Motyw rozstania jest bardzo często wykorzystywanym tematem literackim. Odwołanie do tego motywu można odnaleźć na przestrzeni wszystkich epok literackich.
Twórcy odnosili się do niego niezwykle często traktując go jako motyw występujący przede wszystkim w splocie z innymi motywami literackimi. Wynika to z tego, iż rozstanie jest zawsze uwarunkowane wyraźnymi przyczynami . Motyw rozstania jest zatem zwykle wpleciony w temat związany z miłością , zdrada, losami bohaterów literackich wywołanych przyczynami społecznymi, osobistymi, a nierzadko również i politycznymi. W piękną i jakże trudną metaforykę ludzkiej drogi natura wpisuje rozstania, które są czymś naturalnym. Bezdyskusyjnym stwierdzeniem jest na pewno to , że każde rozstanie przynosi ból i powoduje egzystencjalną ranę. W obliczu rozdzielenia każdy zostaje cierpiący, zbolały i przygnieciony ogromem częstokroć nieuchronnych zdarzeń. Różne mogą być przyczyny i rodzaje rozstań. W swojej pracy spróbuję ukazać złożoność tego problemu , jak i częstotliwość jego występowania na przestrzeni epok.
Literatura obfituje w rozstania nie tylko dwojga kochanków, ale również inne przykłady urzeczywistnienia tego problemu. Tym założeniem pragnę rozpocząć moje rozważania na temat motywu rozstania w literaturze. Chcę przywołać w tym miejscu jeden z najbardziej traumatycznych przykładów rozstania, rozstania na zawsze, a na pewno na czas ziemskiej wędrówki człowieka. Jest to rozstanie spowodowane śmiercią bliskiej osoby, które jest ukazane w cyklu XIX „Trenów” Jana Kochanowskiego. Jak już sama etymologia nazwy cyklu wskazuje są to utwory o charakterze żałobnym, poświęcone zmarłej osobie i wyrażające ból oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiające jej cnoty i zasługi. „Treny” Jana Kochanowskiego powstały po śmierci jego ukochanej 2,5- letniej córeczki Urszulki. Poeta w ten sposób na karty utworu przelał swoją gorycz, niezwykły ból i osamotnienie spowodowane dotkniętym go wydarzeniem. Dużą część utworów zajmują pełne szczęścia wspomnienia z czasu, gdy dziewczynka jeszcze żyła. Niestety, można mówić o nich tylko w czasie przeszłym, co ukazują zwroty „tyś (…) mówiła, biegała”. Wskazują one na dużą ruchliwość malutkiej istoty, której wszędzie było pełno a co wyrażają słowa „wszystkiś zawżdy kąciki w domu pobiegała”. Czytając poszczególne utwory po śmierci dziewczynki mamy wszechogarniające poczucie pustki. Ojciec jawi się jako osoba bezradna, pozbawiona celu życia. W niezwykłym bólu i cierpieniu autor poszukuje odpowiedzi na pytanie, gdzie jest Urszulka. Nie pomaga mu nawet jego wysokie wykształcenie humanistyczne oraz wiara w wartości chrześcijańskie, które po śmierci dziewczynki ulegają załamaniu. Znikła jego chrześcijańska nadzieja życia pozaziemskiego, określane jako „życie po życiu”, co wyraźnie jest ukazane w pełnych zwątpienia słowach: „Gdziekolwiek jest, jeśliś jest”. Jednak zbolały rozstaniem i cierpieniem ojciec pragnie wierzyć w jakiekolwiek spotkanie ze zmarłym dzieckiem pisząc: „pociesz mnie, jako możesz, a staw się przede mną, lubo snem, lubo cieniem lubo marą nikczemną”. W ostatnim, XIX trenie spełnia się prośba poety. Urszulka ukazuje się Kochanowskiemu, podczas jego snu, w ramionach jego zmarłej matki. Córeczka jest taką jaką zapamiętał w najszczęśliwszych dniach ich życia. Odchodząc matka prosi poetę, aby ten koleje losu znosił z godnością i wiarą oraz umocnieniem w postanowienie Boga, próbując powrócić do wcześniej wyznawanych wartości.
Mimo wcześniej przywoływanego przykładu rozstania występującego w literaturze częstszym przykładem są jednak rozstania kochanków, którym analizie poświęcę pozostałą część pracy. Powszechnie znanym rozstaniem dwojga ludzi jest dramat Williama Szekspira pt. „Romeo i Julia”. Jest to utwór powstały na przełomie epoki renesansu i baroku, dokładniej w epoce zwanej elżbietańską, na przełomie 1594-1595 roku. Akcja dramatu rozgrywa się w Weronie. Kochankowie na początku swej znajomości skazani byli na rozstanie, z powodu braku akceptacji ich miłości wynikającej z niezgody pomiędzy rodami kochanków. Rozstanie to jednak było łączone z powrotami. Najsłynniejsze słowa, które padają, oczywiście w sytuacji rozstania, brzmią:
„Chcesz już iść? Jeszcze ranek nie tak bliski,
Słowik to, a nie skowronek się zrywa (…) `'
Słowa te wypowiada Julia do Romea, gdy żegna odchodzącego kochanka. Romeo, wychodząc, odpowie:
„I Twoja także twarz jest pogrobowa,
Smutek nas trawi. Bądź zdrowa! Bądź zdrowa! `'
W sytuacji Romea i Julii rozstania przeplatają się z ponownymi spotkaniami zostają zakończone, niestety, ostatecznym rozstaniem, i to przez jak niezwykłe nieporozumienie. Intryga, która miała połączyć kochanków, wiedzie ich do śmierci. Romeo wysłany na banicję, nie otrzymuje listu od Julii, w którym wyjaśniła mu swój plan. Na widok leżącej zmarłej, według niego Julii, Romeo wypije truciznę, podczas gdy ona tylko śpi. Ona zaś, po przebudzeniu się z letargu przebija się sztyletem na widok zmarłego ukochanego. Ostateczne rozstanie ukazane w dramacie jest niezwykłym rozstaniem w imię miłości, ale spowodowane i poprzedzone ogromnym nieporozumieniem. Kto wie, być może, gdyby wiadomość Julii o planowanej intrydze dotarła do Romea ich liczne rozstania zakończyłyby się szczęśliwie. Ta wizja może jednak pozostać tylko w naszej wyobraźni….
Rozstania w literaturze spowodowane były również kwestiami ideologicznymi co zostało wyraźnie ukazane przez modernistycznego pisarza Stefana Żeromskiego w powieści „Ludzie bezdomni”. Główny bohater doktor Judym wyrzeka się osobistego szczęścia w imię wyższej idei. Ta ideą jest misja służenia ubogim. Judym podjął decyzję o rozstaniu z Joasią Podborską, ponieważ czuł, że miłość do niej, a wyznawane przez niego ideały stoją do siebie w opozycji. Obawiał się, że gdy założy rodzinę, to straci powołanie do zawodu, a swoją pracę zacznie traktować jedynie jako źródło dochodów. Doktor został zmuszony do podjęcia niezwykle trudnej decyzji, ale wiara w szczytne idee i pragnienie bezinteresownie czynionego dobra, pomoc ubogim ludziom z nędzą i krzywdą społeczną ostatecznie zdecydowała o rozstaniu. Judym chciał poświęcić się całkowicie tym ludziom, mówił: „Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Musze być sam jeden. Żeby do mnie nikt nie był, nikt mnie nie trzymał”. Symbolem wewnętrznego niepokoju Judyma jest rozdarte sosna. Sosna ta jest przepołowiona, jedna strona obumarła, a druga częścią korzeni trzyma się jeszcze skarpy- śląskiej ziemi. To samo stało się z Judymem. Część jego duszy- ta, która stanowi miłość do Joasi, marzenie o rodzinie i szczęściu- poprzez odrzucenie, rozstanie z ukochaną- obumarła. Natomiast to, co pozostało jego życiem to część poświęcona kopalni, pracującym w niej ludziom, to czynienie dobra dla społeczeństwa. Dla doktora niemożliwe stały się wzniosłe idee służenia społeczeństwu i prywatnego szczęścia.
Kolejnym i ostatnim prezentowanym przeze mnie utworem jest „Pożegnanie z Marią” Tadeusza Borowskiego. Utwór zaliczany jest do literatury współczesnej, w której to motyw rozstania czy też miłości rzadko bywa pierwszoplanowy. Jest najczęściej łączony z innymi tematami dominującymi w literaturze XX w. Podstawowym z nich jest wojna i podążające za nią straszne konsekwencje w tym rozstania ludzi, rozdziela ich wojenna zawierucha. Tragiczne były losy tych, którzy trafili do obozu czy łagru, wzięli udział w powstaniu, ponieśli śmierć. Wojenne rozstanie jest zapisane właśnie na kartach utworu Borowskiego. Rozstanie to jest zupełnie inne od wcześniej prezentowanych. Obraz rozstania jest wyjątkowy. Nie ma podczas niego „ostatnich” słów i gestów, przez co budzi jeszcze większą grozę. Odbywa się ono, kiedy Tadeusz widzi Marię odjeżdżającą niemieckim transportem do obozu koncentracyjnego. Nie może nic zrobić, widzi jak oddala się samochód z jeńcami, a wraz z nim ukochana, z którą miał się spotkać. Wyrusza za nią do obozu.
Na zakończenie pragnę zaznaczyć, że motyw rozstania, ujęty w różnych aspektach, czy to rozstanie Jana Kochanowskiego ze zmarłą córeczką Urszulką, czy dwójki kochanków Romea i Julii, a dalej rozdartego Judyma z Joasią Podborską, kończąc na wyjątkowo trudnym i przykrym rozstaniu Tadeusza z Marią, wyraża głębokie cierpienie i stanowi przyczynę do refleksji o charakterze egzystencjalnym. Niewątpliwym faktem jest to, że każde rozstanie jest bolesne, to niespodziewane jak i to podjęte z własnej woli bohatera. Motyw rozstania w literaturze powiązany jest i przeplata się z innymi motywami literackimi. Niech podsumowaniem mojej wypowiedzi zostaną słowa Arthura Schopenhauera: „Każde pożegnanie ma cos ze śmierci, każde ponowne spotkanie coś ze zmartwychwstania”. Przy rozłące z drugą osobą umiera cząstka naszej duszy, cząstka nas samych, która ta osoba zajmowała. Przy powrocie natomiast osoba ta ponownie wypełnia pozostawioną pustkę, co ma powiązanie ze zmartwychwstaniem tej osoby w naszej duszy, myślach, w naszym życiu.