Tematy na kolokwium

bakus- czworoboczna płyta będąca najwyższą częścią głowicy kolumny. W porządku doryckim i toskańskim płytka jest kwadratowa, w jońskim i korynckim ma kształt prostokąta o zdobionych i zaokrąglonych krawędziach. Na abakusie spoczywa najniższa część belkowania, czyli architraw.

Agora - W starożytnej Grecji agora - był to główny plac miasta. Agora była miejscem, gdzie czasami odbywały się zgromadzenia obywateli.Początkowo była nieplanowa, o niezbyt wyraźnych granicach, często jej plan był zaburzony budynkami o charakterze publicznym lub religijnym, czy przebiegającą ulicą.Od ok. V wieku p.n.e. tzw. agora jońska miała najczęściej kształt prostokątu, który - począwszy od okresu klasycznego - otaczały portyki kolumnowe (stoa). Przez jej środek z reguły przechodziła główna ulica miasta. Na agorze znajdowały się zazwyczaj budowle o przeznaczeniu religijnym i publicznym, mównice i siedzenia dla urzędników oraz śmietniki .Wejście do agory miało niekiedy formę imponującej bramy, np. w Efezie, Priene czy Milecie.Do najbardziej znanych agor należy agora ateńska. Rzymskim odpowiednikiem agory było rzymskie Forum

Liść akantu - motyw zdobniczy w formie stylizowanego liścia rośliny śródziemnomorskiej - akantu. Motyw znany i stosowany od starożytności w elementach architektury - przykładem jest głowica kolumny w porządku korynckim czy kompozytowym.Motyw akantu oprócz formy liścia, który znamy z kapiteli, przybiera jeszcze formę wici roślinnej lub rozety.
Ambit - obejście.
w budynku kościelnym obejście za głównym ołtarzem. Powstaje z przedłużenia naw bocznych wokół prezbiterium. Pojawiło się w średniowieczu. Najczęściej występuje w kościołach związanym z pielgrzymkami.
{obręb) - obejście wokół domu lub dziedzińca klasztornego.
Amfilada - (fr. enfilade) - szereg pomieszczeń (pokoi, sal) połączonych ze sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii. Takie ustawienie wewnątrz budynku, przy otwartych drzwiach, stwarza perspektywę widokową. Efektowne rozwiązanie stosowane w okresie renesansu, baroku, klasycyzmu w kształtowaniu wnętrz pałacowych oraz dworów w Polsce. W okresie XIX i początków XX w. rozwiązanie to stosowano także przy budowie miejskich kamienic.

Amfiprostylos - mała świątynia grecka. Posiadała kolumnadę złożoną na ogół z czterech kolumn tylko w elewacji frontowej i tylnej. Przykładem takiego rozwiązania jest świątynia Ateny Apteros (Nike Bezskrzydła) na Akropolu.

Amor Vacui - operowanie dużymi płaskimi powierzchniami bez ornamentu.

Anulus - pierścień kamienny lub kilka pierścieni, zdobiących górną część trzonu kolumny, znajdował się pod echinusem kapitelu. Stosowany w porządku doryckim i innych od niego pochodzących.

Apsyda (lub absyda), w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do budynku kościoła (zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu). Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo. Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie apsydy wieloboczne.
Architraw (epistyl, nadsłupie) - główny (najniższy) poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu. Spoczywał on bezpośrednio na kolumnach. W porządku doryckim miał formę prostej gładkiej belki, w pozostałych (zobacz: porządki architektoniczne) jego płaszczyzna dzieliła się na trzy fasciae, z których najwyższa była najbardziej wysunięta. W mniej ścisłym znaczeniu architraw to profilowane obramienie drzwi i okien.
Archiwolta - zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady, łuki zamykające portal, najczęściej bogato zdobione.
Arkada - szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.

Baptysterium - sadzawka lub basen przeznaczony do ceremonii chrztu przez zanurzenie. Najczęściej budowla wolno stojąca, usytuowana po zachodniej stronie kościoła. Ściany często były dzielone arkadami, zdobione freskami, dach w kształcie kopuły. Pierwsze budynki baptysterium powstały w IV w. Z czasem rozbudowano je o dodatkowe pomieszczenia przeznaczone na przedsionek, sacrarium (pomieszczenie do przechowywania sprzętu liturgicznego), apsydę z ołtarzem. Po uproszczeniu ceremonii chrztu (XIII - XV w. baptysterium zastąpiono chrzcielnicą.

W Polsce baptysteria znajdują się w Poznaniu, Gnieźnie, Ostrowie Lednickim i w Wiślicy.

Bazylika - w architekturze tą nazwą określa się typ kościoła wielonawowego ( niezależnie od funkcji kanonicznych, które ten kościół pełni ), o nawie głównej wyższej od naw bocznych i posiadającej własne okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Natomiast podobny kościół, w którym nawa główna nie posiada okien, jest nazywany pseudobazyliką.

Biforium (bifora) łac. biforis - dwudrzwiowy, arkadowe okno lub przezrocze podzielone najczęściej kolumienką na dwie części. Charakterystyczne dla budownictwa romańskiego i historyzmu w XIX wieku nawiązującego do romanizmu.

Boniowanie - dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni podkreślające ich układ. Rozróżniamy następujące typy boniowania, w zalezności od:

• układu rowków: płytowe, pasowe;

• ukształtowania płyt: płaskie, wypukłe

• faktury powierzchni: dzikie (rustyka), groszkowane, szlifowane, polerowane itp.

Technika była znana i stosowana w okresie starożytnego Rzymu, w okresie renesansu nastąpił jej rozwój. W tynku naśladowano wygląd muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania naśladującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni. Bonia to spoina podreślająca układ kamieni lub rowek w tynku nadający elewacji monumentalny charakter. Boniowane mogły być całe elewacje albo tylko cokoły, naroża ścian, pilastry, obramowania otworów, filary itp.

Cokół to najniższa nadziemna część budowli lub jej elementów (np. kolumny, filaru). Pełni on dwie funkcje:

• konstrukcyjną (jest wzmocnioną częścią budowli, na której opiera się jej ciężar)

• ozdobną (najczęściej wysuwa się go wtedy nieco przed płaszczyznę murów, oddzielając gzymsem cokołowym lub też buduje z innego materiału, np. ciosów kamiennych).

Cokołem nazywa się też czasami postument (bazę), na którym umieszczane są rzeźby lub inne dzieła sztuki.

Cyborium - obudowa z drewna, kamieni, metali szlachetnych, w kształcie baldachimu nad ołtarzem (najczęściej głównym), symbolizowała grób Chrystusa. Budowana też nad chrzcielnicą lub grobami i relikwiami świętych - zwana często konfesją

Echinus - lekko wygięty element architektoniczny pod abakusem kapitelu kolumny w porządku doryckim lub toskańskim. Ma kształt podobny do płaskiej poduszki. Można spotkać się z użyciem tego określenia w odniesieniu do dolnej części głowicy w poprządku jońskim.

Elewacja - zewnętrzna powierzchnia ściany budynku z wszystkim znajdującymi się na niej elementami, lico budynku. Elewacje, w zależności od położenia określa się:

• zgodnie z położeniem do np. ulicy: frontowa, tylna, boczna, ogrodowa (dla budynków z przylegającym ogrodem).

• zgodnie z położeniem w stosunku do stron świata: południowa, północna, zachodnia, północno-wschodnia itp.

Szczególnym przypadkiem elewacji jest jej strona od ulicy lub też ogólnie od wejścia, szczególnie gdy jest bogato zdobiona. Nosi wtedy nazwę fasady.

Empora (niem. Empore), chór muzyczny - element występujący najczęściej w kościele, rodzaj trybuny. Galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium - przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora mogła okalać też cały kościół. W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.

Rozróżniamy:

1. emporę właściwą - rozbudowane piętro

2. emporę pozorną - otwór przebity na poddasze

3. pseudoemporę - tylko otwór w ścianie, markujący emporę, lecz nie prowadzący do żadnego pomieszczenia

Fajumskie portrety-W nekropolach oazy znaleziono najbardziej znany zabytek pochodzący z Fajum - portrety fajumskie. Są to zabytki malarstwa rzymskiego, będące portretami zmarłych malowanymi na drewnianych deskach lub płótnie pokrytym gipsem. Wykonywane były techniką enkaustyczną, czasem temperą (farbą zmieszaną z żywicą lub olejem). Ich pochodzenie datowane jest na I - III wiek n.e., najwspanialsze pochodzą z II wieku. Genezą ich powstania są maski gipsowe wyobrażające portrety zmarłych. Cechą charakterystyczną portretów jest ich realizm. Przedstawiają zazwyczaj Greków, Rzymian, Żydów, tylko czasem Egipcjan. Były mocowane do sarkofagu z mumią zmarłego albo bezpośrednio na mumii. Pierwsze portrety zostały znalezione właśnie w Fajum, stąd ich nazwa.

Fasada - efektowna elewacja budynku, o szczególnie dużej dekoracyjności, często nawet monumentalna, spełniająca funkcje reprezentacyjne wobec całego gmachu, a przez to wyróżniająca się spośród pozostałych elewacji. Zazwyczaj jest to elewacja przednia, jednak w budynkach narożnych mogą istnieć dwie fasady, a w wolno stojących nawet trzy lub wszystkie. Fasada, oprócz szczególnie bogatego zdobienia, może być wyposażona również w dodatkowe elementy architektoniczne, jak kolumny itp. a swoim charakterem nawiązywać do reprezentacyjnych budowli z minionych epok architektonicznych, często nawet antycznych. Może jednak przybierać także inną formę, np. posiadać charakter ultranowoczesny.

Filar - pionowa, wieloboczna, wolno stojąca podpora konstrukcji. Na całej wysokości przekrój poprzeczny ma taki sam kształt. Filar o takich samych wymiarach przekroju poprzecznego nazywany jest słupem. Budowa filara może być zbliżona do budowy kolumny, tzn. posiadać bazę, trzon i głowicę. Filary wykonywane są z różnych materiałów np. kamienia, cegły, drewna, stali, betonu.

Freski maluje się na mokrym tynku pokrytym kilkoma warstwami zaprawy. Pierwsza warstwa zwana arriciato leży bezpośrednio na murze, jest gruba. Zawiera ona wapno gaszone, gruboziarnisty piasek i odłamki cegieł lub kamieni. Druga warstwa to intonaco. Jest to warstwa gładka do malowania. Zawiera wapno gaszone, drobny piasek cedzony lub pył marmurowy. Na tej warstwie zaczyna się malować fresk.

Najczesciej freski malowalo sie w Egipcie na scianach swiatyn.

Fresk malowany jest specjalnymi farbami oraz pędzlami. Są to barwniki odporne na alkaliczne działanie wapna(CA). Barwnik rozprowadzany jest wodą deszczową. Spoiwem jest podłoże intonaco, ponieważ wapno gaszone z dwutlenkiem węgla tworzy krystaliczny węglan wapnia, który trwale wiąże cząsteczki farby. Fresk jest trwały bo spaja się z podłożem, w ten sposób uzyskuje się trwałe, intensywne barwy.

Fresk maluje się partiami ponieważ warstę intonaco kładzie się partiami tak dużymi jakie można zamalować w ciągu dnia (giornata), ponieważ po zaschnięciu konieczne jest skłucie i położenie nowej warstwy. Przed naniesieniem fresku na ścianę tworzy się kartony i przy użyciu siatki wyciska się kontury i powiększa wzór.

Początki fresku sięgają starożytności. Od Giotta następuje ogromny rozwój fresku. Najbardziej jednak rozpowszechnia się w renesansie. Po baroku fresk jest praktycznie porzuconą techniką. Od XVII do XIX w. al fresco miesza się z al secco.

Do znanych fresków należą minojskie, na których przeważają tematy religijne, motywy roślinne i zwierzęce oraz zagadkowe tauromachie - sceny walki lub zabaw z bykami.

Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń.

W porządku doryckim fryz składał się z następujących na przemian po sobie metop i tryglifów (tzw. fryz metopowo-tryglifowy). W porządku jońskim mamy już do czynienia z fryzem ciągłym ozdobionym reliefem o tematyce mitologicznej, religijnej lub historycznej. Jednym z najwspanialszych przykładów fryzu ciągłego jest fryz z Partenonu.

Fryz to również poziomy pas zdobiący naczynia i malowidła lub ozdoba architektoniczna. Fryzy takie mogą składać się z powtarzających się motywów geometrycznych lub scen figuralnych.

Wyróżnia się też fryz arkadowy (lub arkadkowy, arkatura), który składa się z szeregu małych łuczków, najczęściej pod okapem frontowych elewacji. Jest on charakterystyczny dla architektury przedromańskiej i romańskiej. Stosowany też jako element dekoracyjny w wyrobach rzemieślniczych.

Kościół halowy (lub po prostu: hala) to kościół wielonawowy o równej wysokości wszystkich naw. Przykładem może być kościół Mariacki w Gdańsku, czy też Saint-Savin-sur-Gartempe we Francji. W przeciwieństwie do bazyliki, nawa główna jest oświetlona za pomocą okien umieszczonych w nawach bocznych.

Kościoły halowe stały się charakterystycznym typem kościołów w architekturze Europy Środkowej w okresie późnego gotyku.

Dach hełmowy, hełm (niem. Helm) - w architekturze historycznej zwieńczenie wieży jako dach o konstrukcji drewnianej, rzadziej murowanej z cegły lub kamienia. Drewniane hełmy, których konstrukcja stanowi sprecyficzny rodzaj więźby dachowej kryte były blachą (zwykle ołowianą lub miedzianą), niekiedy gontem lub dachówką, przy ich współczesnych rekonstrukcjach stosuje się najczęściej niepalną konstrukcję stalową.

W różnych epokach historycznych i regionach dachy hełmowe przyjmowały różne formy. Spotyka się np. hełmy w formie stożka. W gotyku był to najczęściej hełm o formie ostrosłupa, niekiedy z galeryjką lub lukarnami. Dla średniowiecza charakterystyczne były także iglice, które jednak nie zawsze były hełmami, a czasami tylko ich zwieńczeniem. Bardziej skomplikowane formy, składające się z kilku brył, pojawiły się w renesansie. W baroku miały szczególnie ozdobne kształty - pojawia się w nim, tak samo jak już wcześniej w architekturze cerkiewnej tzw. hełm baniasty zbudowany z powierzchni wypukłych, rozszerający się powyżej podstawy dachu, zbudowany na krążynach, zwany także dachem cebulastym.

Ikonostas (gr. eikón oznaczające obraz oraz stásis czyli pozycja, umiejscowienie) to ściana z ikonami, która w cerkwi oddziela miejsce ołtarzowe (swiatłyszcze, sanktuarium, prezbiterium) od nawy (naos), przeznaczonej dla wiernych. Według nauki cerkwi prawosławnej sanktuarium jest symbolem nieba, miejsca szczególnego przebywania Boga. Tam kapłan odprawia msze, tam znajduje się tabernakulum (kywot). Ikonostas zasłania przed oczyma ludzi to, co dla nich powinno być niewidoczne. Wierni mogą tylko spoglądać na wizerunki świętych i proroków.

Kanelury (żłobki, kanele) - płytkie, wklęsłe pionowe wyżłobienia, zdobiące na całej długości trzon kolumny lub pilastra, albo inną powierzchnię. Wyżłobienia te stykają się ze sobą ostrymi krawędziami, ale mogą też być przedzielone płaskimi listewkami (patrz ilustracja).

Czasami w dolnej części trzonu kanelury są wypełnione cylindrycznymi półowalkami.

Ozdabianie kanelurami (inaczej: żłobkowanie, kanelowanie, kanelura) było najczęściej stosowane w architekturze klasycznej.

Kariatyda - podpora architektoniczna w formie postaci, najczęściej kobiecej, spełniająca funkcję kolumny podtrzymującej gzyms lub balkon czy belkowanie. Charakterystyczna zwłaszcza dla porządku jońskiego. Nazwa pochodzi od greckiego karyatides czyli "dziewczyny ze wsi Karyai". Chodzi tu o kobiety sprzedane w niewolę po zburzeniu sprzyjającej Persom wsi Karyai. Były one zmuszane do ciężkiej pracy. Najbardziej znanym przykładem kariatyd są rzeźby z Erechtejonu, przybytku kultu dwóch bogów: Ateny i Posejdona. Wznosił się on na północnym krańcu ateńskiego Akropolu. Męskim odpowiednikiem kariatydy jest atlant (inaczej atlas).

Kaseton (skrzyniec) - wieloboczne (najczęściej kwadratowe) zagłębienie widoczne od spodu stropu (strop kasetonowy - kaseton w stropach drewnianych otrzymywany jest przez wprowadzenie dodatkowych beleczek w polach pomiędzy belkami stropowymi), sklepienia lub kopuły. Umieszczane także od spodu na gzymsach, arkadach. Kasetony stosowane są jako dekoracja. Elementem zdobiącym są profilowane krawędzie belek, rzeźby (np. głowy wawelskie na Zamku Królewskim), dekoracje malarskie itp. Spotyka się także dekoracje malarskie wykonane na płaszczyźnie stropu dające złudzenie kasetonów (kasetony pozorne).

Kapitel (głowica) to najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim członem konstrukcyjnym między podporą (np. trzonem kolumny) - od której jest szersza, co zapewnia bardziej stabilną konstrukcję całości - oraz elementami dźwiganymi (np. belkowaniem). Ze względu na swoje usytuowanie głowica pełni także funkcje dekoracyjne.

Głowice występują w architekturze od starożytności. Już w Egipcie stosowano w pełni rozwinięte, stylizowane głowice roślinne (palmowe, papirusowe lub lotosowe; te ostatnie w wersjach pąkowej i kielichowej). W kraju faraonów występowały również głowice figuralne z obliczem bogini Hathor oraz głowice heraldyczne. W Mezopotamii kapitele miały formy geometryczne, a w Persji zoomorficzne, które w czasach Achemenidów stały się skomplikowanymi, wieloczłonowymi formami zwieńczonymi zwierzęcymi protomami.

W architekturze greckiej każdy porządek architektoniczny miał charakterystyczną dla siebie głowicę. Dodatkowo we wczesnym okresie w porządku jońskim występowała głowica eolska.

W Rzymie oprócz greckich kapiteli pojawiły się kompozytowe i toskańskie. Nie były one jednak oryginalnymi dziełami Rzymian, a jedynie rozwinięciem form greckich.

W architekturze bizantyjskiej stosowano głowice nasadkowe z impostem oraz trapezoidalne, fałdowe i koszowe. Te ostatnie zdobiła płytka dekoracja reliefowa zwana plecionką. W budownictwie islamskim obok klasycznych kapiteli stosowano również bogato dekorowane głowice stalaktytowe.

W architekturze romańskiej występowały głowice kostkowe (tworzyły je kule i sześciany, których przenikanie się tworzyło z każdej strony płaskie, półkoliste tarcze), blokowo-kielichowe oraz kielichowe (w formie dzwonowatej). Zdobiono je motywami geometrycznymi, roślinnymi i figuralnymi. Głowice z tymi ostatnimi motywami tworzyły nieraz całe cykle ikonograficzne. Kapitele gotyckie miały przeważnie dekorację roślinną. Wyróżniamy tu głowice pączkowe zwane też czołgankowymi oraz głowice liściaste. W okresie tym spotkać można też głowice bliźnie, w których podwójny kapitel wiązał dwie kolumienki.

W architekturze nowożytnej powrócono do klasycznych typów głowic.

Perystaza (peristaza, kolumnada) - rząd (lub kilka rzędów) kolumn połączonych belkowaniem, który otaczał budowle antyczne (najczęściej świątynie). Perystaza początkowo miała chronić drewniane elementy budowli przed wpływem warunków atmosferycznych, ale później służyła głównie jako element dekoracyjny.

Wolno stojące perystazy były np. elementem stoi.

Konfesja - we wnętrzu świątyni grobowiec męczennika lub przedsionek prowadzący do jego grobu umieszczonego pod głównym ołtarzem. Na ogół w bogatej oprawie i osłonięty baldachimem

Kontrapost - sposób upozowania postaci pozwalający na ukazanie ruchu i jednoczesne harmonijne zrównoważenie układu ciała. Polega on na takim ustawieniu "ciała" rzeźby, aby cały ciężar opierał się na jednej nodze, podczas gdy druga, wysunięta do tyłu i nieco zgięta, dotyka ziemi czubkami palców. Barki są pochylone przeciwnie w stosunku do bioder, co w połączeniu z pochyleniem głowy sprawia, że kręgosłup postaci tworzy kształt litery "S". Jedna z rąk zwykle jest spuszczona, a druga coś dzierży.

Zasada kontrapostu wypierała z czasem frontalne przedstawienie postaci opartej w równym stopniu na dwóch nogach stosowane w archaicznej fazie rozwoju rzeźby greckiej.

Za wzorcowe przykłady zastosowania koncepcji uważane są dzieła dwóch antycznych artystów- Polikleta z Argos (twórcy posągu potężnie zbudowanego atlety Doryforosa) oraz Myrona z Eleuteraj, który stworzył między innymi słynnego Dyskobola.

Kopuła - sklepienie półkoliste lub półeliptyczne oparte na murze lub bębnie na planie kolistym, eliptycznym albo wielobocznym za pośrednictwem pendentywów lub tromp. Do budowy kopuł używano ciosów kamiennych lub cegieł w kształcie klina (klińców). Obecnie do konstrukcji kopuł używa się stali lub żelbetu. Sklepienna część kopuły nazywana jest czaszą, a widoczna z wnętrza podniebieniem. W okresie renesansu wprowadzono kopuły dwuwarstwowe o warstwach połączonych żebrami. Powierzchnia, widoczna od strony wewnętrznej często są wzbogacona przez wprowadzenie dodatkowych poziomych pasów, kasetonów, zdobiona malarsko lub rzeźbiarsko (sztukateria).

Laserunek - przezroczysta lub półprzezroczysta warstwa farby, zmieniająca ton lub barwę niższych warstw obrazu, zwłaszcza olejnego. Pochodzenie nazwy nie jest jasne, być może wywodzi się z określenia lasur w językach romańskich, tj. lazur, oznaczające błękit, ale także przejrzyste, jasne barwy.

Laserunki stosowane były już w średniowieczu, z wykorzystaniem bardzo rozcieńczonych temper lub gwaszy, jednak w pełni rozwinęły się dopiero wraz z rozwojem malarstwa olejnego. Aż do końca XVII w. i rozwoju techniki alla prima, laserunki były nieodłącznym elementem techniki olejnej.

Latarnia (architektura) - cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą. Latarnia zazwyczaj przykrywana była hełmem. Rozwiązanie często stosowane w renesansie i baroku. W Polsce, wśród znanych kopuł z latarnią, należy wymienić przykrycie Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.

Latarnią nazywana jest także nadbudówka z oknami nad dachem doświetlająca pomieszczenie pod nim (np. klatkę schodową).

Loggia to wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych. Loggia może być jedno lub wielokondygnacyjna, otwarta lub zamknięta (przeszklona). Występowała w renesansie w budownictwie pałacowym np. zamek na Wawelu, zamek w Pieskowej Skale, w Baranowie Sandomierskim. We współczesnych budynkach, zazwyczaj tylko jednokondygnacyjna, spełnia funkcję balkonu.

Łuk (architektura) - linia krzywa, według której prowadzony jest łęk. Odległość mierzona w poziomie, pomiędzy punktami podparcia nazywa się rozpiętością łuku, a jego wysokość mierzona od linii łączącej podpory do najwyższego punktu na łuku nazywa się strzałką łuku. Popularnie używa się słowa łuk na określenie łęku lub elementu dekoracyjnego w kształcie łuku. W architekturze występują łuki o różnych kształtach, mogą być prowadzone jako odcinki koła, elipsy lub paraboli złożone z jednego lub więcej odcinków. Łuk półkolisty (pełny) - zbudowany z połowy koła, ma strzałkę równą połowie rozpiętości łuku. Łuki mogą być podwyższone, czyli o strzałce dłuższej niż połowa rozpiętości łuku lub obniżone - o mniejszej strzałce niż połowa rozpiętości łuku. Kształty łuków spotykane w budownictwie noszą różne nazwy, np.: ostry, podkowiasty, ośli grzbiet, trójlistny, czterolistny lub pięciolistny, Tudora, cebulasty. Konstrukcje w kształcie łuku znane były w czasach starożytnych (np. brama Isztar w Mezopotamii). Szerszy rozwój konstrukcji opartych na kształcie łuku nastąpił w starożytnym Rzymie, i stosowany był przez średniowiecze do dnia dzisiejszego. W okresie starożytnego Rzymu, wczesnego chrześcijaństwa, czasów romańskich największe znaczenie miał łuk pełny; w gotyku wprowadzono łuk ostry, a w czasach nowożytnych powrócono do łuku pełnego, stosowano także łuki odcinkowe i koszowe. W architekturze islamu stosowano najczęściej łuki podkowiaste, trój- i wielolistne.

Rodzaje łuków

Łuk pełny (półkolisty)	Łuk odcinkowy	Łuk koszowy	Łuk eliptyczny
Łuk dwuramienny	Łuk trójlistny	Łuk ostry (ostrołuk)	Łuk wklęsło-wypukły ostry
Łuk Tudorów	Łuk w ośli grzbiet	Łuk kotarowy dwudzielny	Łuk lancetowy
Łuk podkowiasty	Łuk paraboliczny	Łuk wspięty

Macewa (hebr. מצבה [macewa]) - żydowska stela nagrobna, najczęściej pionowo ustawiona, prostokątna płyta kamienna, zakończona linią prostą, trójkątem lub półkolem. Górną jej część wypełnia płaskorzeźba, dolną zaś inskrypcja (epitafium). Płaskorzeźby mają znaczenie nie tylko dekoracyjne, lecz także symboliczne - jej elementy przedstawiają w sposób mniej lub bardziej oczywisty różne cechy zmarłego. Z biegiem czasu nadawano macewom coraz bardziej złożoną formę architektoniczną, z gzymsami, kolumnami, wnękami, zaś jej wysokość rosła osiągając nieraz 4 metry.

Mensa (budownictwo) - płyta z piaskowca lub marmuru oparta na nogach (stipes) lub bloku, skrzyni (sarkofagu). Mensa jest podstawową częścią ołtarza. Na środku umieszczano kwadratowe zagłębienie (sepulcrum - grób) przeznaczone na relikwie męczenników.

Metopa - kwadratowa lub prostokątna płyta między tryglifami na fryzie belkowania doryckiego. Była ona zazwyczaj zdobiona płaskorzeźbą (reliefem), ale zdarzały się też metopy gładkie.

Minaret (arab. minar - miejsce, skąd widać światło, latarnia morska) - wysoka, zwykle smukła wieża stawiana przy meczecie z nadwieszonym balkonem lub galeryjką, z którego muezin mógł nawoływać wiernych na modlitwę.

Prawdopodobnie po raz pierwszy minaret pojawił się na Bliskim Wschodzie na początku VIII wieku - w obrębie założenia Wielkiego Meczetu w Damaszku; wzorcem były tu dzwonnice starochrześcijańskie.

Wyróżnia się wiele regionalnych typów minaretów - na przykład charakterystyczne dla północnej Afryki minarety na planie czworobocznym lub cylindryczne charakterystyczne dla wschodniego świata muzułmańskiego. Jeden z najciekawszych minaretów - spiralny znajduje się w ruinach dawnej stolicy abbasydzkich kalifów - Samarze

Nawa - część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem podpór - filarów lub kolumn. Średniowieczne kościoły bazylikowe były trój- lub pięcionawowe, o nawie głównej dwa razy szerszej i dwa razy wyższej od bocznych (trójnawowe - katedra w Chartres, katedra w Reims, pięcionawowe - kościół St. Sernin w Tuluzie, katedra w Paryżu). Późnogotyckie kościoły dwunawowe mogły mieć symetryczne nawy równej szerokości (kościół NMP w Wiślicy) i prezbiterium umieszczone na osi filarów międzynawowych lub niesymetryczne nawy różnej szerokości (układ spotykany w budownictwie zakonów żebraczych - dominikanów i franciszkanów). W okresie nowożytnym, szczególnie w baroku można obserwować zacieranie się podziałów na nawy - często trudno orzec, czy mamy do czynienia z nawami bocznymi, czy tylko z ciągiem kaplic przyległych do nawy głównej. W kościołach jednonawowych komplikacji i zróżnicowaniu uległ kształt naw - stosowano koło, elipsę, trój- i pięcioliść a także różnego rodzaju owale z aneksami.

Bardziej ogólnie można mówić o nawach w każdym podłużnym budynku (np. w świątyni antycznej), jeśli jest on podzielony wzdłuż rzędami podpór (filarów lub kolumn).

Pietà (włos. - współczucie, z łac. pietas - miłość zgodna z powołaniem) to w sztukach plastycznych przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego Chrystusa. Pierwsze przedstawienia tego typu, najczęściej rzeźbione, pojawiły się w Niemczech w I połowie XIV wieku. Następnie w okresie późnego gotyku nastąpiło upowszechnienie się tego wizerunku w całej Europie, a wkrótce stał się on jednym z najczęstszych przedstawień dewocyjnych. Powstały różne odmiany, m. in. Pietà corpusculum (z Chrystusem jako dzieckiem), Pietà anielska z aniołami towarzyszącymi Matce Boskiej.

Jedną z najbardziej znanych jest Pietà watykańska Michała Anioła z bazyliki św. Piotra w Rzymie z 1499. Innym dziełem tego samego rzeźbiarza jest Pietà Rondanini z Castello Sforzesco w Mediolanie czy Pieta Florencka.

Pilaster to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). W starożytności pilastry występowały dużo rzadziej niż półkolumny i używane były głównie w architekturze rzymskiej.
Podobnie jak kolumna składa się z głowicy (najczęściej w którymś z klasycznych porządków), gładkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokołu.

Stosowano również pilastry zwielokrotnione (tworzyły je nałożone na siebie, coraz węższe pilastry).

plafon - duże pole dekoracyjne, obejmujące centralną część sufitu lub podniebienia sklepień, stanowiące optyczne zamknięcie wnętrza od góry; najczęściej jako malowidło

portal - ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy arch. i rzeźbiarskie. Po bokach otwór ujmują glify o różnych profilach, kolumny, filary lub pilastry. Zależnie od charakteru podpór i kształtu zwieńczenia wyróżnia się portale -kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp.; w średniowieczu - portal monumentalny.

portyk - zew. część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów; osłaniająca najczęściej gł. wejście;

porządki architektoniczne - systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy powiązane są określonymi proporcjami i odznaczają się jednolitą formą. Charakterystyczne elementem każdego porządku architekt. - kolumna, a zwłaszcza głowica. Podstawowe rodzaje porządków architekt. - w starożytności

prezbiterium - chór; przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa; (zazwyczaj wydzielona od nawy gł. lekkim podwyższeniem, balustradą i łukiem tęczowym; wyodrębnona też w bryle zewn. budynku kościoła); w p. znajduje się sanktuarium z gł. ołtarzem, stalle dla kleru i wyposażenie potrzebne do obrzędów liturgicznych.

przypora - skarpa; pionowy element konstrukcyjny w formie filaru przyściennego o ściętym pochyło boku zewn. lub profilu uskokowym; wzmacnia ściany budynku lub wolnostojącego muru i przenosi ciężar sklepień na grunt

refektarz - klasztorna sala jadalna, charakterystyczna dla architektury średniowiecznej,; (wzdłuż krużganku, w pd lub pn skrzydle); oświetlona dużymi, prostokątnymi lub ostrołukowymi oknami, połączona z krużgankiem 1 lub 2 wejściami

rotunda - 1) budowla centralna na rzucie koła, zawierająca wewnątrz zazwyczaj jedno pomieszczenie, kryte kopułą; może być budynkiem zamkniętym lub otwierającym się kolumnadą; na zewn. 2) obszerne pomieszczenie na rzucie koła; szczególnie w baroku i klasycyzmie - reprezentacyjne sale pałacowe;

rozeta - w średniow. architekt. kościelnej - duży kolisty otwór okienny w szczytach lub nad portalami, wypełniony bogatą dekoracją; [2) w ornamentyce motyw stylizowanego, rozchylonego kwiatu, też roślinno-kwiatowa kompozycja dośrodkowa]

rzygacz (gargulec, plwacz) - ozdobne zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa spada daleko od lica muru; gotyk - szczególnie ozdobne formy rzygaczy (fantastyczne zwierzęta, demony, potwory...)

salowy kościół - kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają tę samą szer., wys. i wspólne przekrycie, tworząc jednolite wejście sprawiające wrażenie Sali

sfumato - modelunek malarski miękki, o łagodnych przejściach światłocieniowych, zacierający wyrazistość konturu, sprawiający wrażenie oglądania malowidła przez mgłę lub dym (np. da Vinci)

sklepienie - konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przykrycia określonej przestrzeni budynku; (sklepienia kolebkowe pełne, beczkowe, stożkowe, kolebkowo-krzyżowe, klasztorne, nieckowate, zwierciadlane, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste...)

stiuk - stucco, wyprawa; materiał zdobniczy nakładany na ściany i elementy arch. wnętrz (rzadziej elewacji); kształtuje się z niego elementy figuralne, ornamentalne albo arch. wnętrz; jedno- lub wielobarwny, także złocony; dekoracje wykonane w s. nazywamy sztukateriami

stylobat - w staroż. architekt. sakralnej górna powierzchnia krepidomy, na której stały kolumny

tabernakulum - w kościołach rzym.kat. mała zamykana na klucz szafka stojąca pośrodku tylnego brzegu mensy ołtarzowej, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów

tempietto -mała świątynia na rzucie koła;

tralka - balas, balaska; pionowy człon w balustradzie, złożony z jednego lub dwóch gruszkowatych elementów zwanych lalkami (tralka jedno- lub dwulalkowa), wsparty na bazie zwieńczony najczęściej plintą, dźwigający poręcz; często ozdobne

transept - miejsce krzyżowania nawy gł. z nawą poprzeczną, (nieraz nazwa nawy poprzecznej)

triforium - 1) trójdzielne arkadowe okno lub przeźrocze romańskie i gotyckie
2) w kościołach romańskich i gotyckich rząd trój- lub dwudzielnych ślepych arkadek lub galeria przepruta w grubości muru otwierająca się do wnętrza rzędem przeprutych arkadek; t. Umieszczano w ścianie wew. Prezbiterium, nawy gł. lub poprzecznej, pomiędzy arkadami międzynawowymi a kondygnacją wielkich okien,; gł. XIIIw. W pd i zach Europie

tryglif - prostokątna z trzema ostrymi żłobkami płyta między metopami i na narożnikach fryzu belkowania doryckiego;

Walor - w malarstwie jasność barwy, natężenie światła względnie cienia (ilość jasności i ciemności), jaka zawarta jest w tonie kolorystycznym.

Walor wiąże się z poczuciem ciężaru koloru, ponieważ barwy jasne są lekkie i ulotne, a ciemne sprawiają wrażenie ciężkości i masywności. Odpowiednie rozłożenie walorowe organizuje kompozycję kolorystyczną. W kompozycji malarskiej światło może być rozłożone równomiernie w całej kompozycji, ale może też stanowić ostre kontrasty o zabarwieniu emocjonalnym. Siła waloru zależy od barwy przedmiotów w naturze, a także od kierunku ich oświetlenia.

Weduta (wł. veduta) - obraz lub rysunek przedstawiający scenę miejską. Koncepcja ta powstała w XVII wieku, dzięki holenderskiemu malarzowi Johannesowi Vermeerowi. Jego obraz Widok Delft jako pierwszy spopularyzował ten motyw. Choć w starożytnym Rzymie w malarstwie dekoracyjnym zaistniał ten temat, ale nie był on rozwijany przez późniejszych artystów.

Pierwsza szkoła malarstwa pejzaży miejskich powstała XVIII wieku w Wenecji. Przedstawicielami byli włoscy malarze Bellotto Bernardo, Canal Giovanni Antonio i Francesco Guardi. Ich obrazy nazywano wedutami, a oni nosili miano wedutystów. Późniejszych wiekach ten rodzaj obrazów rozpowszechnili wielcy impresjoniści tacy jak Camille Pissarro i Edgar Degas.

Więźba dachowa - drewniana konstrukcja dachu, drewniany szkielet dachu, który przenosi obciążenia z pokrycia dachowego. Więźby należą do konstrukcji ciesielskich. Przekazywanie sił od obciążeń ciężarem własnym, wiatrem i śniegiem pomiędzy poszczególnymi elementami odbywa się poprzez złącza ciesielskie. Podstawowym elementem więźby są wiązary dachowe, wśród których najczęściej spotyka się: wiązary krokwiowe, jętkowe, płatwiowo-kleszczowe, wieszarowe. Dach składa się z kilku wiązarów na których spoczywa pokrycie dachu oparte za pośrednictwem łat (wąskich desek lub szerokich listew), elewentualnie dodatkowo kontrłat lub deskowania. Wiązary opiera się na belkach stropu poddasza; na murze za pośrednictwem murłaty lub ścianie szkieletowej - na belce oczepowej. W kierunku podłużnym konstrukcja dachu usztywniona jest za pomocą ukośnie przybijanych desek wiatrownic.

W konstrukcjach archaicznych dachów spotyka się również typy:

• więźbę sochowo-ślemieniową

• półsochową

• ślęgową

Wirydarz (łac. viridarium - gaj, park) - jest to kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz zabudowań klasztornych.

Często otoczony jest krużgankami. Na środku umieszczona jest studnia albo fontanna. Nazwa ta była stosowana także dla określenia dworskich ogrodów z kwiatami, ziołami, z ustawionymi w cienistych miejscach ławkami. Budowano w nim sadzawki z rybami a nawet wyznaczano miejsce na gaje ze zwierzętami. Wirydarz nazywany bywa też rajskim dworem.

Zwornik (klucz) - jako termin z dziedziny historii architektury: jeden z (klińców) w łuku arkady, w łuku sklepiennym. Usytuowany w najwyższym punkcie sklepienia lub łęku. Określany też jako kliniec szczytowy, kliniec kluczowy. Zazwyczaj o nieco większych wymiarach niż pozostałe ciosy kamienne lub cegły. Przenosił siły ściskające. Często był ozdabiany. Określenie klucz częściej stosuje się w odniesieniu do łęku, archiwolty, natomiast zwornik - w odniesieniu do sklepienia.

Nie mam

Interkolumnium to osiowy rozstaw kolumn w kolumnadzie.

Kora (gr. κόρη kore) - w sztuce Grecji okresu archaicznego posąg ubranej kobiety przedstawionej zazwyczaj w postawie stojącej. Żeński odpowiednik kurosa.

Kuros (gr. κοῦρος) - częsty temat posągu charakterystyczny dla rzeźby greckiej, przedstawiający stojącego, nagiego młodego mężczyznę z falistymi włosami i zagadkowym uśmiechem. Rzeźba statyczna, prosta.

Nimb (łac. nimbus - chmura) - termin w sztuce oznaczający świetlistą aurę, poświatę, rysowaną na obrazach wokół postaci świętych blisko związanych z Chrystusem. Z czasem nimb stawał się coraz bardziej symboliczny, a aura okalająca głowę (na zdjęciu) przerodziła się w aureolę.

Pameta

---