyjnego i w obecnym stanie są formacją przyrodniczą wyjątkowo wrażliwą na działania antropogeniczne. Ich samoistna zdolność adaptacyjna, mierzona długowiecznością gatunków drzewiastych, jest znacznie mniejsza od tempa zmian warunków ich egzystencji determinowanych działalnością gospodarczą. Uzasadnia to poczucie powszechnej odpowiedzialności za ochronę lasów i interwencję państwa w postaci prowadzenia polityki leśnej stosownie do publicznego charakteru lasów. Polityka leśna uwzględnia rolę lasu w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju, wielorakość adresowanych do leśnictwa społecznych postulatów o charakterze lokalnym i regionalnym, a także zgodność z polityką ekologiczną Państwa, formułowaną w duchu światowych ustaleń w zakresie ochrony środowiska. Szczególne znaczenie mają ustalenia:  - Agendy 21 i Zasad Leśnych, uchwalonych w 1992 r. na konferencji UNCED w Rio de Janeiro,  - europejskich Deklaracji Ministrów Leśnictwa w sprawie Ochrony Lasów (Strasburg 1991 i Helsinki 1993), które określiły wytyczne zrównoważonej, trwałej gospodarki leśnej oraz doprowadziły do podjęcia działań mających na celu ustanowienie jej kryteriów i wskaźników.  Znaczące przewartościowanie zasad polityki leśnej w Polsce znalazło odzwierciedlenie w Ustawie o lasach z dnia 28 września 1991 r. (znowelizowanej ustawą z dnia 24 kwietnia 1997 r.), która cele gospodarki leśnej porządkuje w następującej kolejności:  1) zachowanie lasów i ich korzystnego wpływu na środowisko;  2) ochrona lasów, w tym zwłaszcza lasów stanowiących naturalne fragmenty rodzimej przyrody i cennych ze względu na walory genetyczne, krajobrazowe i naukowe;  3) ochrona gleb i terenów szczególnie zagrożonych;  4) produkcja drewna i innych produktów użytkowania lasu.  W kolejnych latach nastąpił istotny postęp w ekologizacji gospodarki leśnej w Polsce. W Ministerstwie Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa przygotowano oryginalny program "Polska polityka zrównoważonej gospodarki leśnej" oraz wydana została Decyzja nr 23 Ministra OSZNiL w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej. Równocześnie ukazały się zarządzenia Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie:  - doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych;  - ochrony starych i rzadkich gatunków drzew Puszczy Białowieskiej;  - leśnych kompleksów promocyjnych (LKP);  - waloryzacji przyrodniczej w lasach pod zarządem PGL Lasy Państwowe.  W latach 1995-96 opracowano w IBL i MOSZNiL dokument "Polityka leśna Państwa", który został przyjęty w kwietniu 1997 r. przez Radę Ministrów RP. Polityka leśna Państwa wymaga dalszego powiązania z polityką międzynarodową. Wynika to z politycznego udziału Polski w światowych i europejskich działaniach na rzecz ochrony środowiska i regulacji rynku drzewnego, a przede wszystkim z dążenia do włączenia w struktury Unii Europejskiej. Utrzymanie aktywności w skali międzynarodowej wymaga współdziałania z Komisją ds. Trwałego Rozwoju ONZ (CSD UN - Commission on Sustainable Development) w zakresie wprowadzania w życie postanowień Konferencji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ (UNCED - United Nations Conference on Environment and Development). Zadaniem priorytetowym jest współudział w przygotowaniu i ustanowieniu Światowej Konwencji o Lasach. Konieczne jest również kontynuowanie działań na wszystkich szczeblach zarządzania, zapewniających powszechne stosowanie europejskich zasad proekologicznej gospodarki leśnej. Wymaga to przede wszystkim aktualizacji zarządzeń i instrukcji, w szczególności w zakresie urządzania, hodowli, ochrony i użytkowania lasu. Gospodarstwo leśne powinno być obiektem praktycznej realizacji zasady trwałego, zrównoważonego rozwoju, która łączy wymagania wzrostu gospodarczego z potrzebami ochrony przyrody w długim horyzoncie czasowym, uwzględniającym potrzeby przyszłych pokoleń. Niezbędne jest rozwijanie zasady trwałości i ciągłości ochrony i użytkowania lasu, która stanowi już od blisko dwustu lat jeden z podstawowych aksjomatów racjonalnej gospodarki leśnej oraz warunek zachowania ekologicznej niepodzielności środowiska leśnego i jego funkcji.  Podstawowym czynnikiem ekonomicznym zachowania lasów i wzmożenia ich funkcji jest zapewnienie stałego dopływu środków finansowych na prowadzenie gospodarki leśnej. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, kiedy wyniki finansowe uzyskiwane w wielu krajach wskazują jednoznacznie na stały spadek rentowności gospodarki leśnej. Jest on rezultatem wzrostu kosztów produkcji i ochrony przy względnej stałości cen na drewno i ograniczaniu rozmiaru jego pozyskania. Praktyczna realizacja idei zrównoważonego rozwoju wymaga zatem zwiększania nakładów na leśnictwo. Wielorakie korzyści świadczone przez lasy, a także poziom ich zagrożenia wymagają społecznego udziału w ponoszeniu kosztów utrzymania lasów.  W Polsce, podobnie jak w wielu krajach europejskich, nie będzie możliwe utrzymanie w dalszej perspektywie sytuacji, w której leśnictwo - realizując wielorakie materialne i niematerialne funkcje oraz ponosząc negatywne skutki rozwoju cywilizacji przemysłowej - czerpie swoje dochody głównie ze sprzedaży drewna.  Do podstawowych zadań gospodarki leśnej, przekraczających możliwości realizacyjne wynikające z własnych dochodów, należą:  - uzasadnione względami racjonalizacji struktury użytkowania ziemi i środowisko-twórczymi funkcjami lasu zwiększenie lesistości kraju do 30%;  - przeciwdziałanie degradacji ekosystemów leśnych na obszarach szczególnych zagrożeń, nie tylko w zakresie likwidacji skutków zjawisk klęskowych, ale także wyprzedzających działań profilaktycznych;  - realizacja zadań w zakresie ochrony przyrody, zarówno w odniesieniu do prawnych form ochrony ekosystemowej i gatunkowej, jak i zachowania puli genetycznej oraz bioróżnorodności w całym środowisku przyrodniczym;  - monitorowanie stanu zagrożeń i zmian zachodzących w środowisku leśnym.  Problemy te szczególnie ostro występują w odniesieniu do prywatnych gospodarstw leśnych, w których nie ma możliwości wtórnej redystrybucji kosztów, jak ma to miejsce za pośrednictwem funduszu leśnego w PGL Lasy Państwowe. Status materialny właścicieli lasów prywatnych nie pozwala bowiem na dofinansowanie gospodarki leśnej, a wręcz prowokuje do nadmiernej eksploatacji lasów. Możliwość finansowania z budżetu Państwa zadań szczególnych przewiduje Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. Doświadczenia z lat 1992-97 wskazują, że realizacja tych zadań nie zaspokaja w znacznym stopniu występujących potrzeb.  2. Zadania gospodarki leśnej  Z punktu widzenia stanu środowiska leśnego w Polsce, do głównych zadań gospodarki leśnej należą w szczególności:  - tworzenie i wdrażanie modelu zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej,  - ochrona lasów i ograniczanie negatywnych skutków zagrożeń,  - zwiększanie powierzchni leśnej i zasobów drzewnych,  - wzmaganie wielofunkcyjnej roli lasów w gospodarce przestrzennej.  Wdrażanie modelu wielofunkcyjnej gospodarki leśnej wiąże się z reorientacją zarządzania lasami w kierunku preferowania proekologicznych, półnaturalnych metod zagospodarowania oraz przyjaznych dla środowiska metod użytkowania. Oznacza to kompleks działań kształtujących stosunek człowieka do lasu i mających na celu zapewnienie warunków trwałej, w nieograniczonej perspektywie czasu, wielofunkcyjności lasów.  Podstawowym instrumentem gospodarki leśnej w zakresie ograniczania skutków biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych zagrożeń oraz zwiększania wielofunkcyjności lasów jest bieżące wykonywanie w pełnym zakresie prac hodowlanych i ochronnych. O ile obecny rozmiar zadań realizowanych w Lasach Państwowych i parkach narodowych odpowiada potrzebom racjonalnego zagospodarowania, o tyle stan zagospodarowania lasów własności niepaństwowej jest wyjątkowo niekorzystny.  Szczególnie duże znaczenie w kreowaniu potencjału odpornościowego lasu mają cięcia pielęgnacyjne w pierwszych czterdziestu latach życia drzewostanów. Ich terminowe i prawidłowe wykonanie ogranicza wielkość i częstotliwość szkód powodowanych przez czynniki abiotyczne oraz szkód wyrządzonych przez owady i grzyby. Prace te są zwykle nierentowne, gdy kryterium oceny jest doraźny zysk, lecz - ze względu na kreatywną rolę w kształtowaniu odporności lasu - są długofalową inwestycją w lasy i w całe środowisko przyrodnicze.  Wprawdzie warunki siedliskowe lasów Polski uzasadniają wyraźną dominację sosny i świerka, ponieważ przy prawidłowej hodowli gatunki te zapewniają wysoką trwałość i produkcyjność drzewostanów, jednak na żyznych siedliskach zajmowanych przez te gatunki drzew powinna być nadal realizowana przebudowa składu gatunkowego. Sukcesywnej przebudowy wymaga powierzchnia około 400 tys. ha zajęta przez lite drzewostany sosnowe i świerkowe rosnące na bogatych siedliskach. Powierzchnię drzewostanów wymagających przebudowy na skutek uszkodzenia przez grzyby korzeniowe szacuje się na około 150 tys. ha. Około 50 tys. ha zajmują wymagające przebudowy drzewostany silnie uszkodzone przez przemysł. Skuteczności stosowanych przez leśnictwo metod, dowodzi restytucja lasów na terenach klęskowych, która przede wszystkim w Sudetach Zachodnich, przyniosła pozytywne efekty, mimo rozlicznych trudności wynikających z warunków górskich.  Podstawowym warunkiem powodzenia działań hodowlanych i ochronnych w lasach jest utrzymanie skutecznego sytemu ochrony przeciwpożarowej, szybkie organizowanie akcji ratowniczych w sytuacji narastania zagrożeń biotycznych (owady, grzyby) lub abiotycznych (huragany, powodzie), a także regulowanie stanu liczebnego zwierzyny, wyrządzającej nadmierne szkody w lesie.  Istotnym zadaniem gospodarki leśnej staje się ochrona różnorodności biologicznej lasów na poziomie genetycznym, populacyjnym, ekosystemowym i krajobrazowym. Szczególnej troski wymagają naturalne ekosystemy leśne, zbiorowiska rzadko występujących roślin oraz stanowiska dzikich gatunków rodzimej fauny. W tej sytuacji wyraźnie wzrastają zadania w zakresie rozwoju genetyki, nasiennictwa i selekcji. Stosowane w leśnictwie polskim metody uwzględniają stopień zagrożenia populacji oraz bieżące i długookresowe potrzeby zachowania ciągłości formacji leśnej. Opracowana regionalizacja nasienna zapewnia zachowanie odrębności i protegowanie rodzimych populacji. Warunkiem właściwego funkcjonowania bazy nasiennej jest prowadzona w Lasach Państwowych modernizacja infrastruktury technicznej: wyłuszczarni i przechowalni nasion.  Zwiększanie zasobów drzewnych powinno następować poprzez pełne wykorzystanie produkcyjnych możliwości siedlisk leśnych oraz zalesianie gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa, lokalizowanych w sposób umożliwiający osiąganie przestrzennie optymalnej struktury lasów w krajobrazie. Towarzyszyć temu musi wprowadzanie systemu zadrzewień i plantacji drzew jako ważnego substytutu lasu w rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz dodatkowego źródła surowca drzewnego.  Zróżnicowanie warunków przyrodniczych, zagrożeń i roli lasów w krajobrazie oraz potrzeb miejscowych społeczności wymaga regionalnego ustalania strategii realizacji polityki leśnej i jej uwzględniania w długookresowych koncepcjach przestrzennego zagospodarowania kraju.  3. Rozwój badań naukowych  Stan lasów w Polsce wskazuje na konieczność znacznie większego niż w innych działach gospodarczych udziału nauki w rozwiązywaniu bieżących i perspektywicznych problemów. Dotyczy to zarówno badań podstawowych (genetyka, ekologia ekosystemów w warunkach stresu, fizjotaktyka), jak i badań stosowanych (metody urządzania, ochrony, hodowli i użytkowania lasu w zmieniających się warunkach gospodarowania oraz funkcjach lasu). Szczególnym zadaniem, o charakterze służby państwowej, wymagającym zaangażowania nauki, jest ciągłe diagnozowanie i prognozowanie stanu zagrożeń oraz osłona naukowa działań gospodarczych, które z konieczności muszą przyjmować często eksperymentalne formy.  Badania leśne w Polsce prowadzą przede wszystkim: Instytut Badawczy Leśnictwa, wydziały leśne: SGGW w Warszawie, Akademii Rolniczej w Krakowie i Poznaniu, Instytut Dendrologii PAN w Kórniku oraz Zakład Badań Rolnych i Leśnych PAN w Poznaniu. Las jest również obiektem rozproszonych badań w pozaleśnych dyscyplinach naukowych związanych z ekologią, ochroną środowiska i gospodarką przestrzenną. Ocenia się, że badaniami leśnymi w szerokim ujęciu zajmuje się ogółem około 500 pracowników naukowych i technicznych, z których połowa łączy je z pracą dydaktyczną. Jest to potencjał niewystarczający w stosunku do potrzeb wynikających ze zmian zachodzących w ekosystemach leśnych oraz roli lasów w kształtowaniu środowiska przyrodniczego i zaspokajaniu materialnych i niematerialnych potrzeb społeczeństwa. Od badań leśnych oczekuje się przede wszystkim:  - wyjaśnienia podstawowych procesów rozwoju ekosystemów leśnych w zmieniających się globalnych warunkach klimatycznych oraz antropogenicznych narzuconych przez cywilizację techniczną;  - pełnego wyjaśnienia zjawisk choroby wieloczynnikowej i związków między poszczególnymi elementami tej choroby;  - opracowania współczesnych zasad kształtowania funkcji lasu i metod gospodarowania jego potencjałem biologicznym, jako podstawy wielofunkcyjnego leśnictwa, gospodarki przestrzennej i ochrony środowiska;  - doskonalenia metod urządzania ekosystemów leśnych;  doskonalenia metod odnowienia i pielęgnowania drzewostanów oraz zwiększania ich biologicznej różnorodności;  - doskonalenia metod restytucji i przebudowy zdegradowanych ekosystemów leśnych oraz zalesienia i zadrzewienia gruntów porolnych;  - doskonalenia metod ochrony zasobów leśnych, w tym możliwości sterowania dynamiką liczebności populacji szkodliwych owadów leśnych oraz ssaków roślinożernych;  opracowania współczesnych zasad wielostronnego użytkowania zasobów leśnych, a zwłaszcza stymulowania produkcyjności drzewostanów, regulowania poziomu ich użytkowania, rozwoju ekologicznie bezpiecznych metod pozyskania drewna oraz zwiększania efektywności przedsięwzięć gospodarczych w leśnictwie.  Wskazuje to na potrzebę rozszerzenia w naukach leśnych badań podstawowych i uruchomienia strategicznego programu badawczo-aplikacyjnego o randze programu rządowego, obejmującego główne problemy zachowania trwałości lasów w zmieniających się warunkach przyrodniczo-klimatycznych i społeczno-gospodarczych. Odrębnym kierunkiem aktywności naukowej w leśnictwie, stale rozwijającym się przede wszystkim w Instytucie Badawczym Leśnictwa, jest działalność określana jako służba państwowa i służba na rzecz Lasów Państwowych. Obejmuje ona kompleks zadań z zakresu: polityki leśnej, kryteriów i indykatorów zrównoważonego rozwoju, monitoringu zagrożeń środowiska leśnego, oceny zasobów genowych i potrzeb nawożeniowych, systemu ostrzegania i koordynacji walki z pożarami, a także systemy informatyczne w odniesieniu do całości leśnictwa polskiego oraz współpracę z międzynarodowymi organizacjami związanymi z leśnictwem, jak FAO, Komitet Drzewny EKG, IUFRO i UNECE/ILO.

V. STWIERDZENIA I WNIOSKI  1. Lasy w klimatyczno-geograficznej strefie położenia Polski są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą, stanowiącą niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, ciągłości życia biologicznego i przyrodniczej różnorodności krajobrazu, a także neutralizacji zanieczyszczeń i degradacji środowiska. Zachowanie lasów jest nieodzownym warunkiem ograniczania procesów erozji gleb i stepowienia krajobrazu oraz ochrony zasobów wodnych i regulacji stosunków wodnych w krajobrazie. Lasy w sposób nierozdzielny są jednocześnie formą użytkowania gruntów, zapewniającą produkcję biologiczną o wartości rynkowej, oraz ogólnospołecznym dobrem wolnym kształtującym jakość życia mieszkańców kraju.  2. Stan lasów w Polsce charakteryzuje się stałym wzrostem wielkości zasobów leśnych i względną równowagą ekologiczną ekosystemów leśnych, a jednocześnie wysoką predyspozycją chorobową drzewostanów. Jest to następstwem historycznych przemian gospodarczych oraz niekorzystnego stanu całego środowiska przyrodniczego Polski. Nieodzownym warunkiem zachowania lasów i ich wielorakich funkcji jest realizacja proekologicznej polityki leśnej poprzez aktywną ochronę i hodowlę lasu.  3. Ekosystemy leśne stanowią w Polsce najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik wszystkich form ochrony przyrody, obejmujących około 25% powierzchni kraju. Prawie połowę (45,8%) powierzchni obszarów chronionych zajmują lasy, a tym samym ponad 40% powierzchni lasów zostało zaliczonych do jednej z licznych form ochrony przyrody. Ponadto uwzględnianie w gospodarce leśnej środowiskowych funkcji lasu znajduje wyraz w wyróżnianiu od 1957 r. lasów ochronnych, do których zaliczono do 1997 r. 48,8% powierzchni lasów PGL Lasy Państwowe. Należy również podkreślić, że wszystkie formy zagospodarowania i ochrony lasów, mające na celu zachowanie ich trwałości i biologicznej odporności, służą jednocześnie zachowaniu zasobów genowych i różnorodności biologicznej, czyli nadrzędnym celom ochrony przyrody.  4. Zasoby leśne kraju sukcesywnie się zwiększają. Wyrazem tego jest wzrost ich miąższości do 1606,9 mln m3, zasobności do 183 m3/ha i przeciętnego wieku do 51 lat. Korzystniejszy stan zasobów leśnych w Lasach Państwowych (1370,4 mln m3) wyraża się zasobnością na gruntach leśnych zalesionych 201 m3/ha i przeciętnym wiekiem 56 lat (wg BULiGL – Wyniki aktualizacji stanu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych w Lasach Państwowych, – na dzień 1 stycznia 1997 r.). Wzrost zasobów drzewnych jest przede wszystkim wynikiem działania sił przyrody i realizacji użytkowania na poziomie niższym od przyrostu miąższości. Przyrost bieżący w ostatnim okresie w 39% powiększa zasoby leśne, a w 61% podlega procesowi pozyskania i użytkowania.  Wielkość zasobów mierzona miąższością drzew jest mniejsza od potencjalnych możliwości produkcyjnych siedlisk leśnych. Głównym czynnikiem obniżającym przyrost drzewostanów są skutki zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, brak zgodności ich składu gatunkowego z siedliskiem oraz lokalnie występująca degradacja ekosystemów leśnych.  5. Lasy są odnawialnym źródłem przede wszystkim surowców drzewnych, warunkujących rozwój cywilizacyjny i ekologizację bezpośredniego otoczenia człowieka.  Użytkowanie zasobów drzewnych w ostatnich latach realizowane jest na poziomie zbliżonym do możliwości przyrodniczych określonych zgodnie z zasadą trwałości lasów i zwiększania zasobów leśnych. W roku 1997 w PGL Lasy Państwowe pozyskano 19 941,9 tys. m3 grubizny brutto, tj.93,7% wielkości oszacowanego na podstawie sumarycznego dla bieżącego dziesięciolecia średniorocznego etatu cięć rębnych i przedrębnych ze wszystkich nadleśnictw. Znaczny udział (61,3%) w rozmiarze użytkowania drzewostanów miały cięcia przedrębne wynikające z potrzeb pielęgnacyjnych i sanitarnych. Pozyskanie w rębniach zupełnych ograniczono do 5097,4 tys. m3, tj. do 25,6% ogółu pozyskania grubizny.  6. Lasy polskie znajdują się w sytuacji stałego zagrożenia stanu zdrowotnego przez czynniki abiotycznego, biotycznego i antropogenicznego pochodzenia. Liczne występowanie tych czynników i wzajemne działanie powoduje, że zagrożenie lasów w Polsce należy do najwyższych w Europie. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego nadal stanowią istotne zagrożenie dla ekosystemów leśnych, mimo że poziom depozytu SO2 i NO2 w lasach w ostatnich latach wyraźnie maleje. Jednak stałe oddziaływanie zanieczyszczeń i ich dotychczasowa akumulacja w środowisku leśnym zwiększają predyspozycje chorobowe lasów. Predyspozycje te potęgują niekorzystne warunki atmosferyczne, deficyt wody w środowisku oraz fakt, że lasy zachowały się niemal wyłącznie na gruntach o najsłabszych możliwościach produkcji biologicznej. Anomalie pogodowe, nasilające się w czasie występowania ekstremalnych temperatur, opadów i wiatrów, nabierają charakteru trwałego czynnika, uaktywniającego procesy szkodotwórcze w środowisku leśnym. W roku 1997 największe straty w ekosystemach leśnych spowodowała katastrofalna powódź w południowej części kraju.  7. Od dwóch lat stwierdza się zauważalną poprawę w stanie uszkodzenia drzewostanów w Polsce. Udział drzewostanów uszkodzonych (o defoliacji koron powyżej 25%) maleje z 55% w 1994 r. i 40% w 1996 do 36% w 1997. Można sądzić, że proces degradacji polskich lasów został powstrzymany. Niemniej jednak lasy Polski nadal należą do najbardziej zagrożonych w Europie. Udział drzewostanów znajdujących się pod wpływem szkodliwych czynników na naszym kontynencie wynosi średnio 25%, a w krajach Unii Europejskiej - 17. Podobne jak w Polsce zagrożenie występuje tylko w Republice Czeskiej i Republice Słowackiej.  8. Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska związane z masowymi pojawami szkodników owadzich, często o rozmiarach gwałtownych gradacji, występują w wyjątkowo dużej różnorodności i zmieniającym się cyklicznie nasileniu. Rok 1997, należał do stosunkowo korzystnych, szczególnie na tle ostatniego dwudziestolecia, ze względu na umiarkowane występowanie nękających lasy szkodników owadzich. Niemniej jednak niezbędne były ciągłe działania profilaktyczne, a także prowadzenie kosztownych akcji ograniczania liczebności niektórych gatunków owadów. W dalszym ciągu utrzymuje się wysokie zagrożenie wywołane przez grzyby chorobotwórcze. Głównym źródłem tych zagrożeń są choroby systemów korzeniowych (huba korzeni i opieńki), szczególnie aktywne w drzewostanach założonych na gruntach porolnych. Nadal nadmierne szkody gospodarcze w lasach wyrządzają roślinożerne ssaki, głównie: jeleń, sarna i łoś.  9. Duże obawy budzi stan ochrony, zagospodarowania i użytkowania lasów prywatnej własności. Nadmiernie rozdrobniona struktura, brak pełnej informacji o rozmiarach wyrębu drzew oraz trwale niska aktywność gospodarcza, często uzasadniona sytuacją ekonomiczną ich właścicieli, stwarzają potrzebę stosowania zasadniczych rozwiązań umożliwiających właściwą ocenę stanu lasów prywatnych, a przede wszystkim możliwość prowadzenia działań zapewniających ich zachowanie. Skutecznego rozwiązania wymaga sprawa nadzoru nad gospodarką leśną w lasach niepaństwowych, a w szczególności zapewnienie odpowiedniej ilości środków finansowych na realizację zadań w zakresie ochrony i zagospodarowania lasów stanowiących własność prywatną.  10. Wielofunkcyjność lasów, ich znaczenie w rozwoju cywilizacyjnym, a jednocześnie niepewność możliwości ich zachowania w zmieniających się, przede wszystkim przyrodniczo-klimatycznych warunkach, wymaga zwiększenia wysiłków na rzecz dalszego przekształcenia gospodarki leśnej z intensywnie produkcyjnej na proekologiczną. Uzasadnione staje się uruchomienie badawczo-aplikacyjnego, strategicznego programu rządowego ekologizacji leśnictwa i dostosowania gospodarki w lasach publicznych i prywatnych do współczesnego modelu ochrony i użytkowania środowiska zgodnie z koncepcją trwałego i zrównoważonego rozwoju. Istotnym problemem jest nadanie wyższej rangi funkcjom ekologicznym i społecznym lasu poprzez pełną ich ocenę, uporządkowanie kwalifikacji lasów ochronnych własności państwowej i prywatnej oraz sporządzanie i realizację planów ochrony przyrody w lasach.  11. Rozwiązań systemowych kojarzących cele ochrony środowiska i gospodarki przestrzennej oraz gospodarki leśnej i rolnej wymaga problem zwiększenia lesistości kraju do 30% w 2020 r. i 33% w dalszej perspektywie. Niezbędne są modyfikacje prawne, rozwiązania organizacyjne, a przede wszystkim zwiększenie środków budżetowych, umożliwiających leśne zagospodarowanie gruntów marginalnych dla rolnictwa.  12. Lasy polskie zaspokajają w zasadzie zapotrzebowanie na drewno przy jego zużyciu w wysokości 0,5 m3 na 1 mieszkańca. Jest to znacznie poniżej średniej europejskiej (0,8 m3/1 mieszk.). Stan ten sygnalizuje potrzebę określenia zarówno w polityce surowcowej, jak i ekologicznej zasad łagodzenia deficytu drewna, szczególnie do przerobu celulozowo-papierniczego, który może wystąpić w najbliższych latach.

---