Psychologia światopoglądów -
Centralnym zagadnieniem rozważań Jaspersa jest antynomia ludzkiego bytowania polegająca na rozszczepieniu podmiot-przedmiot. Jest to fenomen pierwotny, niewywodliwy z czegokolwiek innego. Cokolwiek poznaję, poznaję za pośrednictwem świadomości i o ile rzecz poznawania wchodzi w zakres świadomości, staje się przedmiotem, tzn. czymś, co powstaje w relacji do poznającego podmiotu, zakłada obecność podmiotu jako czegoś odrębnego. Podmiot jest również świadom siebie w takiej relacji. To tzw. zasada immanencji, wedle której, cokolwiek istnieje dla mnie, musi pojawić się w obszarze świadomości, a więc przyjąć formę przedmiotu. To, co poznać możemy w takim świadomym zakresie nie jest bytem samym w sobie. Transcendencja jest nieuchwytna naszemu poznaniu, byt jest niepoznawalny, byt jest rozdarty. Dla Jaspersa to rozszczepienie jest tożsame ze skończonością człowieka. We wszystkim swym działaniu, myśleniu, poznawaniu, odczuwaniu, wartościowaniu człowiek odnosi się zawsze - jako podmiot - do różnych od niego przedmiotów.
To doświadczenie ludzkiej skończoności obecne jest we wszystkich aktach działania człowieka. Działanie człowieka jest zawsze konkretnym działaniem, w konkretnej, różnej od wszystkich innych , a przez to „wycinkowej” sytuacji. Wszelkie działania pozostają też niezupełne - człowiek nigdy nie realizuje w pełni swoich celów, zawsze musi doświadczać rozziewu pomiędzy tym, do czego dąży, a tym, co w życiu udaje mu się faktycznie urzeczywistnić. Jest w tym jakiś tragizm - wewnętrzna antynomiczność. Każdorazowa próba realizacji jakiegoś celu, pociąga za sobą sprzeniewierzenie się innym celom, wartościom. A człowiek pragnie w świecie odnaleźć absolutny sens, dojść do pełnego poznania, zaznać szczęścia i spokoju.
W codziennym działaniu, człowiek jest skłonny uważać ową antynomiczność za możliwą do przezwyciężenia (np. przez tworzenie spójnej hierarchii wartości), o tyle w pewnych sytuacjach - tzw. sytuacjach granicznych, ukazuje ona swe prawdziwe oblicze, jako niezbywalna struktura wszelkiego bytowania ludzkiego.
Sytuacje graniczne to te, w których człowiek staje w obliczu swej skończonej kondycji, w których doświadcza zarówno rozszczepienia podmiotowo-przedmiotowego, jaki i staje na jego granicach, uświadamiając sobie, iż w ramach tego rozszczepienia nie jest możliwe ostateczne rozwiązanie jakichkolwiek istotnych problemów. Sytuacje graniczne to:
1. cierpienie
2. walka
3. śmierć
4. doświadczenie przypadkowości
5. doświadczenie winy
Nie wszyscy ludzie w danej sytuacji granicznej przeżywają to samo, tę samą abstrakcyjną treść. Każdorazowo przeżywana jest treść będąca własnością danej jednostki. Sytuacje graniczne są jako takie czymś nieznośnym (termin Jaspersa) dla życia. Dlatego w ich obliczu człowiek musi zawsze poszukiwać pewnej ostoi.
Światopogląd jest obrazem świata, jaki każdy z nas konstruuje na swój użytek. Składają się nań także postawy i wartości. Pozwala nam znaleźć odpowiedź na pytania co jest dobre, do czego warto dążyć, w imię czego żyć. Zaspokaja on ludzką potrzebę sensu i wartości. Światopoglądy są różne i dobrze. Istotne jest to jak się je przeżywa, jak się w obrębie ich funkcjonuje, a nie jaka jest ich treść. Przeżywać można światopogląd trojako:
Jako próbę ucieczki przed sytuacją graniczną w pancerz światopoglądu. Tu światopogląd jest czymś ostatecznym, udziela odpowiedzi na wszelkie pytania. To jest przejaw nieautentyzmu.
Na drodze mistyki, poprzez unicestwienie wszelkich sprzeczności w przeżyciu mistycznym, roztopieniu się we wszechogarniającej jedności absolutu. Jest to jednak jedynie stan chwilowy, czeka nas powrót do świata pełnego sprzeczności.
Jako rezygnację z trwałego oparcia na czymś, co skończone, nasze życie wtedy zyskuje właściwy mu wymiar egzystencjalno-kreatywny; Jaspers mówi tu o demonizmie - życiu idei; świadomości tego, że problemów granicznych, wszelkiego typu antynomii nie da się rozwiązać, ale jednocześnie nie unieważnianiu ich, przeciwnie - intensywnym ich przeżywaniu, wraz z wszelkimi konsekwencjami. To jest przejaw autentyzmu, a także źródło siły, bodziec do działania, by zmieniać stan faktyczny.
W sytuacji granicznej, która jest dla nas wstrząsem, ponieważ uderza w nasze istnienie, podważa je. Jeśli wkroczymy w nią z otwartymi oczyma, wyłania się potrzeba wycofania się z własnego, niepewnego bytu empirycznego i oparcia się na samym sobie. Doświadczenie sytuacji granicznej rozbudza w człowieku pewność samego siebie, ukazuje podstawę jego życia. w każdej sytuacji istnieje ostatecznie coś, co zależy od niego samego.
Filozofia
Filozoficzna orientacja w świecie i
Rozjaśnienie egzystencji
Część pierwsza Filozofii, nazwana jest Filozoficzną orientacją w świecie, druga to Rozjaśnienie egzystencji. Rozjaśnienie egzystencji zapewnić może uprawianie filozofii, ale rozumianej nie jako doktryna czy teoria (światopogląd dogmatyczny!) lecz zajmowanie postawy, afirmowanie, ustanawianie wartości. W tym sensie filozofia jest nie tyle poznaniem, ile działaniem nieodłącznie powiązanym z refleksją. Prawda tutaj konstytuuje się przez subiektywne, jednostkowe zajmowanie postawy wobec rzeczywistości, wiążąc się nierozdzielnie z wartościowaniem. Dla każdej jednostki jest ona inna, zakorzeniona w jej niezastępowalnych aktach wyboru i doświadczeniach. Podmiotem poznania jest świadomość w ogóle, podmiotem filozofii egzystencja (Existenz). Nie sposób odpowiedzieć na pytanie czym jest egzystencja, jest dana obserwacji - oczywiście pośrednio, a więc przedmiotowo, immanentnie, co zawsze oznacza deformację (rola społeczna, zawód, biografia, cokolwiek ujęte być może w świadomości). To jakiś ruch najgłębszej identyfikacji człowieka z samym sobą. Egzystencja przekracza przecież rozdarcie na podmiot i przedmiot. Rozjaśnienie egzystencji to rezultat aktywności podmiotu wartościotwórczego, a ten zawsze wykracza poza świat i nigdy nie mieści się w całości w świecie zobiektywizowanym.
Jest sprawą każdej jednostki, by dokonała rewolucji w sposobie myślenia i wydobyła się spod władzy urojonych absolutów ideologicznych czy religijnych, by jak niewolnik z platońskiej jaskini wyszła na światło prawdziwej świadomości bytu.
Z tak rozumianym podmiotem powiązał Jaspers swą koncepcję doświadczenia transcendencji. Jednostka doświadcza obecności bytu absolutnego bezpośrednio - przez doświadczenie swej wolności. Najczęściej spotyka się w pismach Jaspersa formułę, że jednostka przez wolność zostaje sobie powierzona jako zadanie, by szukać siebie (swej egzystencji) i absolutu. To może w pierwszym wrażeniu paradoksalne, ale egzystencja dokonać się przecież może jedynie w świecie rzeczywistym. Na drodze bycia sobą, wolności, bezwarunkowego rozstrzygnięcia, komunikacji. To znaki rozjaśnienia, które apelują do naszych egzystencjalnych możliwości, do każdego z nas z osobna, pomagają wkroczyć na drogę egzystencjalnego urzeczywistnienia.
Komunikacja
Warunkiem egzystencji jest komunikacja z inną egzystencją. Prawdziwa komunikacja rozgrywa się oczywiście ponad bytami empirycznymi, nie może więc wkroczyć w horyzont poznawalności. W akcie komunikacji prawda jednego człowieka wywołuje prawdę drugiego i z nią się zderza. Proces komunikacji jest nazywany miłosną walką (liebender Kampf).
Metafizyka
Transcendencja utożsamiana jest przez Jaspersa z Bogiem, Bogiem ukrytym - nie może być przedmiotem poznania. Ale istnieje taki język, którym o transcendencji można mówić adekwatnie. To język szyfrów, a czytanie szyfrów to ośrodek metafizyki. Znaki szyfru są jakby na granicy świata obiektywnego. Szyfrem może być wszystko: krajobraz, mit, doktryna filozoficzna, sytuacja graniczna. Znaczącym może dla każdej jednostki co innego, dla każdej też znaczy indywidualnie.
Wnioski
Reasumując, zdaniem Jaspersa skończył się czas wielkich systemów filozoficznych, ludzie czują wyraźnie swe ograniczenie, ciężar zewnętrznych uwarunkowań i niepewność. Dzisiaj otwarte dla nas pozostają trzy tematy filozoficznego namysłu:
granice nauki - nauka uzyskuje prawdę jedynie względną, nie udziela odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące życia i śmierci.
ludzka osoba - ludzka egzystencja jest możliwością tego, czym może się stać; istnieje w komunikacji z innymi egzystencjami; doświadcza sytuacji granicznych, gdzie podejmować musi decyzje w warunkach sprzecznych racji, niepewności;
to, co wykracza poza świat i człowieka - transcendencja, która odsłania nam się w szyfrach, w której jesteśmy zakorzenieni egzystencją.
Każda interpretacja rzeczywistości - brzmi przesłanie filozofii Jaspersa - musi zwrócić się ku indywiduum. Nie idźcie za mną, idźcie za sobą (...) Nikt nie może pomóc innemu w tym, co w życiu najistotniejsze.