O KLASYCZNOŚCI I ROMANTYCZNOŚCI TUDZIEŻ O DUCHU

Teoretyczna rozprawa Kazimierza Brodzińskiego, opublikowana w "Pamiętniku Warszawskim"(1818), wyrosła z jego zainteresowań literaturą niemiecką i z przemyśleń nad dziejami oraz perspektywami rozwoju rodzimej poezji. Inspirująco oddziałały na niego pisma braci Schleglów i pani de Staël - prace, które w ocenie zjawisk literackich rezygnowały z obowiązującej dotąd ponadczasowej estetyki klasycystycznej na rzecz postawy komparatystycznej, odwołującej się do zasad genetyzmu i historyzmu. W rozważaniach Brodzińskiego na temat tendencji rozwojowych europejskiej literatury widoczny jest wpływ koncepcji zakładającej dychotomiczny i kontrastowy podział piśmiennictwa na tzw. literaturę Północy i literaturę Południa.

Brodziński sprecyzował w rozprawie genezę, określił charakterystyczne cechy i wskazał twórcze poświadczenia dwu postaw estetycznych, ujawniających się w literaturze europejskiej - w kontekście tych uściśleń nakreślił perspektywy rozwoju rodzimej literatury. Wyodrębnił powstały na gruncie racjonalizmu nurt "klasyczności", porównany do "wymierzonego, dobrze ubitego, porządnie i regularnie drzewami zasadzonego gościńca". Z nim połączył kategorię gustu oraz cechę regularności, chroniącą wprawdzie twórców dzięki regułom przed "zbłądzeniem", ale prowadzącą do znużenia i monotonii. Początki owych tendencji powiązał ze starożytną Grecją i Rzymem, a ich kontynuację z dorobkiem klasycyzmu francuskiego XVII i XVIII w. Wyższą ocenę zyskała twórczość antyczna, ponieważ zdaniem Brodzińskiego, pisarze nowożytni, ograniczeni przez normy i "przepisy" oraz uwarunkowania językowe, nie byli zdolni, jak ich poprzednicy, wyrazić bogactwa i różnorodności przeżyć.

Od tych mankamentów wolna była, według polskiego teoretyka "romantyczność", przypominająca: "ścieżkę albo raczej podróż, wśród której [...] wolno zbaczać albo też nasycać się widokami natury i swobodnie płoty przeskakiwać, bo nie ma na niej żadnych drogowskazów". Do owego nurtu Brodziński zaliczył "poezje hebrajskie", tzn. Biblię, pieśni barda Osjana, francuską i niemiecką poezję wieków średnich, związaną z kulturą rycerską, utwory Szekspira jako "ojca dramatycznej romantyczności", a także dorobek pisarzy niemieckich XVIII w. (Goethego i Schillera). Z tą częścią europejskiej tradycji literackiej połączył kategorię "czucia romantycznego", będącą synonimem uczuciowości właściwej dla sentymentalizmu (łagodnego smutku, nostalgii, rzewności). Pełnej aprobaty Brodzińskiego nie zyskały tendencje charakterystyczne dla ówczesnej niemieckiej szkoły romantycznej - raziła go "dzikość" i nieokiełznanie owej poezji oraz zbyt silna i drapieżna ekspresywność emocjonalna utworów. Przychylnie ocenił jedynie dorobek braci Schleglów, którzy "starali się podnieść ojczystego ducha, jako jedyną podstawę i cel literatury".

W swych rozważaniach Brodziński nawiązał do koncepcji Schleglów, dotyczącej odrębności specyficznego i niepowtarzalnego splotu geograficznych, historycznych i społecznych uwarunkowań twórczości artystycznej, w tym także literackiej, odzwierciedlającej znamienne cechy "ducha" danego narodu. Polakom uznanym za naród rolniczy, od wieków miłujący wolność i pokój, a przede wszystkim harmonię i umiar wiejskiej, ziemiańskiej szczęśliwości przypisał wysokie cnoty moralne. Idealizując rodzimą historię i usposobienie rodaków, podkreślał szacunek przodków dla władców, patriotyczną ofiarność i gotowość do największych poświęceń dla dobra ojczyzny, tolerancyjność, pozbawioną fanatyzmu religijność, a także praktycyzm, rozsądek i łagodność charakteru. Bezpośrednio z tak zarysowanego "narodowego charakteru" wynikało uznanie sielanki za naczelny gatunek naszej rodzimej literatury, odzwierciedlający najpełniej wskazane cechy, a także nobilitujący pieśń gminną. Wyraźne znaki odrodzenia się rodzimej poezji Brodziński dostrzegał w czasach stanisławowskich, które stworzyły, w jego przekonaniu, mocne podstawy dalszego rozwoju i rozkwitu polskiej literatury.

Podejmując próbę pogodzenia pierwiastków romantycznych z ustaloną już tradycją klasycystyczną przyjął w stosunku do nowych zjawisk optykę sentymentalną. Na równych prawach traktował korzystanie z osiągnięć "klasyczności" i zdobyczy "romantyczności" - był jednak przeciwnikiem bezkrytycznego naśladowania zarówno wzorców francuskich, jak i niemieckich. Podkreślał przynależność rodzimej literatury do kulturowego kręgu słowiańskiego. Od współczesnych autorów wymagał troski o zachowanie i rozwój polszczyzny (m.in. dzięki inspiracjom czerpanym z dorobku wzorcowych pisarzy staropolskich), umocnienia oryginalności oraz narodowego charakteru poezji, a także jej udziału w moralnej i patriotycznej odnowie społeczeństwa (m.in. poprzez sławienie miłości ojczyzny, opiewanie wydarzeń z narodowych dziejów i niedawnej, wojennej przeszłości). Odsyłał twórców do religijnych i patriotycznych wzorców, jakie wypracowała polska tradycja literacka, a także zachęcał do poszukiwania przedchrześcijańskich pomników rodzimej poezji, wypartych przez renesansowe wpływy antyku. W sposób szczególny waloryzował dokonania artystyczne, wyrastające z żywego kontaktu pisarzy z literaturą ludową.

Rozprawa O klasyczności i romantyczności wniosła do ówczesnego życia literackiego nowe, cenne przemyślenia dotyczące problemu narodowości i oryginalności w sztuce - te dwie kategorie na stałe zostały wprowadzone do terminologii polskiej krytyki. Brodziński jako pierwszy przekazał polskim odbiorcom rzetelną, kompetentną wiedzę na temat genezy i specyfiki romantyzmu jako nowego zjawiska w kulturze europejskiej, zrodzonego w Anglii i Niemczech. Jego rozprawa stała się swoistym wstępem do sporu, jaki w niedługim czasie rozgorzał między klasykami warszawskimi i przedstawicielami młodego pokolenia polskich romantyków.

Swą rozprawą Brodziński zapoczątkował w Polsce nowoczesny sposób myślenia i pisania o literaturze. Nowa metoda wymagała studiów komparatystycznych, pozwalających powiązać utwory z ponadnarodowymi tendencjami, a równocześnie odnieść piśmiennictwo do świata, w którym funkcjonuje, i rozpatrywać je na tle rozległego kontekstu kulturowego. Brodziński zaproponował nowy sposób widzenia literatury i jej roli w dziejach narodowej społeczności, a jednocześnie zmienił oblicze krytyki literackiej w Polsce.