Jan Śniadecki
”O pismach klasycznych i romantycznych”
Romantyczność nie słuchająca prawideł sztuki
Że romantyczność jest oddzielnym i niby nowym rodzajem poezji, że się zajmuje i ożywia żałosnym wspomnieniem i tęsknotą do rzeczy przeszłych albo wznowieniem zdarzeń, jakie bawiły ludzi w wiekach rycerskich, wcale to do mojej uwagi nie wchodzi. Uważam ja ją z jej niezaprzeczonym znamieniem i pod względem jedynie .dla literatury i oświecenia prawdziwie szkodliwym, to jest jako nie słuchającą prawideł sztuki i w swobodnym bujaniu imaginacji szukającą zalet i jakby nowych dróg bawienia i nauczania. Dlatego piękności greckie i rzymskie, jakoby foremne i postrzyżone ogrody, nie tak przypadają do jej smaku jak bujne stepy i zarośla azjatyzmu (1), kocha się raczej w dzikiej jak w przyozdobionej sztuką naturze. W moim więc rozumieniu to wszystko jest klasycznym, co jest zgodne z prawidłami poezji, jakie dla Francuzów Boileau (2) [czyt. bualo], dla Polaków Dmochowski (3), a dla wszystkich wypolerowanych narodów przepisał Horacy (4); romantycznym zaś to, co przeciwko tym prawidłom grzeszy i wykracza.
Romantyczność jako wspomnienie upokarzające człowieka
Romantyczność lubi przypomnienia dawnych obyczajów i zdarzeń narodowych, tęskni do wieków przeszłych, kocha się w naturze prostej, dzikiej i nieokrzesanej! Czary, gusła i upiory nie są naturą, ale płodem spodlonego nieświadomością i zabobonem umysłu, nie są narodowością niemiecką (5), bo to są głupstwa ledwo nie wszystkich ludów pogrążonych w barbarzyństwie i nie objaśnionych czystą religią. Ich wspomnienie upokarza człowieka, ale w nim żalu nie wzbudza. Bo nie wiem, czy człowiek może tego żałować, że się pozbył urojonych bojaźni i stał się rozumniejszy.
Wypolerowane towarzystwo a duby bab wiejskich
W prawidłach Horacego widzę wzór prawdy i piękności, widzę znajome świata i poruszeń ludzkich, widzę sztukę wypolerowanego nauką, a prowadzonego przyzwoitością towarzyską talentu, widzę naukę dla ludzi, upatrzoną nie w grubijaństwie pogrążonego kiedyś prostactwa, ale w obcowaniu wygładzonego towarzystwa, to jest nie w tym, czym ludzie mogli być kiedyś, ale w tym, czym są dziś. Teatra są dla miast i ich mieszkańców, dla ich zabawy i nauki, dla opowiadania im w rozrywce obyczajności, rozsądku i smaku; i wiem, czy takie zgromadzenie przystoi bawić dubami (6) bab wiejskich?
Romantyczność jako szkoła zdrady i zarazy
Uciekajmy od romantyczności jako od szkoły zdrady i zarazy! [...] Romantyczność mówi: durzmy ludzi, pokazujmy im duby, znieśmy prawa nauki i rozsądku, żeby nie było prawidła do sądzenia nas. My szanujemy od dwóch tysięcy lat przepisane prawa (7), które potwierdziła prawda i doświadczenie; bądźmy im posłuszni, bo one wydały tak wielkich ludzi, jakich jeszcze nie urodziła i podobno nigdy nie urodzi romantyczność. Pomyślmy sobie, że nowość bez prawideł może być dziwactwem albo rozpaczą głów dumnych, a z razem środkiem niebezpiecznym dla oświaty krajowej. Starajmy się tak pisać i myśleć, żebyśmy się nigdy nie bali sądu w trybunale prawdy, przyjemności i smaku.
[1819]
(1) zarośla azjatyzmu: stan pierwotnej dzikości, typowy, zdaniem autora, dla Azji.
(2) Nicolas Boileau (czyt. bualo; 1636-1711): autor dzieła Sztuka poetycka, Paryż 1676, w którym literatura została poklasyfikowana według zasad gatunkowych, stworzonych przez starożytnych (Arystoteles, Horacy); dzieło to przez półtora wieku stanowiło kodeks klasycyzmu w całej Europie.
(3) Franciszek Ksawcry Dmochowski (1762-1808): autor m. in. poematu dydaktycznego Sztuka rymotwóraa. Warszawa 1788, stanowiącego przeróbkę dzieła Boileau.
(4) Horacy (Quintus Horatius Flaccus; 65-8 p.n.e.): poeta rzymski, autor m. in. listu poetyckiego do Pizonów, zawierającego wykład poglądów na poezje oraz praktyczne wskazówki dla piszących; przepisy Horacego wraz z Poetyką Arystotelesa, greckiego filozofa z V w. p.n.c., były podstawa poetyki klasycznej.
(5) O związkach literatury niemieckiej z narodowym folklorem oraz jej tradycyjnych skłonnościach do tajemniczości i fantastyki pisał w cytowanej rozprawie Brodziński.
(6) duby: opowiadanie głupstw; brednie; do tego sformułowania nawiąż Mickiewicz w "Romantyczności", umieszczając w wypowiedzi klasycystyczncgo Starca słowa: "Dziewczyna duby smalone bredzi."
(7) przepisane prawa: zasady poetyki Arystotelesa i Horacego.
To najbardziej znana praca z kręgu zagadnień estetycznych i etycznych (1819). Śniadecki polemizuje w niej z rozprawą Kazimierza Brodzińskiego "O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej". Wystąpił on w obronie prymatu racji rozumowych, które powinny mądrze kierować uczuciami i wyobraźnią. Jako ideolog oświecenia (zarówno w literaturze, jak i życiu) przyznał prymat rozsądkowi oraz rozumowi. Uważał, że zadaniem literatury jest "wychowywać, oświecać, promieniować mądrością, podnosić kulturę" (Zdzisław Libera). Z tej właśnie przyczyny przypuścił atak na romantyków, którzy kierowali uwagę czytelników w stronę metafizyki, mistycyzmu oraz kultury pierwotnej - w ostatnim przypadku upatrywał zagrożenia dla postępu i rozwoju cywilizacji. Przekonywał, że radzić ludziom na sztukę pisania imaginacją rozpasaną bez wodzy i prawidła prawie na jedno wychodzi, co przepisać rozpuszczone namiętności za prawidło życia moralnego i zrobić świat tak umysłowy, jak towarzyski polem burzy, gwałtów, spustoszenia.
Ze stanowiska filozofii racjonalnej zakwestionował wprowadzenie do dzieł (wbrew zasadzie prawdopodobieństwa) zjaw, upiorów, duchów, wysłanników irracjonalnych zaświatów oraz innych zjawisk nadnaturalnych. Taką postawę Mickiewicz przypisał starcowi w programowej "Romantyczności". Nie bez powodu podejrzewano więc, że właśnie Śniadecki był pierwowzorem tego, który mierzył i oceniał świat wedle kryterium "szkiełka i oka". Uczony starzec i myśliciel w balladzie Mickiewicza to postać stojąca na uboczu, chłodna, wyniosła i zadufana. Te rysy literackiego portretu były dla Śniadeckiego krzywdzące, bowiem cieszył się wówczas uznaniem i szacunkiem jako człowiek, filozof i uczony. Jego rozprawa została przychylnie przyjęta przez środowisko warszawskich krytyków.