GEOGRAFIA

Rzeką główną nazywamy ciek wpływający bezpośrednio do morza lub obszaru bezodpływowego. Rzeka główna wraz z dopływami tworzy system rzeczny, a obszar, po którym płynie, nazywa się dorzeczem. Zespół dorzeczy doprowadzających wody do tego samego zbiornika nazywamy zlewiskiem. Dorzecza oddzielone są działem wodnym, którym najczęściej jest linia łącząca najwyżej położone miejsca otaczające dorzecze.
Czasami rzeka rozdziela się na dwa ramiona i jej wody płyną do różnych dorzeczy. Zjawisko takie nazywamy bifurkacją (łac. bi - "dwa", furca - "widły"). W Polsce bifurkacja ma miejsce na Obrze, której większość wód uchodzi do Warty, ale część w postaci Obrzycy wpływa do Odry. Innym przykładem jest Orinoko w Ameryce Południowej. Jedno z jej ramion prowadzi do wody bezpośrednio do Oceanu Atlantyckiego. Inne jest dopływem Amazonki.

Sposób zorganizowania rzeki, wynikający z jej zasilania i określający zmienność przepływów, nazywa się ustrojem rzeki. Według tego kryterium ustroje rzek możemy w uproszczeniu podzielić na następujące typy:
a) lodowce - okresy wezbrań latem, na przykład Matter Visp (Francja, Alpy);
b) śnieżne - okresy wezbrań wiosną podczas roztopów, na przykład Mackenzie (Kanada), Lena i Ob (Rosja), większość rzek Syberii, Alaski, Kanady i północno-wschodniej Europy.

c) deszczowe - okresy wezbrań w porze deszczowej, podczas maksimum opadowego, na przykład Nil (Egipt), Irwandi (Myanmar, dawniej Birma).

Najczęściej spotyka się rzeki o ustroju złożonym. Rzeki Polski mają ustrój deszczowo-śnieżny. Oznacza to, że wezbrania mogą występować w porze największych opadów, czyli w lipcu, oraz w czasie wiosennych roztopów. 
Rzeki, które są zasilane w sposób ciągły i zawsze prowadzą wody tylko w porze deszczowej, nazywamy stałymi (permanentnymi). Te, które prowadzą wody tylko w porze deszczowej, nazywamy okresowymi (periodycznymi). Niektóre jednak koryta wypełniają się tylko w trakcie ulewnych deszczów, co nie jest opisywane żadną prawidłowością. Powstałe wtedy rzeki nazywamy chwilowymi (epizodycznymi). 

Prawdopodobnie najmniejsza rzeką świata jest D-River w USA w stanie Oregon. wypływa z jeziora Devil's Lake i płynie do Oceanu Spokojnego. Liczy 37 m długości. W Europie najkrótszą rzeką jest rzeka Aril, która od swojego źródła do ujścia w jeziorze Garda ma 84 m długości. 

Rzeki przy swoich ujściach akumulują transportowany materiał. Jeżeli w zbiorniku, do którego uchodzą, istnieją słabe ruchy wody, a nachylenie dna jest niewielkie, powstają delty. Jeżeli nachylenie jest większe, szelf bardzo wąski, a ruch wody (czy to w postaci prądów morskich, czy pływów) silne, to tworzą się ujścia lejkowate - estuaria (łac. Aestus "przepływ").

Przepływ jest to ilość wody, jaką transportuje rzeka. Pojęcie to oznacza całkowitą objętość wody przepływającej w jednostce czasu przez przekrój poprzeczny koryta rzecznego. Przepływ zwykle rośnie wraz z biegiem rzeki. Wyjątkiem są obszary pustynne i półpustynne gdzie przepływ maleje w dół rzeki na skutek intensywnego parowania i infiltracji przy zupełnym braku zasilania.

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA RZEK

Rzeki, mimo iż stanowią niewielką część hydrosfery, swoją działalnością wpływają na rzeźbę powierzchni terenu. Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem dzięki sile ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości wody płynącej, która wzrasta z jej biegiem.
W każdym biegu (górny, środkowy, dolny) zaznaczają się różne rodzaje działalności o zmiennym natężeniu. Jest to działalność niszcząca, transportująca i osadzająca.

Woda płynąca żłobi podłożę poprzez wleczenie materiału skalnego tworząc koryto i dolinę. Niszcząca działalność polegająca na pogłębianiu i poszerzaniu koryta rzecznego nazywa się erozją.
Działalność erozyjna jest różna w poszczególnych biegach. Woda płynąca wcina się w głąb i pogłębia koryto lub podcina brzegi i poszerza koryto. Wyróżnia się więc: erozję denną, boczną i wsteczną.

W górnym biegu rzeki spadek jest największy. Przeważa silna erozja wgłębna. Rzeka bardzo silnie żłobi skały, pogłębiając koryto i tworząc strome doliny w kształcie litery V.
Przy wzmożeniu się erozji wgłębnej rzeka wcina się głębiej w dno doliny, a resztki dawnego dna tworzą terasy rzeczne (erozyjne). Szybkość erozji rzecznej zależy od rodzaju skał. Im skały są twardsze, odporniejsze, tym procesy erozyjne zachodzą wolniej.
Różnice w odporności skał podłoża, po którym płynie rzeka, powodują, że powstają: progi, bystrza i wodospady.

Prędkość rzeki nie jest jednakowa na całej szerokości koryta. Najszybciej płynie ona nad najgłębszym miejscem swojego koryta - w nurcie.
Nurt przerzuca się z jednej strony koryta na drugą, niszcząc podrywane przez siebie brzegi - jest to erozja boczna. Rzeka transportuje bardzo dużo luźnego, grubego materiału skalnego ze zboczy i z wyerodowanego koryta.

W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją wgłębną zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna - tworzą się meandry. Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają, dochodzi do ich przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś część starego zakola staje się jeziorem zwanym starorzeczem.
Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina V- kształtna przeobrażona przez erozję boczną rzeka rozszerza swoją dolinę. Rzeka zaczyna meandrować - dolina płaskodenna (U).

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje coraz wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku biegu rzeki jest dolina nieckowata (U). Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki.
Wzdłuż całego biegu rzeki następuje segregacja materiału:
- w gardzieli pozostaje głazowy materiał,
- w dolinie - żwiry, piaski,
- w dolnej części piaski pylaste i muły.
- w obrębie ujścia muły i drobne piaski.

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje coraz wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku biegu rzeki jest dolina nieckowata (U). Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki.

Materiał transportowany jest
Wzdłuż całego biegu rzeki następuje segregacja materiału:
- w gardzieli pozostaje głazowy materiał,
- w dolinie - żwiry, piaski,
- w dolnej części piaski pylaste i muły.
- w obrębie ujścia muły i drobne piaski.

Charakter ujścia rzeki zależy nie tylko od samej rzeki, lecz również od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi oraz od ruchów wód morskich:
- ujście deltowate - gdy zbiornik, do którego uchodzi rzeka jest płytki i nie występują przy jego brzegach silne prądy ani pływy. Materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy - deltę.
- ujście lejkowate - powstaje w strefach pływów; wdzierająca się w koryto rzeki fala przypływu niszczy jego brzegi i rozszerza je, nadając im kształt lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu. Powstają takie ujścia wtedy, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu.

Zjawisko kaptażu - przejęcie części jednej rzeki przez drugą.

---