Charakterystyka taktyki i strategii w okresie rewolucji franuskiej.
Rewolucja francuska ( 1789-1794 ) największa spośród rewolucji burżuazyjnych, wyzwoliła nowe siły wytwórcze, wywarła głębokie piętno na wszystkich dziedzinach życia, a tym samym wpłynęła rownież na rozwój wojska i sztuki wojennej. W dziedzinie wojskowości przyniosła ona przede wszystkim nowe formy organizacji wojska i jego uzupełniania oraz nowe formy taktyczne i założenia strategii.
W XVIII wieku podstawę taktyki tworzyły płytkie i kruche ugrupowania linearne ( taktyka linearna ), podstawę strategii tworzyły próby znużenia przeciwnika, odcięcie go od baz zaopatrzenia, wygranie wojny przez zastosowanie systemu nic nie dających marszów i kontrmarszów. Dążono do rozstrzygnięcia wojny za pomocą manewrów mających na celu zajęcie dogodnych pozycji i działnia nie na siłę żywą przeciwnika, lecz na jego bazy zaopatrzenia. Na początku 1792 roku powstaje nowa armia ochotnicza z wybieralnym korpusem oficerskim, rekrutującym się głównie ze starych wysłużonych oficerów armii królewskiej i z drobnej burżuazji. Zasadnicza zmiana w strukturze organizacyjnej armii następuje w drugim okresie rewolucji.
Zamiast dotychczasowych pułków zorganizowano półbrygady składające się z:
· jednego starego batalionu byłej armii królewskiej
· dwóch nowych batalionów ochotniczych.
W tym czasie pojawiają się też w wojsku francuskim:
· dywizje
· armie - związki wyższego rzędu.
Największe zmiany w strukturze organizacyjnej wojska i w podstawach uzupełniania następują w okresie dyktatury jakobińskiej. W sierpniu 1793 uchwalony zostaje dekret o powszechnym obowiązku służby wojskowej, który przewidywał pobór zdolnych do noszenia broni mężczyzn w wieku od 18 do 40 roku życia w myśl zasady, że „życie należy do Republiki”. Uchwała ta podniosła liczebność sił zbrojnych do około 700 000 żołnierzy. Było to bardzo dużo w tamtym czasie. Siły armii sprzymierzonych przeciwko Francji liczyły w sumie około 400 000 żołnierzy. Rewolucyjna armia francuska skadała się ze 196 półbrygad piechoty. Kazda półbrygada miała przydzieloną kompanię artylerii. Silna liczebnie była lekka artyleria. Kawalerię zorganizowano w 83 pułki. Wojska inżynieryjne liczyły około 5300 minerów i saperów.
W wyniku rewolucji i przemian z nią związanych powstała armia zorganizowana na nowych podstawach. Francuska rewolucja wywarła także zasadniczy wpływ na dalszy rozwój taktyki i strategii. Zasadnicze wytyczne nowej taktyki i strategii opracował Lazare Carnot. Domagał on się zerwania ze starą taktyką walki w szykach linearnych i chciał wprowadzić zasadę skoncentrowanych uderzeń na główne punkty obrony przeciwnika. W armii rewolucyjnej pojawił się taki element ugrupowania bojowego jak tyraliera strzelecka. Formowano także kolumny uderzeniowe, posuwające się za liniami tylarierów. To czego nie mogła osiągnąć płytka linia, osiągano przez uderzenie głębokich kolumn uszykowanych obok siebie. W ten sposób powstała nowa taktyka - taktyka kolumnowo-tyralierska. Ugrupowanie kolumnowe umożliwiało prowadzenie walki w każdym terenie oraz uszykowanie wojsk w sposób najbardziej korzystny, co w połączeniu z działaniami rozsypanych strzelców hamowało impet nieprzyjaciela i kruszyło jego linie obrony.
W dziedzinie strategii zmiany sprowadzały się do tego, że dawniej starano się unikać bitew, co było powodem trudności w uzupełnianiu rezerw, obecnie starano się zniszczyć siłę żywą wroga w ostrych i zaciętych walkach. Działania armii francuskiej cechowała elastyczność i różnorodność stosowanego manewru. Jednak manewr nie był tutaj celem samym w sobie, lecz środkiem prowadzącym do osiągnięcia zwycięstwa. Carnot zaczął rozróżniać główny teatr działań i poboczny teatr działań. Zasady głoszone przez Carnota sprowadzały się do tego by działać masą i nie rozpraszać sił. Ograniczono również w dużym stopniu tabory z żywnością. Armia stała się bardziej ruchliwa, zdolna do forsownych marszów, do prowadzenia intesywnych i ciągłych kampanii nawet zimą.
Wprowadzenie dywizji w armii francuskiej miało duże znaczenie dla sztuki wojennej masowych armii. Dywizja składała się z:
· dwóch brygad piechoty ( po dwie półbrygady )
· 1 - 2 pułków kawalerii
· 1 baterii artylerii pieszej
W sumie ponad 10 000 żołnierzy. W bitwach zaczęto stosować znaczne zmasowanie artylerii na niewielkim odcinku, co zwiększało efektywność prowadzonego ognia.
Charakterystyka napoleońskiej sztuki wojennej.
Tak jak Arystoteles w filozofii i w biologii, Kopernik w astronomii, Chopin w muzyce, Pasteur w mikrobiologii, Mendelejew w chemii, Einstein w fizyce, Wiener w cybernetyce, tak Napoleon w światowej sztuce wojennej odegrał wyjątkowo ważną rolę. Napoleon wprowadził wiele, zapoczątkowanych jeszcze w okresie rewolucyjnym reform, które podniosły wartość bojową armii francuskiej. Jemu należy przypisać dekret o powszechnym obowiązku służby wojskowej, dzięki czemu:
· znacznie zwiększono liczebność armii
· wprowadzono nowy podział organizacyjny poszczególnych rodzajów wojsk
· ujednolicono sprzęt artyleryjski
· wprowadzono zmiany w programie szkolenia żołnierzy.
W wyniku tych posunięć armia napoleońska zdobyła znaczną przewagę nad siłami zbrojnymi innych państw w Europie. Wcześniej przezemnie wymienione nowe formy strategii i taktyki, które pojawiły się w wojnach francuskiej rewolucji, zostały przez Napoleona udoskonalone i ujęte w pewien system. W strategii zasadniczym celem działań było nie opanowanie obiektów geograficznych, lecz zniszczenie siły żywej przeciwnika poprzez manewr oskrzydlający mający na celu zmuszenie przeciwnika do walki z odwróconym frontem. Manewr był jedną z charakterystycznych cech strategii i taktyki armii Napoleona. Oprócz tego strategia napoleońska polegała na grupowaniu wszystkich sił w jednym rzucie strategicznym, bez wydzielania odwodów strategicznych, z tendencją do rozstrzygania kampanii w dwóch - trzech decydujących bitwach. Również jej cechą był pościg za rozbitym wrogiem.
W dziedzinie taktyki armia napoleońska przejęła i udoskonaliła formy powstałe w czasie wojen rewolucyjnych Republiki Francuskiej. Między innymi ugrupowanie polegające na połączeniu tylarier strzeleckich z kolumnami uderzeniowymi. Wojsko napoleońskie różniło się też od rewolucyjnego poziomem wyszkolenia. Ma tu wpływ na to duża liczba weteranów wojennych. Dopiero w ostatnich kampaniach przy niedostatku starych kadr zaczął przeważać żołnierz młody. Brak czasu na przeszkolenie zmobilizowanej młodzieży zmusił Bonapartego do przeniesienia środka ciężkości na kolumny uderzeniowe. Niedostatecznie wyszkolone wojska lepiej nadawały się do walki na białą broń niż do prowadzenia walki ogniowej. Dlatego też prawdopodobnie Napoleon nie zwrócił uwagi na pojawiającą się broń gwintowaną i pozostawił na uzbrojeniu gładkolufowy karabin skałkowy, który mimo gorszej celności miał lepszą szybkostrzelność. Broń gwintowaną częściowo otrzymali woltyżerowie. Wzocnienie siły ognia stosunkowo słabych tylarier strzeleckich osiągano drogą wydzielenia części batalionów do prowadzenia ognia salwami. Przygotowanie ognowe ataku przypadało głównie artylerii rozlokowanej między kolumnami piechoty lub na skrzydłach szyku bojowego brygad. Po przygotowaniu artyleryjskim cała masa piechoty i kawalerii w gęstych ugrupowaniach uderzała na płytkie linie nieprzyjaciela, przy czym wysiłek wojsk kierowano na obejście jednego ze skrzydeł i wyjście, przeważnie jazdy na tyły przeciwnika.
Przestrzenny i czasowy rozmach działań wojennych w kampaniach napoleońskich w latach 1795-1815.
Rozmach ważniejszych kampanii napoleońskich przedstawia się następująco:
· W roku 1793 w czasie wojny domowej w południowej Francji Bonaparte wyróżnił się w obronie Tulonu dowodząc artylerią armii.
· W latach 1796-1797 prowadził przeciwko Austriakom operacje we Włoszech, które doprowadziły do zajęcia Lombardii i zakończyły się marszem na Wiedeń oraz zawarciem pokoju w Campo Fiormio.
· W roku 1798 przeprowadził nieudaną ekspedycję do Egiptu.
· Po dokonaniu zamachu stanu, wiosną 1800 roku zorganizował wyprawę do Lombardii i stoczył z Austriakami zwycięską bitwę pod Marengo.
· W roku 1805 Napoleon będąc już cesarzem Francji prowadził operacje przeciwko Austriakom i Rosjanom. Zmusił Austriaków do kapitulacji pod Ulm, a następnie rozbił armię rosyjską i austriacką pod Austerlitz.
· W latach 1806 wojska napoleońskie rozbiły armię pruską pod Jeną i Auerstadt. Jena i Auerstadt zapoczątkowały triumfalny pochód wojsk napoleońskich na wschód w kierunku Polski. Na trasie tego marszu i w różnych jego rozgałęzieniach kapitulowało miasto za miastem, twierdza za twierdzą. 27 października cesarz Francuzów odbył uroczysty wjazd do Berlina. A 28 listopada Francuzi wkraczali już do Warszawy. W ciągu jednego dnia, w tydzień po zaczęciu wojny, załamała się armia uchodząca za najlepszą w Europie i zachwiało się państwo, które do końca XVII w. przyzwyczajone było do stale nowych zdobyczy. „ W ciągu jednego dnia - pisała królowa pruska Luiza - los zburzył budowlę nad której wzniesieniem wielcy ludzie pracowali przez całe dwa stulecia”.
· W roku 1807 Napoleon walczył z Rosjanami pod Pułtuskiem i Pruską Iławą odnosząc decydujące zwycięstwo. Dwaj władcy cesarz i car spotkali się w lipcu 1807 i podpisali układ w Tylży. Tylża to szczytowy punkt historii Napoleona i dziejów cesarstwa. Dwaj wielcy cesarze podzielili między siebie Europę. Napoleon panował nad zachodem od Niemna do Kanału. Prusom wydarto polskie ziemie, które stały się Księstwem Warszawskim.
· W roku 1808 Napoleon prowadził wojnę w Hiszpanii, w czasie której doszło do słynnej szarży szwoleżerów polskich pod Samosierrą.
· W roku 1809 kontynuował działania przeciwko Austriakom, zajmując Wiedeń i odnosząc zwycięstwo pod Wagram.
· Rok 1812 to przedewszystkim wojna z Rosją, kampania ta powszechnie uważana jest za najważniejszą w blisko dwudziestoletnich wojnach napoleońskich. To właśnie ona stanowiła zasadniczy zwrot w dziejach Pierwszego Cesarstwa i stała się początkiem upadku Napoleona. Zaangażowano w niej po obu stronach ogromne siły wojska. Napoleon prowadził na Moskwę niemal całą Europę.
· W roku 1813 Napoleon w toku kampanii niemieckiej rozbił armię pruską i rosyjską w bitwach pod Lutzen i pod Budziszynem. Ale jesienią w bitwie pod Lipskiem poniósł klęskę. Rezultatem tej porażki było ostateczne załamanie się napoleońskiej potęgi wojennej i utrata hegemonii w Europie.
· Prowadzona w roku 1814 kampania francuska, mimo wielu sukcesów, wobec przewagi sił koalicji, zakończyła się upadkiem Paryża i abdykacją Napoleona.
· Rok 1815 zamyka dzieje wojen napoleońskich. Po początkowych sukcesach w kampanii belgijskiej armia napoleońska ponosi klęskę pod Waterloo. Jej następstwem była ponowna abdykacja Napoleona i upadek cesarstwa.
Rozwój taktyki na przykładzie bitew pod Austerlitz (1805) i Borodino (1812).
2 grudnia 1805 roku doszło do największej i najdonioślejszej w dziejach wojen napoleońskich „bitwy trzech cesarzy” pod Austerlitz ( Sławków, na wschód od Brna morawskiego ). Z udziałem Napoleona i obu jego koronowanych przeciwników : Aleksandra I i cesarza austriackiego Franciszka II. Generał Camon, ówczesny dowódca napoleoński tak o niej napisał: „Pośród wszystlich bitew Napoleona jest jedna, która mistrzostwem przeprowadzenia wzbudziła taki podziw, że często uznawano ją za najpiękniejszą i za przykład do naśladowania.” Napoleon zastosował w niej charakterystyczne dla jego taktyki uderzenie skrzydłowe, a przy tym potrafił skoncentrować maksimum sił na kierunku głównego uderzenia. Stosunek sił przed bitwą kształtował się wsposób następujący:
· armia rosyjsko-austriacka 95 000 żołnierzy
· armia francuska 75 000 żołnierzy
Stanowiska francuskie znajdowały się w odległości około 7 km od Austerlitz na płaskowzgórzu Prace, które przecinał płynący z północy strumień. Na południe od nich były bagna i jezioro. Napoleon postanowił swoim prawym skrzydłem związać lewe skrzydło sprzymierzonych, a główne uderzenie wykonać na prawe skrzydło rosyjsko-austriackie na północnym skraju płaskowzgórza, gdzie skupił większość sił, a następnie po jego rozbiciu zepchnąć całość sił przeciwika na bagna. Rosjanie i Austriacy 2 grudnia rano rozpoczęli natarcie w pięciu kolumnach. Pierwsze trzy z nich uderzyły na prawe skrzydło francuskie, czwarta - na centrum, a piąta pod dowództwem Bagrationa - na lewe skrzydło.
Po dwóch godzinach walki lewe skrzydło francuskie zatrzymało natarcie Bagrationa, odrzucając nastepnie kolumnę rosyjską w stronę Ołomuńca. Około południa Francuzi przełamali austriacką kolumnę walczącą w centrum i uderzywszy z tyłu na pozostałe trzy kolumny, walczące na ich prawym skrzydle, zepchęli je na bagna i do jeziora. Rozbili je doszczętnie. To gwałtowne uderzenie Francuzów z boku wywołało zamieszanie w szeregach rosyjskich i austriackich. Przesądziło to o wyniku bitwy. W bitwie ranny został dowódca sprzymierzonych Michał Kutuzow. Straty po bitwie:
· sprzymierzeni 27 000 zabitych, rannych i wziętych do niewoli
· francuskie 1300 zabitych i 700 rannych.
Na mocy traktatu pokojowego w Bratysławie 27 grudnia Austria musiała odstąpić Francji prawie całe swoje posiadłości włoskie, przede wszystkim okręg wenecki. Sprzymierzeniec Napoleona Bawaria, otrzymała od Austrii Tyrol.
Bitwa pod Austerlitz jest przykładem zastosowania przez Napoleona wielu zasad sztuki wojennej. Między innymi ekonomi sił, zaskoczenia, swobody działań, manewru, zmasowania sił i środków. Na uwagę zasługuje doskonałe rozpoznanie w armii francuskiej, które pozwoliło przewidzieć ruchy przeciwika i ubiec jego zamiary własnym niespodziewanym uderzeniem na kierunku w którym przeciwnik był najsłabszy. Napoleon przygotował 50 000 żołnierzy do rzucenia w odpowiednim momencie na skrzydło głównych sił nieprzyjaciela, które w tym momencie liczyły 25000. Zapewnił sobie na tym kierunku dwukrotną przewagę liczebną. Ważnym i bardzo istotnym czynnikiem był czas lub też mówiąc ściślej synchronizacja w czasie. Gdyby to uderzenie nastąpiło kilkadziesiąt minut wcześniej lub później, mogło by trafić w pustkę, a tym samym zmusiło by Napoleona do zmian kierunku, utraty czasu, utraty inicjatywy. Cechą charakterystyczną jest też fakt, że Napoleon wygrał bitwę bez wprowadzenia do walki swego zasadniczego odwodu - doborowych oddziałów gwardii. Zapewniało mu to do końca swobodę działania. Ciężka kawaleria Napoleona, którą rzucał głównie do szturmów przeciwko piechocie w większości składała się z szwadronów kirasjerów. Dragoni, średnia kawaleria działali niczym konna piechota. Nie ulega wątpliwości, że francuska piechota i kawaleria miała wyraźną przewagę nad Austriakami, których pobiła już tyle razy w toku tej kampanii i którym zadała kolejny cios pod Austerlitz. Inaczej jednak wyglądała sprawa w porównaniu z Rosjanami. W walce z Bagrationem czy też z kawalerią ta przewaga jakościowa francuzów nie była już tak wyraźna. Rosjanie byli bardzo groźnym przeciwnikiem. O czym miał się przekonać Napoleon już za siedem lat.
Do najazdu na Rosję Napoleon przeznaczył w roku 1812 około 600 000 żołnierzy. Całość sił Wielkie Armii, liczącej 23 dywizje piechoty, 1 brygadę piechoty, 21 dywizji kawalerii i 1420 dział, Napoleon zorganizował w 13 korpusów piechoty i 4 korpusy kawalerii. Dowódcy rosyjscy mieli wojska znacznie mniej i dlatego musieli wykorzystywać inne atuty. Takie jak znajomość terenui najbardziej opłacalną taktykę. Cofano się ostrożnie, starając się zadawać przy tym nieprzyjacielowi jak największe straty. Postanowiono unikać - dopóki tylko to będzie możliwe - generalnej bitwy. By później połączyć w odpowiednim czasie i miejcsu wszystkie swoje siły. Napoleon był natomiast przekonany, że pobije wszystkie armie rosyjskie kolejno, zanim się połączą. Popełnił błąd który w dziejach nowożytnych zdarzał się nie tylko jemu: sądził, że każda następna wojna wyglądać musi tak samo jak poprzednia.
Kutuzow postanowił stoczyć na przedpolach Moskwy decydującą bitwę z wojskami francuskimi i powstrzymać ich marsz w głąb Rosji. Na polach Borodino doszło do jednej z najbardziej krwawych bitew jakie były w historii. Miało to miejsce 7 września 1812 roku. Siły Napoleona wynosiły :
· 135 000 żołnierzy ( 91 000 piechoty, 28 000 jazdy, 16 000 artylerzystów )
· 587 dział
Wojska rosyjskie posiadały :
· 120 000 żołnierzy ( w tym rekruci i pospolite ruszenie )
· 640 dział
Pozycja Rosjan była dogodna do obrony, ponieważ miała zabezpieczone obydwa skrzydła, lewe - masywem leśnym koło wsi Utica, prawe - rzeką Kołoczą o wysokich brzegach. Zmuszało to Napoleona do prowadzenia natarcia czołowego, które nie było łatwe. Dodatkowo Rosjanie wybudowali:
· redutę Szewardyńską
· „flesze Bagrationa”
· „baterię Rajewskiego”
Nad ranem główne siły francuskie rozpoczęły natarcie na 2 armii rosyjskiej. Po kilku godzinach zaciekłej walki lewe skrzydło Napoleona sforsowało rzekę Kołoczę i przystąpiło do szturmu „baterii Rajewskiego”. Na prawym skrzydle korpus polski księcia Poniatowskiego rozpoczął pomocnicze uderzenie na „flesze Bagrationa”. Zostaje ranny gen. Bagration i Rosjanie wycofują się. W tym samym czasie grupa kawalerii rosyjskiej wykonała manewr na lewe skrzydło francuskie w kierunku Borodino. To zdezorientowało Napoleona, który zrezygnował z wprowadzenia do walki ostatniego odwodu - gwardii. Nim zrozumiał położenie upłynęły dwie godziny. Czas ten pozwolił Kutuzowowi na przegrupowanie swych sił i obsadzenie ostatniej pozycji obronnej. Ponawiając natarcie Francuzi na południu opanowali „baterię Rajewskiego”, jednak zbliżający się wieczór przerwał dalszą walkę. W nocy armia rosyjska rozpoczęła odwrót w stronę Możajska. Borodino nie było zwycięstwem, którego Napoleon oczekiwał. Choć Rosjanie stracili praktycznie połowę armii, nie zostali rozgromieni ani zniszczeni. Armia rosyjska ciągle istniała. Straty armii napoleońskiej :
· 44% stanu liczebnego
· 1 marszałek, 46 generałów
Straty armii rosyjskiej :
· 40% stanu liczebnego
· 1 dowódca armii, 1 dowódca korpusu, 22 generałów.
Rozpatrując bitwę pod Borodino pod względem taktycznym należy uznać, że Napoleon nie mógł zastosować tu swego ulubionego manewru skrzydłowego. Był zmuszony wykonać natarcie czołowe na umocnione pozycje przeciwnika. Plan oskrzydlenia pozycji rosyjskiej z prawej strony nie powiódł się, gdyż Rosjanie w ostatniej chwili przedłużyli swoje skrzydło. Należy też podkreślić atak kawalerii Kutuzowa czym zdezorientował Napoleona. Bonaparte nie mógł się zdecydować na wprowadzenie do boju Gwardii i dlatego nie osiągnął zasadniczego celu - całkowitego zniszczenia sił rosyjskich.
Jeszcze w czerwcu 1815 roku cesarz próbował walczyć z całą Europą mu wrogą. Lecz nie był to już ten sam szczupły, energiczny generał z roku 1796. Nie panował już tak dobrze nad sytuacją, jak to było w latach poprzednich. Wieczorem 18 czerwca 1815 roku na polach między La Belle Alliance i Mont Saint Jean przestała istnieć wielka armia cesarza Napoleona I. Na polach Waterloo legła w gruzach napoleońska koncepcja urządzenia Europy.
Podsumowanie.
Rozpatrując dzieje napoleońskich kampanii, operacji i bitew należało by wyróżnić kilka zasad ogólnych sztuki wojennej jakie stosował. 1. Jedną z pierwszych jest bezwzględne dążenie do zniszczenia siły żywej przeciwnika.
2. Następną , dążenie do stworzenia sobie przewagi sił oraz wyznaczenie jednego głównego kierunku działań, któremu podporządkowane zostały wszystkie kierunki pomocnicze i działania na nich prowadzone.
3. Wielka rola zasady ekonomii sił.
4. Zastosowanie takich form manewru jak najczęściej spotykany manewr jednostronny oskrzydlający przeciwnika bez rozdzielania sił własnych ( np. Austerlitz, Jena ).
5. Manewr dwustronny dośrodkowy realizowany był w wyjątkowych wypadkach przy wielkiej przewadze sił nad przeciwnikiem.
6. Stosowanie na szeroką skalę zaskoczenia nieprzyjaciela i wykorzystanie jego skutków.
7. Swoboda działania przez pozostawienie sobie odwodu do końca bitwy.
Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na kilka elementów w taktyce napoleońskiej. Oto lekka kawaleria miała zadania zarówno ofesywne jak i defensywne. Polegały one z jednej strony na przeprowadzeniu zwiadu i natarcia, z drugiej strony na zabezpieczeniu skrzydeł i tyłów oraz forpoczty głównej kolumny. Zadania huzarów ograniczały się głównie do rekonesansu terenów położonych w pobliżu przemarszu głównej kolumny wojsk.
Aby zapewnić szybkie tempo przemieszczania się, Napoleon szkolił swych żołnierzy w umiejętności korzystania z płodów rolnych ziem przez które akurat przechodził. Oznaczało to że wojsko miało poryszać się małymi formacjami - poniżej jednego korpusu - i korzystać z różnych dróg marszu. Problemy wynikające z rozdrobnienia armii zostały przezwyciężone poprzez zastosowanie niewielkich odstępów między korpusami wynoszącymi najczęściej jeden dzień marszu. Wszystkie korpusy odznaczały się jednakową siłą toteż ten, który pierwszy nawiązał walkę z nieprzyjacielem był w stanie wykonać zwód lub kilka godzin wiązać walką nawet przeważającego liczebnie wroga. Napoleon w tym czasie przystępował do manewru oskrzydlającego, wykorzystując jako osłonę naturalne ukształtowanie terenu lub kawalerię. Zwód wykonywany na wprost przednich linii nieprzyjaciela zwykle zwabiał go do przodu i wciągał w pułapkę. Korpusy prowadziły walkę aż do chwili, gdy oskrzydlenie zostało zakończone i z pomocą mogły przyjść siły rezerwowe. Starcie kończyło się zwykle miażdżącym zwycięstwem Francuzów. Szczególnie korzystne było takie ustawienie armii, jeśli nie znano dokładnej pozycji nieprzyjaciela. Jeżeli znajdował się on z boku lub na tyłach Francuzów, inny z trzech pozostałych korpusów przejmował funkje przedniej straży. Gdy więc wróg pojawił się z prawej flanki, ten właśnie korpus stawał się awangardą, a lewa flanka pełniła rolę odwodów. Dawna awangarda tworzyła lewą flankę, a odwody prawą. Ta zdolność wykonywania błyskotliwych manewrów ogromnie zwiększała możliwość prowadzenia przez Napoleona działań militarnych. W czasie marszu Bonaparte pozostawał na tyłach lecz gdy dochodziło do starcia przesuwał się do przodu. Mawiał : „Generał, który ogląda bitwę nigdy nie będzie w stanie właściwie dowodzić armią"
LITERATURA
1. Robert Bielecki, Austerlitz 1805, Bellona 1993 2. Dominik Strasburger, Zasady sztuki wojennej, Bellona 1996 3. Historia świata, Warszawa 1992 4. Mieczysław Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, PWN 1977 5. Ludwik Bazylow, Historia powszechna 1789-1918 ,Warszawa 1981 6. Robert Bielecki, Berezyna 1815, Bellona 1990 7. Tomasz Malarski, Waterloo 1815, Warszawa 1984 8. Emir Bukhari, Napoleońscy huzarzy, Bellona 1978 9. John Macdonald, Wielkie bitwy historii, Warszawa 1994 10.P. Rotmistrow, Historia sztuki wojennej do roku 1939, MON 1967 11.Zygmunt Rymiewicz, Bitwy świata - leksykon, Warszawa 1995 12.Camon, Napoleoński system wojny, Warzszawa 1926 13.Janusz Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX w., Warzszawa 1975 14.Stefan Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, Warszawa 1966 15.Robert Bielecki, Wielka armia, Warszawa 1995 16.Marian Kukiel, Wojny napoleońskie, Warszawa 1927 17.S. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby, Warszawa 1974 18.Robert Bielecki, Napoleon, Warszawa 1979 19.Stanisław Koziej, Teoria sztuki wojennej, Warszawa 1993