Litosfera - zewnętrzna skalna powłoka Ziemi obejmująca skorupę ziemską i górną część płaszcza. Dla człowieka jest podłożem na którym żyje oraz źródłem minerałów.

Procesy endogeniczne - (procesy wewnętrzne) zachodzą we wnętrzu Ziemi, ich źródłem jest energia cieplna wnętrza Ziemi.

Procesy egzogeniczne - (procesy zewnętrzne) zach. Na powierzchni Ziemi pod wpływem działania atmosfery, hydrosfery i biosfery, ich źródłem energii jest energia promieniowania słonecznego.

Zasoby nieodnawialne - złoża skalne i mineralne. Nazwa wynika z niezmiernie długiego czasu powstawania.

Minerał - pierwiastek lub związek chemiczny jednorodny pod względem fizycznym, powstały w sposób naturalny, stanowiący składnik litosfery. Nieliczne minerały to pierwiastki. (minerały skałotwórcze - dział w budowie skorupy ziemskiej, złożowe - tworzą złoża, kruszce - chemiczne związki metali, rudy - kruszce metali żelaznych i inne kruszce, a także minerały niemetaliczne)

Większość minerałów ma bud. krystaliczną. Rzadko występują mineraloidy (ciała bezpostaciowe).

Skala Mohsa - określa twardość minerału w porównaniu do minerałów wzorcowych (talk, gips, kalcyt, fluoryt, apatyt, ortoklaz, kwarc, topaz, korund, diament).

Minerały powstają wskutek krystalizacji magmy, tworzą wtedy skały magmowe. Wytrącają się również z roztworów wodnych i tworzą pokłady skał osadowych pochodzenia chemicznego. Ze względu na warunki powstawania wyróżnia się skały pochodzenia:

• magmowego (proces powstawania minerałów jest jednoczesny z procesem powstawania skał)

• osadowego (złożone ze składników mineralnych różnego pochodzenia)

• metamorficznego (przeszły proces przeobrażenia).

Magma - gorący stop krzemiankowy. W miarę stygnięcia magmy następuje krystalizacja minerałów, uwalnianie się subst. lotnych i gorących roztworów. W miarę obniżania się temp. stopu krystalizują kolejno poszczególne grupy minerałów o podobnej temperaturze krzepnięcia - w ten sposób powstają skały magmowe. Są skały kwaśne i obojętne. Do głębinowych skał należą np. sjenity. Perydotyt należy od skał zasadowych pozbawionych wolnego kwarcu.

Skały magmowe głębinowe - powstają na głębokości kilku, kilkunastu kilometrów, przy wysokiej temperaturze i wysokim ciśnieniu. Zbudowane z różnorodnych, dobrze widocznych minerałów, wypełniających ściśle całą przestrzeń zajętą przez skałę.

Batolity - zakrzepłe bardzo duże ogniska magmy

Lawa - stop krzemianowy wydostający się na powierzchnię lub krzepnący do 1 km pod nią.

Skały powstałe w wyniku krzepnięcia lawy nazywa się magmowymi wylewnymi lub wulkanicznymi.

Do skał magmowych zalicza się też skały piroklastyczne czyli skały okruchowe pochodzenia ogniowego - wulkanicznego. Są to osadzone na pow. Ziemi produkty stałe wybuchu wulkanu występujące zarówno w postaci luźnych kamyków, piasków, popiołów, jak i cementowanych tufów, brekcji, pumeksów, itp.

Wulkanizm - ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się law i towarzyszących im substancji na powierzchnię.

Lawy kwaśne - zawierają dużo krzemionki, są dość lepkie.

Lawy obojętne - ubogie w krzemionkę, mało lepkie - tworzą wulkany tarczowe (wskutek rozlewania się w postaci pokryw bazaltowych i długich potoków)

Gazy wydobywające się podczas wybuchu to: para wodna, dwutlenek i tlenek węgla, fluor, chlor, siarkowodór, azot.

Wybuchom towarzyszą trzęsienia ziemi, wyładowania elektryczne, powstają gorące chmury (2000st.) i niekiedy wskutek topnienia śniegów pokrywających szczyty i zbocza stożków powstają lawiny i spływy błotne.

Krater - otwór w podłużnej szczelinie lub w kominie wulkanicznym, przez który wydostają się produkty wybuchu.

Kaldery - ogromne kotły powstałe w wyniku rozerwania starego stożka po opróżnieniu zbiornika magmy.

Skały osadowe - powst. w wyniku osadzania produktów niszczenia starszych skał, szczątków organizmów lub minerałów (wietrzenie, transport, sedymentacja, diageneza). Podział skał ze względu na sposób powstania: okruchowe,

pochodzenia organicznego,

pochodzenia chemicznego.

Skały okruchowe - skały ulegają mechanicznemu rozpadowi i rozkładowi chemicznemu czyli wietrzeniu. W ten sposób powstają sk.okr. Piaskowce powstają z luźnej skały - piasku. Zlepieńce ze żwiru, z mułu - mułowce, z iłów - iłowce.

Skały organogeniczne - powstają z nagromadzenia szczątków roślinnych i zwierzęcych, jak również w wyniku ich działalności. Wapienie powstają przez nagromadzenie wapiennych szkieletów różnych organizmów.

Torf, węgiel brunatny i kamienny - przez nagromadzenie i zwęglenie szczątków organicznych (gł. roślinnych).

Skały pochodzenia chemicznego - powstają w wyniku nagromadzenia się wytrąconych z wody związków chemicznych. Najczęściej w klimacie gorącym i suchym, w płytkich zbiornikach wodnych o dużym zasoleniu. Przy wysychaniu zbiornika osadza się wapień, następnie gips i anhydryt, a potem sól kamienna i potasowa.

Struktura: jednokrystaliczna -> granit

skrytokrystaliczna -> bazalt

porfinowa -> anderyt

Tektonika - ułożenie skał i warstw skalnych (ruchy skorupy ziemskiej, ruchy tektoniczne - źródło: ciepło wnętrza Ziemi, powodujące konwekcyjne przemieszczanie się materii płaszcza).

Płyta tektoniczna - sztywny blok, składnik litosfery. Płyty wykonują względem siebie ruchy poziome.

Platformy - razem z pasmami fałdowymi stanowią główne jednostki strukturalne kontynentów. Sztywne podłoże platform chroni ich pokrywę przed silnym sfałdowaniem.

Tarcza - podłoże platform, wyłaniające się w ich okolicy spod pokrywy skał osadowych.

Ruchy wielkopromienne - prowadzą do powstania wklęsłych niecek bądź wypukłych kopuł, wzniesień czy też łagodnych zafałdowań.

Uskoki - prowadzą do przesunięcia w pionie warstw skalnych (uskoki zrzutowe) lub w poziomie (usk. przesuwcze). Obszar ograniczony podłużnymi uskokami i obniżony względem sąsiadujących to rów tektoniczny, a podniesiony - zrąb.

Grzbiety śródoceaniczne - strefy, w których powstaje nowa skorupa oceaniczna.

Rowy oceaniczne - występują na obrzeżach basenów oceanicznych. Miejsca, w których następuje wciąganie skorupy oceanicznej w głąb płaszcza w wyniku przeciwnie skierowanego ruchu obydwu płyt.

Hipocentrum - ognisko trzęsienia ziemi. Epicentrum (ośrodek) to miejsce znajdujące się na powierzchni ziemi, bezpośrednio nad nim.

Fale sejsmiczne - powodują ściskanie i rozkurczanie skał wzdłuż drogi przebiegu oraz ich deformacje poprzeczne.

Skala Richtera - 9 stopniowa skala, określana na podstawie amplitudy zanotowanej na sejsmografach. Każdy następny stopień oznacza 10x mocniejsze trzęsienie ziemi. Skalą określającą m.in. skutki trzęsienia jest zmodyfikowana12 stopniowa skala Mercallego.

Obszary sejsmiczne - obszary, na których występują częste i silne trzęsienia ziemi (przebieg granic między płytami litosfery)

Obszary asejsmiczne - tam trzęsienia w zasadzie nie występują. Są to przede wszystkim platformy prekambryjskie.

Era Okres Czas trwania

Kenozoik czwartorzęd 65 mln

trzeciorzęd

Mezozoik kreda 160 mln

jura

trias

Paleozoik perm

karbon

dewon

sylur

ordowik

kambr

Proterozoik 2 tys mln

Archaik 2 tys mln

PŁASZCZ

Siol

Str. nieciągłości Conrada

Sima

Str. nieciągłości Moho (50 km)

LITOSFERA

Astenosfera

Crofesima

Nifesima

Str. nieciągłości Wiecherta-Olohama (na głębokości 2900 km)

JĄDRO (zal. się do litosfery)

Nife

Andrzej Wijas

---