Uwarunkowania ekonomiczne przedsiębiorczości
09.10.2011
Charakter przedsiębiorczości jest interdyscyplinarny. Zatem trochę sztuczne wydaje się opisywanie poszczególnych czynników kształtujących przedsiębiorczość. Najlepiej byłoby opisywać je w sposób komplementarny.
W celu opracowania pewnej systematyki można przeprowadzić próbę opisania czynników, które w większym stopniu łączą się z którąś z dziedzin nauki, które zajmują się przedsiębiorczością.
Rozwój przedsiębiorczości gospodarczej zależy od:
swobody przepływu towarów, braku ograniczeń popytowych i podażowych a także zmniejszeniem obciążeń podatkowych jak i parapodatkowych, zwiększeniem dostępności do źródeł kapitału, kształtowaniem się nowych struktur gospodarczych na rynkach, podnoszeniem kwalifikacji przedsiębiorców czy też całego kapitału ludzkiego.
Geneza badań nad przedsiębiorczością nie jest zbyt odległa, jakkolwiek problem bycia przedsiębiorczym jest tak stary jak długa jest historia istnienia człowieka.
Heilbroner stwierdził, że „odkąd człowiek zszedł z drzewa, ciągle miał do czynienia z problemem przeżycia, nie jako jednostka, ale jako członek grupy społecznej”.
Mówiąc o przedsiębiorczości w perspektywie historycznej można zauważyć, że w tym względzie istnieje polimorfizm znaczenia i roli tego zjawiska, jaki przypisywano mu w kontekście czynnika rozwoju społeczno- ekonomicznego.
Pierwsze, szczegółowe scharakteryzowanie terminu „przedsiębiorca” przypisuje się francuskiemu ekonomiście R.Cantilonowi (1680- 1734).
R.Cantillon koncentrował się na stronie podażowej funkcjonowania przedsiębiorców. Jako praktyk życia gospodarczego, nadał mu sens techniczny a jednocześnie zwrócił uwagę, na istotną rolę przedsiębiorcy w gospodarce.
Przedsiębiorca jego zdaniem to człowiek szukający okazji, by sprzedawać swoje towary z zyskiem. Jednak ta prosta zasada obarczona jest ryzykiem, które musi przedsiębiorca ponieść, ponieważ kupuje po cenie pewniej, którą określa hurtownik lub detalista a sprzedaje po cenie niepewnej. Zatem przedsiębiorca żyje z dochodów niepewnych, co odróżnia go od pracownika, który żyje z dochodów pewnych.
Powszechne na gruncie literatury przedmiotu jest także przekonanie, że to nie R.I.Cantilon zapoczątkował naukowe rozważania na temat, czym jest przedsiębiorczość oraz jaką odgrywa funkcję w gospodarce, lecz J.B.Say.
Przekonanie to wynika z faktu, że J.B.Say określił przedsiębiorczość w sposób, który w zasadzie jest taki jaki obowiązuje współcześnie.
Przedsiębiorca w jego ujęciu to producent działający samodzielnie, wykorzystujący łącznie wszystkie czynniki produkcji, których połączenie wpływa na pojawienie się nowego dobra.
Przedsiębiorczą jednostką dla J.B Saya jest człowiek, który wykorzystując czynniki produkcji, wytwarzając dobra i usługi, przenosi je z obszaru niższej wydajności i przychodów do obszaru wyższej wydajności i wyższego przychodu a przy tym osiąga wyższy zysk.
Jednak ta działalność staje się rutyną, zatem przedsiębiorczość w ujęciu J.B Saya utożsamiana jest z działaniami innowacyjnymi, przedsiębiorcze są te zachowania, które po raz pierwszy doprowadziły do pojawienia się nowego produktu.
Przedsiębiorców, zdaniem J.B. Saya można podzielić na kilka kategorii, w zależności jakie czynniki produkcji wykorzystują w swej działalności.
W związku z tym wyróżnił przedsiębiorcę przemysłu, rolnictwa, kupca i rękodzielnika. Każdy z nich ma prawo do rozporządzania zyskiem nawet, jeżeli powstał on dzięki środkom pożyczonym. Własność zysku jest konsekwencją włożonego w działalność przedsiębiorczą ryzyka.
Przedsiębiorca to człowiek, który posiada talent, jest aktywny, innowacyjny, który kreuje kapitał niematerialny
Istotna rola przedsiębiorcy i przedsiębiorczości w systemie gospodarczym, którą zaprezentował R.I Cantilon nie była stanowiskiem powszechnym u prekursorów nowoczesnej ekonomii.
Zwraca się w tej kwestii uwagę na marginalizacje przedsiębiorcy w klasycznej ekonomii.
Za jej twórcę uważa się A.Smith, który zamiast przedsiębiorczości i przedsiębiorcy, dominującą funkcję w procesie „bogacenia narodów” przypisał mechanizmowi rynkowemu, tej przysłowiowej „niewidzialnej ręce rynku”, która sprawia, że egoistyczny z natury człowiek wpływa na zadowolenie innych oferując dobra, które ci inni chcą nabywać a jednocześnie zwiększają korzyści ekonomiczne oferenta.
A.Smith nie negował całkowicie znaczenia przedsiębiorców i przedsiębiorczości, lecz doceniał rolę przedsiębiorców w gospodarce. Podkreślał wielokrotnie, że to ich moc twórcza,
skłonność do podejmowania ryzyka, wynalazczość uruchamiają spirale wydajności. Twierdził także, że rewolucja przemysłowa w swoich początkach umożliwia zdobycie bogactw każdemu, kto był dostatecznie szybki, dostatecznie sprytny i dostatecznie pracowity, by utrzymać się jej nurcie.
Przedsiębiorca w ujęciu A.Smitha kieruje się zasadą racjonalności gospodarowania, minimalizuje straty, maksymalizuje korzyści. Ponadto to osoba, która wykazuje dużą skłonność do oszczędzania, a oszczędzone środki inwestuje w uzyskiwanie surowców, ich przetwarzanie, przemieszczanie surowców oraz powstałych z nich dóbr do miejsc zbytu (handel hurtowy), w których stwarza warunki do sprzedaży indywidualnym odbiorcom (handel detaliczny).
A.Marshal , twórca neoklasycznej szkoły ekonomii i syntezy neoklasycznej, wprowadził do rozważań nad przedsiębiorczością czwarty czynnik produkcji- organizację.
Jest także twórcą koncepcji wskazującej na istotne cechy przedsiębiorcy, który łączy w ramach organizacji wszystkie czynniki produkcji i realizuje działalność w jej ramach.
A.Marchal podkreślał, że przedsiębiorca posiada zdolność do generowania i wdrażania innowacji
Charakteryzując ujęcia przedsiębiorczości w myśli społeczno-ekonomicznej należy także zwrócić uwagę na dorobek T.Veblena. Znany on jest, jako twórca instytucjonalizmu i autor teorii klasy próżniaczej, w której scharakteryzował mechanizm społeczny oddziaływania systemu stratyfikacyjnego społeczeństwa na zachowania motywowane osiągnięciem społecznego prestiżu.
Jego zdaniem rozwój społeczeństwa industrialnego wymaga, aby większą rolę społeczną odgrywała warstwa menadżerów i inżynierów tworzących klasę przemysłową.
Z punktu widzenia procesów gospodarczych powinni oni mieć większy wpływ na wzorce zachowań niż „klasa próżniacza” - właścicieli kapitału. W tym procesie przedsiębiorca powinien zarządzać kapitałem, co spowoduje pojawienie się kapitalizmu menedżerskiego.
Wśród rozważań dotyczących przedsiębiorczości szczególne miejsce zajmuje teoria J.Schumpetera. Nie jest ona pozbawiona kontrowersji, głównie ze względu na przypisywane przedsiębiorcy określeń typu twórczy destruktor czy też niszczyciel kreatywny.
J.Schumpeter traktował przedsiębiorców jako główny czynnik a nawet akcelerator wzrostu gospodarczego. Przedsiębiorcy jego zdaniem stanowili główny motor zmian i innowacji. Wykorzystując czynniki produkcji odpowiedzialni oni są za pojawienia się nowych produktów (innowacyjność), nowych technologii (kreatywność), szukanie nowych rynków zbytu i wprowadzania nowych organizacji pracy oraz funkcjonowania przedsiębiorstwa (przedsiębiorczość).
Przedsiębiorcy zdaniem J.Schumpetera to osoby charakteryzujące się „zmysłem przedsiębiorczości”.
W związku z tym, mogą nimi być nie tylko kapitaliści, ale także osoby pozbawione kapitału, lecz kreatywni i pomysłowi wykorzystujący rynkowe okazje.
Kreatywność i innowacyjność są atrybutami twórczej destrukcji, która powoduje zmianę i rozwój w sferze gospodarczej a nawet w całym społeczeństwie, chociażby poprzez pojawiania się owych form organizacji. J.Schumpeter twierdził, że: „przedsiębiorcy w każdym systemie gospodarczym są wyjątkami, bodźcem ich działalności jest chęć wyżycia się, twórczości, realizacji nowatorskich posunięć”.
Twórczość naukowa J.Schumpetera wywarła istotny wpływ na późniejsze teorie dotyczące przedsiębiorczość. Między innymi nawiązywał do niej I.Kirzner. Twierdził, że głównym imperatywem podjęcia działalności przedsiębiorczej jest zysk, stanowiący najskuteczniejszą motywację.
Zysk jest to swoista nagroda za wysiłek przedsiębiorców związany z dążeniem do przywrócenia równowagi rynkowej. W okresie krótkim przedsiębiorcy dostosowują się do otoczenia, w długim natomiast odkrywają nowe możliwości, przez co przyczyniają się do rozwoju.
I.Kirzner konkludował, że „największą ilość zysku może przynieść przedsiębiorcy zapewnienie sobie pozycji monopolisty na danym rynku, ale jej osiągniecie, a następnie utrzymanie jest bardzo trudne, szczególnie dla przedsiębiorstw sektora mały i średnich firm. Sprostanie jednak wymaganiom konkurencji może przynieść (przynosi) realne, wymierne korzyści. Wobec tego dążenie do osiągnięcia trwałej przewagi konkurencyjnej, odpowiedniej pozycji na rynku, powinno być przedmiotem troski każdego przedsiębiorcy decydującego się na założenie nowego przedsiębiorstwa”.
Jako przedstawiciel szkoły austriackiej w ekonomii zwracał także uwagę na indywidualne skłonności jednostki do bycia przedsiębiorczym. Podkreślał w związku z tym charakteryzującą ich zdolność do znajdywania okazji i osiągania korzyści. To, co wyróżnia przedsiębiorców od innych osób jest posiadanie wrażliwości na okazje umożliwiające
maksymalizację korzyści gospodarczych.
Kontynuatorem badań nad przedsiębiorczością był F.Knight. Rozróżniając typy ryzyka w działalności ludzkiej wskazał na obszar funkcjonowania przedsiębiorcy, który funkcjonuje w warunkach niepewności, ryzyka utraty kapitału tak własnego jak powierzonego i dlatego mającego prawo do roszczenia sobie prawa do dysponowania zyskiem.
F.Knight twierdził również, że nie ma żadnych barier stojących na przeszkodzie, aby każdy mógł starać się zostać przedsiębiorcą. Jednakże szanse powodzenia w sferze gospodarczej są zróżnicowane i zależą chociażby od pewnych skłonności psychologicznych, w tym do podejmowania działań obarczonych dużym ryzykiem utraty kapitału
Charakteryzując od strony teoretycznej, czym jest przedsiębiorczość i kim jest przedsiębiorca nie można ominąć koncepcji P.F.Druckera. Traktuje on przedsiębiorców, jako kategorię osób o szczególnych zdolnościach do wprowadzania innowacji w życie społeczno- gospodarcze.
Jednak dla niego przedsiębiorcą nie jest jedynie właściciel przedsiębiorstwa, człowiek działający na własny rachunek.
Bardzo ważną rolę we współczesnej gospodarce jego zdaniem odgrywają menedżerowie i także im należy się miano jednostek przedsiębiorczych.
Zdaniem P.Druckera, przedsiębiorczość nie wynika z uwarunkowań osobowościowych, psychologicznych, lecz jest kształtowana przez działania i zachowania.
Dlatego powinna być traktowana jako specyficzny proces zarządzania.
Analiza rozwoju teorii przedsiębiorcy i przedsiębiorczości pozwala dostrzec pewne etapy charakteryzujące te teorie.
Pierwsze ujęcia przedsiębiorczości odnosiły się raczej do przedsiębiorczości indywidualnej.
Przedsiębiorca w świetle tego to osoba, która posiada umiejętność założenia i prowadzenia własnego przedsiębiorstwa.
Następnie rozważania te skierowały się w stronę sektorów małych i średnich przedsiębiorstw, jako głównego czynnika rozwoju społeczno- gospodarczego.
W tej perspektywie prowadzone były także rozważania odnoszące się do zarządzania podmiotami gospodarczymi, jako atrybutu przedsiębiorcy.
Wreszcie pojawiły się rozważania dotyczące przedsiębiorczości dużych przedsiębiorstw.
W tej perspektywie współcześnie traktuje się przedsiębiorczość, jako wszelką aktywność ludzi- nie tylko w aspekcie działalności gospodarczej.
„Przedsiębiorczość stanowi zaprzeczenie bierności, stagnacji, powinna ucharakteryzować nie tylko pojedyncze osoby, ale także różnej wielkości organizacje, nie tylko gospodarcze. Przedsiębiorczość możliwa jest bowiem na każdym szczeblu kierowania każdego przedsiębiorstwa- małego, średniego i dużego”.
W sposób syntetyczny koncepcje przedsiębiorczości w myśli ekonomicznej przedstawiają się następująco:
- Merkantylizm akcentował wpieranie postępu technicznego, który jest efektem przedsiębiorczości, innowacyjności i kreatywności. Przedsiębiorczość jest motorem wzrostu gospodarczego.
- Leseferyzm i liberalizm swoboda działalności gospodarczej, wolność gospodarcza stanowi podstawowy warunek rozwoju przedsiębiorczości.
- Ekonomia klasyczna przedsiębiorczość wyraża się w pomysłowości, twórczości, identyfikowaniu i wykorzystywaniu szans, ale również umiejętność oszczędzania i mobilizowania kapitału (A.Smith).
Przedsiębiorczość należy wiązać z poszukiwaniem sposobów na podnoszenie wydajności i zyskowności realizowanych przedsięwzięć, kreatywnością i ponoszeniem ryzyka (J.B.Say).
- ekonomia neoklasyczna przedsiębiorczość oparta na określonych cechach, takich jak innowacyjność, ponoszenie ryzyka, kierowanie, organizowanie działalności.
- Instytucjonalizm przedsiębiorczość musi być oparta na wiedzy specjalistycznej, menedżerskiej. W ten sposób może pobudzać wzrost gospodarczy i postęp technologiczny.
- Neoliberalizm przedsiębiorca, jako jednostka ponosząca ryzyko i działająca w warunkach niepewności.
4