Ogólne założenia metodologii badań społecznych (cele, problemy, hipotezy, zmienne, wskaźniki).
Przed przystąpieniem do badań najważniejszym warunkiem jest uzmysłowienie sobie problemów, które określają cele planowanych przedsięwzięć badawczych.
Konieczność przeprowadzenia badań naukowych zmusza badacza do sprecyzowania przedmiotu i celu tych badań. Sama ilość możliwych sytuacji i ich układów, podejmowanie tematów i określenie celów badań są nieskończone, ponieważ nieskończona jest ilość rzeczywistych układów sytuacyjnych, w których człowiek może się znajdować. Każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań wg T. Pilcha jest poznanie bądź lepsze poznanie interesującego nas zagadnienia a celem badania jest odpowiedź na pytanie: w jakim celu badamy? I co przez dane badanie chcemy osiągnąć?
Każdy badacz przed przystąpieniem do podjęcia pracy stawia sobie szereg pytań, które dotyczą jego pracy badawczej. Według W. Zaczyńskiego te pytania to problemy, stające się słownym sformułowaniem dostrzeżonych trudności. Są one jednocześnie dobrowolnie dobranymi zadaniami poznawczymi. T. Pilch twierdzi, że problem badawczy, czy raczej zespół problemów badawczych wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji. Stanowią podstawę tworzenia hipotez, bo często zabieg budowania hipotez polega na zmianie gramatycznej formy problemu, ze zdania pytającego na twierdzące lub przeczące. Problem
w stosunku do sformułowanego wcześniej przedmiotu badań stanowi uściślenie
i ukierunkowanie zainteresowań. Nie zatem, każde pytanie, jakie może postawić sobie człowiek jest problemem badawczym. Nie jest nim z pewnością pytanie, którego celem jest otrzymanie gotowej na nie odpowiedzi. Według S. Nowaka problem badawczy to tyle,
co pewne pytania lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie. Pieter stwierdza, że problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie przyrodzie i otoczeniu, a nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione przez nas pytanie poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka.
M. Łobocki stwierdza, że głównym warunkiem podejmowania wszelkich badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów oraz hipotez roboczych, które mają określić w jak najbardziej precyzyjny sposób, cel i zakres planowanych przedsięwzięć badawczych. Uważa również, że problem badawczy wyznacza dalszy proces myślowy
w fazie koncepcji oraz stanowi podstawę tworzenia hipotez. Pośrednio stanowi też podstawę do typologii zmiennych zależnych i niezależnych a także wskaźników do zmiennych.
Od postawionego problemu zależy również, jakie techniki i narzędzia należy dobrać,
aby go rozwiązać. Rozstrzygnięcie problemu badawczego może mieć dwojakie konsekwencje. Po pierwsze może przynieść określone korzyści praktyczne, a po drugie może doprowadzić do ważnych ustaleń naukowo-poznawczych (skutki te nie wykluczają
się wzajemnie).
Po sformułowaniu problemów szczegółowych tworzone są hipotezy, które stanowią stwierdzenia, co do których istnieje przypuszczenie, że są trafną odpowiedzią
na sformułowany uprzednio problem badawczy. S. Nowak podaje, że hipoteza robocza
to dyrektywa sformułowana przed rozpoczęciem badań, o prawdziwości czy fałszywości, którą rozstrzygnąć mają wyniki badań. Zdaniem W. Zaczyńskiego hipoteza robocza
jest czynnikiem celowego i ukierunkowanego działania, stanowi drogowskaz naukowego poszukiwania. Słowem hipoteza wskazuje to, co ma być przedmiotem badania, jest elementem wyboru czynników spośród całego ich bogactwa. Natomiast H. Muszyński uważa, że przez hipotezę rozumiemy więc tutaj twierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, iż stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu. Tak więc dzięki hipotezom roboczym, badacz uściśla sformułowany przez siebie problem badawczy. Widzi go jaśniej i wyraźniej, co ułatwia tym samym odpowiedni dobór metod i technik badawczych. Funkcja poznawcza hipotezy umożliwia coraz to nowe i szersze widzenie obserwowanych faktów. Hipoteza jest więc pierwszym i koniecznym elementem naukowego badania jakiegokolwiek wycinka rzeczywistości.
Z dobrze postawionego problemu powinna jasno wynikać hipoteza lub hipotezy badacza, jako odpowiedź na pytanie zawarte w problemie:
musi być adekwatną odpowiedzią na pytanie badawcze;
musi być tak postawiona, by możliwa była jej weryfikacja;
nie powinna być zbyt ogólna;
powinna dostarczać jak najprostszej odpowiedzi na pytanie (zakładając poprawne sformułowanie pytania);
powinny pozwalać przewidywać więcej niż dane, dla wyjaśnienia których zostały postawione.
Nieodłącznym atrybutem badań, zwłaszcza ilościowych są zmienne i wskaźniki, które są próbą uszczegółowienia problemów badawczych i tym samym hipotez roboczych. Zmienne te stanowią uszczegółowienie badanych zjawisk ze względu na ich podstawowe cechy, a wskaźniki określają każdą z wyodrębnionych zmiennych.
Według Z. Skornego, zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności
S. Nowak uważa natomiast, że zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikujące ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto, jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem.
Typologia zmiennych to rozbicie pojęcia na elementy przezeń oznaczone, lub inaczej przełożenie pojęcia na język empiryczny, obserwowalnych mierzalnych równoważników. Ustalenie i rejestracja zmiennych w badaniach jakiegoś zdarzenia czy procesu oznacza,
pod jakim względem będziemy badać zdarzenie czy proces. Przyjęte przez badacza zmienne nadają badaniom kierunek oraz określają ich cel.
Zmienne można wyrażać w sposób ilościowy lub jakościowy. Nie jest to jednak najważniejszy podział, ponieważ w tym przypadku mamy do czynienia tylko z różnym stopniem ogólności zmiennych, a dokładniej z różnym sposobem ich określania, zdefiniowania. Znacznie ważniejsza jest świadomość, jaki jest związek między poszczególnymi cechami, jaki jest kierunek zależności między nimi, która wpływa na inne,
a która podlega wpływom. W zależności od tego jedne zmienne nazywają się zmiennymi niezależnymi a drugie zmiennymi zależnymi. Zmienna zależna to taka zmienna, w której zmiany dokonują się na skutek oddziaływania jednej lub więcej jakichś zmiennych występujących w badanym zbiorze, zmienna niezależna to zmienna, której zmiany nie zależą od zespołu innych zmiennych występujących w danym zbiorze. Występuje jeszcze zmienna pośrednicząca, czyli każdy czynnik wpływający pośrednio na zależność rezultatu końcowego od jej warunków, tj. na zależność zmiennej zależnej od zmiennych niezależnych.
Jednym z warunków właściwego przygotowania procesu badań pedagogicznych
jest określenie wskaźników dla danych zjawisk lub zdarzeń.
Według S. Nowaka wskaźnik to pewna cecha zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia, którego wnioskujemy z pewnością bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje. Natomiast H. Muszyński pod pojęciem tym rozumie wszelkie zjawiska, których zaobserwowanie pozwala stwierdzić,
że wystąpiły stany rzeczy objęte zakresami pojęciowymi badanych zmiennych.
W zależności od charakteru wskazywanej przez wskaźniki zmiennej i rodzaju związku, jaki łączy je z nią, mówi się o trzech typach wskaźników, mianowicie empirycznych, definicyjnych i inferencyjnych.
Bibliografia:
Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1984.
Dutkiewicz W., Praca magisterska z pedagogiki - przewodnik metodyczny, Kraków 1994.
Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1982.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984.
Nowak S. Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985.
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995.
Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984.
Węglińska M., Jak pisać pracę magisterską, Kraków 1997.
Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995.
T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych, s. 7
Tamże, s. 56
W. Zaczyński. Praca badawcza nauczyciela, s. 21
T. Pilch, op. cit., s. 25
W. Dutkiewicz. Praca magisterska z pedagogiki - przewodnik metodyczny, s. 30
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, s. 25
S. Nowak. Metodologia badań społecznych, s. 35
W. Zaczyński. Praca badawcza nauczyciela, s. 61
J. Brzeziński, Elementy metodologii badań psychologicznych, s. 188
Tamże, s. 191
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, s. 32
Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, s. 48
S. Nowak, Metodologia badań społecznych, s. 152
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, s. 31-32
W. Okoń, Słownik pedagogiczny, s. 364-365
Tamże, s. 364
M. Węglińska, Jak pisać pracę magisterską, s. 20
Tamże, s. 20
4
Metodologia badań społecznych
1