Starożytna Macedonia
Charakter państwa macedońskiego
dominująca pozycja arystokracji, od której była uzależniona warstwa chłopska
najwyższą władzę sprawował dziedziczny król, wywodzący się z dawnego naczelnika wojennego
Macedończycy należeli do tej samej grupy etnicznej co Grecy; język macedoński był bardziej archaiczny niż grecki
pod koniec VI wieku p.n.e. Macedończycy uznali zwierzchnictwo perskie i brali udział w wyprawie króla Kserksesa na Grecję; zrzucili tę zależność po zwycięstwie Greków pod Platejami (479 p.n.e.)
podczas wojny peloponeskiej Macedończycy byli sojusznikami Aten
król Archelaos (413-399 p.n.e.) przeprowadził uwłaszczenie chłopów, osłabiając tym samym pozycję arystokracji rodowej; obok arystokratycznej jazdy hetairów utworzył chłopską piechotę pedzetairów;
król Perdikkas (399-359 p.n.e.) walczył z najazdami Ilirów i Traków; z osłabienia Macedonii skorzystały Teby, mieszając się w sprawy wewnętrzne; książę Filip, brat Perdikkasa, przebywał w Tebach jako zakładnik; poznał tam taktykę walki polegającą na stosowaniu szyku skośnego, którą stosował wybitny wódz tebański Epaminondas; Tebańczycy zastosowali ją w 371 pn.e. w bitwie pod Leuktrami, pokonując Saprtę i łamiąc hegemonię tej polis
Pierwszy okres panowania Filipa II
po śmierci Perdikkasa Filip najpierw rządził w imieniu małoletniego bratanka, gdy jednak umocnił swoją władzę, został przez wojsko ogłoszony królem
zabezpieczył granice Macedonii przed niebezpieczeństwem ze strony Ilirów i Traków
zlikwidował księstwa plemienne w Górnej Macedonii, doprowadzając do scentralizowania władzy
357-354 p.n.e. - podbija (w wyniku tajnego układu z Atenami) greckie kolonie na wybrzeżu macedońskim - Metonę, Pydnę, Potideję i Amfipolis
podbił kopalnie złota w górach Pangaion w Tracji; wydobycie w nich sięgało tysiąc talentów złota rocznie; rozpoczął bicie złotej monety
Reorganizacja armii macedońskiej
decydująca rola konnicy, występującej jako formacja uderzeniowa
ciężkozbrojna falanga chłopska; piechota macedońska używała w boju włóczni długości 13-14 stóp (sarissa), co dawało jej przewagę nad greckimi hoplitami
Stosunek Greków do Filipa II
Demostenes (384-322 p.n.e.) głównym przeciwnikiem Macedonii w Atenach; w swoich filipikach (przemówieniach skierowanych przeciwko Filipowi) ostrzegał Greków, że Macedonia zagraża wolności i niepodległości państw greckich
stronnictwo promacedońskie składało się głównie z przedstawicieli arystokracji, której odpowiadał macedoński model państwa; Isokrates (436-338 p.n.e.) głosił ideę zjednoczenia wszystkich Greków pod przewodnictwem Filipa, co umożliwiłoby podjęcie wielkiej wyprawy przeciwko imperium perskiemu; Isokrates liczył na zdobycie Azji Mniejszej, gdzie mogłaby być osiedlona biedota grecka, dzięki czemu w Grecji zapanowałby pokój społeczny
Ekspansja Macedonii
Opór greckich miast-państw
340 p.n.e. - zawiązanie Związku Helleńskiego, którego celem była obrona Grecji przed potęgą macedońską; pomysłodawcą był Demostenes; ze znaczących greckich poleis do Związku nie przystąpiły Teby, dysponujące silną armią lądową; Ateny wypowiadają wojnę Macedonii
Filip II oblega Bizancjum; na odsiecz miastu podąża flota ateńska, która zmusza Macedończyków do odwrotu spod murów miasta
Bitwa pod Cheroneą - 2 VIII 338 pne
Filip II korzysta z wewnątrzgreckiego konfliktu zbrojnego, by wtargnąć do środkowej Grecji; do rozstrzygającej bitwy między Macedończykami a wojskami ateńskimi i tebańskimi dochodzi pod Cheroneą w Beocji
o klęsce Greków przesądził atak konnicy macedońskiej, dowodzonej przez syna Filipa II, Aleksandra; hufiec tebański został całkowicie wybity, poległo także około tysiąca Ateńczyków, a dwa tysiące dostało się do niewoli
Filip II po bitwie łagodnie obszedł się z Atenami (musiały zawrzeć sojusz z Macedonią i rozwiązać Ateński Zawiązek Morski), natomiast ukarał kontrybucją Teby (a także rozwiązał Związek Beocki, na którego czele stało to miasto-państwo, oraz umieścił w nim garnizon macedoński), a Spartę pozbawił części terytorium; przywódcy stronnictwa antymacedońskiego zostali skazani na śmierć lub wypędzeni
Skutki klęski pod Cheroneą
koniec niepodległości greckiej; w roku 337 p.n.e. podczas obrad Związku Helleńskiego w Koryncie ogłoszono, że jego hegemonem i naczelnym wodzem został król macedoński; Związek, zrzeszający wszystkie greckie miasta-państwa, uzyskał charakter antyperski; Filip II wydał zakaz zaciągania się Greków do najemnych oddziałów perskich pod karą śmierci
zagwarantowanie autonomii greckich miast-państw i panującego w nich ustroju; wspólna polityka zagraniczna
zakaz jakichkolwiek zbrojnych zatargów między członkami Związku; Filip faworyzuje przyjaznych mu władców greckich ze środowisk arystokratycznych; stopniowo w poszczególnych miastach-państwach tendencje oligarchiczne biorą górę nad demokratycznymi
Związek Koryncki wydaje jeszcze w roku 337 p.n.e. uchwałę o wypowiedzeniu wojny Persji, licząc na łatwe zwycięstwo w związku z walkami dynastycznymi w imperium perskim; pierwsze oddziały macedońskie lądują w Azji Mniejszej wiosną 336 p.n.e.; dowodzą nimi Parmenion i Attalos; starcia z armią perską toczą się początkowo ze zmiennym szczęściem
336 p.n.e. - Filip II pada ofiarą zamachu, przeszyty mieczem przez jednego z oficerów gwardii, Pausaniasza, podczas uroczystości weselnych króla Epiru; tradycja przekazała jako podejrzanych o inspirowanie tej zbrodni pierwszą żonę Filipa, Olimpias, z którą się wcześniej rozwiódł, lub też zauszników Persji
o udział w spisku podejrzewany był także dwudziestoletni wówczas Aleksander, który rzekomo chciał w ten sposób przyspieszyć swoje wstąpienie na tron (w chwili śmierci Filip II miał dopiero 46 lat); za Aleksandrem opowiedziała się od razu większość dowódców wojskowych
Imperium Aleksandra Macedońskiego (336-323 p.n.e.)
Sprawa Teb
Teby buntują się przeciwko przynależności do Związku Helleńskiego (335 p.n.e.)
Aleksander szturmuje miasto, zabijając 6 tysięcy obrońców, a pozostałych przy życiu sprzedaje w niewolę; terytorium Teb zostaje rozdzielone między sąsiednie miasta-państwa, a samo miasto zrównane z ziemią
Przyczyny wojny macedońsko-perskiej
ambicje osobiste Aleksandra; uważał się on za potomka mitycznego Heraklesa
popularność idei ekspansji na Wschód wśród Greków i Macedończyków; rewanż za najazdy perskie Dariusza I i Kserksesa
problem nadmiaru ludzi w Helladzie i nadzieje na nowe kolonie
wojsko macedońskie liczyło na bogate łupy
wewnętrzna słabość monarchii perskiej: tendencje odśrodkowe, ambicje poszczególnych satrapów, zarządzających prowincjami
Wielka wyprawa na Wschód
336 p.n.e. - oddziały macedońskie wysłane przez Filipa II (10 tysięcy wojowników, w tym tysiąc jazdy) zostały wyparte przez Persów z Azji Mniejszej
przeciwko panowaniu Aleksandra buntują się świeżo podbite ludy bałkańskie; wyprawa pacyfikacyjna, w wyniku której zostają pokonane plemiona Tryballów i Getów żyjące nad dolnym Dunajem
334 p.n.e. - początek jedenastoletniej wyprawy; siły Aleksandra: 30 tys. piechoty złożonej z Macedończyków, Greków, Ilirów i Traków oraz około 6 tys. jazdy macedońskiej i tesalskiej; wojsko przeprawiło się przez Hellespont do Azji Mniejszej; rozbicie nad rzeką Granik oddziałów satrapów małoazjatyckich, w których służyły tysiące greckich najemników, dowodzonych przez wybitnego generala Memnona z Rodos; większość wziętych do niewoli najemników zostaje zabitych, a 2 tysiące spośród nich Aleksander odsyła jako niewolników do pracy w macedońskich kopalniach; opanowanie miasta Sardes i zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej
w Gordion, stolicy Frygii, Aleksander odwiedził śwątynię Zeusa, przed którą stał stary powóz, należący niegdyś do frygijskiego króla Gordiosa, a po jego śmierci poświęcony Zeusowi; dyszel tego wozu był połączony z jarzmem bardzo skomplikowanym węzłem; miejscowa wyrocznia przepowiedziała, że ten, kto zdoła rozwiązać ten węzeł, zostanie panem Azji; Aleksander rozciął jednym ruchem miecza węzeł gordyjski, co jego otoczenie uznało za zapowiedź szybkiego i ostatecznego zwycięstwa nad imperium perskim
listopad 333 p.n.e. - oddziały perskie dowodzone przez króla Dariusza III atakują wojsko Aleksandra pod Issos w górzystym terenie na wschodnim krańcu Azji Mnieszej; Persowie nie umieli wykorzystać swej przewagi taktycznej (odcięcie Macedończyków od zaplecza); jazda perska nie została użyta ze względu na trudne warunki terenowe; w starciu wręcz zwyciężyli Macedończycy; w ich ręce dostał się obóz perski, a następnie w Damaszku skarbiec wojenny Dariusza
zdobycie Tyru w Fenicji po siedmiomiesięcznym oblężeniu (lipiec 332 p.n.e.); Tyr, wzniesiony na skalistej wyspie, był najpotężniejszym portem wojennym i handlowym we wschodniej części Morza Śródziemnego; mieszkańcy zdobytego miasta zostali sprzedani w niewolę
Dariusz III proponuje pokój, gotów oddać Aleksandrowi prowincje perskie na zachód od Eufratu, to znaczy Azję Mniejszą, Syrię, Fenicję i Egipt; Aleksander odrzuca tę ofertę
332 p.n.e. - Aleksander zakłada nowe miasto w podbitym Egipcie - Aleksandrię; miało być ono łącznikiem między Macedonią a Wschodem; kapłani boga Apisa w Memfis koronują Aleksandra na faraona
331 p.n.e. - ucieczka króla Dariusza po klęsce pod Gaugamelą w Asyrii (zamordowany w roku 330 p.n.e. przez spiskowców); wojsko macedońsko-greckie zajmuje Persepolis (stolicę imperium perskiego), ogłasza Aleksandra królem Azji, a on sam uważa się za następcę królów perskich
325 p.n.e. - wojska macedońskie docierają do Oceanu Indyjskiego; Aleksander chce podbić Indie, ale ciężkie warunki klimatyczne i opór miejscowej ludności (użycie słoni bojowych) skłaniają go do odwrotu
przygotowania do podboju Arabii; Aleksander niespodziewanie umiera w Babilonie 13 VI 323 p.n.e., prawdopodobnie na zapalenie płuc bądź w wyniku otrucia, mając 33 lata
System władzy
Aleksander przejmuje model wschodniej monarchii despotycznej
włączanie arystokracji perskiej do rządów; stosowanie wschodniego ceremoniału
tolerancja wobec odrębności kulturowej i religijnej podbitych ludów
Świat hellenistyczny
Rozpad imperium Aleksandra
po śmierci Aleksandra ponad czterdziestoletni okres walk o władzę między macedońskimi dowódcami wojskowymi diadochami (po grecku: następcy); czołową rolę w tej rywalizacji odgrywali: Perdikkas, pełniący funkcję zwierzchnika sił zbrojnych; Antypater, naczelny wódz w Europie oraz satrapowie - Ptolemeusz w Egipcie, Seleukos w Babilonii, Antygon Jednooki we Frygii, Lizymach w Tracji
elitą rządzącą stali się wyłącznie Macedończycy i Grecy, zepchnięcie Persów i innych narodów wschodnich do roli ludności podbitej
wymordowanie całej rodziny Aleksandra Wielkiego, co uznano za dowód istnienia losu (tyche), któremu podlegają nawet najwięksi władcy
Państwa hellenistyczne
Macedonia - rządzili w niej Antygonidzi, potomkowie Antygona Jednookiego; kontrolowali oni również Grecję
Egipt - pod władaniem dynastii Lagidów, wywodzącej się od Ptolemeusza
monarchia Seleukidów - obejmująca północną Syrię, znaczne tereny Azji Mniejszej, Mezopotamię, Iran
Pergamon - państwo na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, założone przez Lizymacha; stało się ważnym ośrodkiem nauki i sztuki, słynącym z wielkiej biblioteki; głównym artykułem eksportowym był pergamin (charta pergamena); w roku 129 p.n.e. opanowany przez Rzymian, stał się stolicą prowincji Azja
państwa hellenistyczne zostały podbite przez Rzym: w roku 146 p.n.e. Macedonia i Grecja, w I wieku p.n.e. państwo Seleukidów, w 30 p.n.e. Egipt
Kultura hellenistyczna
połączenie pierwiastków kultury greckiej z wpływami wschodnimi, widoczne zarówno w architekturze i sztuce, jak i filozofii; język grecki osiągnął wielki zasięg, będąc językiem elit we wszystkich państwach hellenistycznych
szkoły filozoficzne:
stoicy - założycielami tego kierunku byli Zenon z Kition na Cyprze, Chryzypp z Cylicji, Kleantes z Azji Mniejszej; w rozważanich stoików dominowała problematyka egzystencjalna:
prawdziwa wolność to wolność od pożądań i emocji; ideałem człowieka jest mędrzec, który potrafi spokojnie („po stoicku”) znosić swój los; spokój nie wynika z izolowania się od świata, lecz ze zrozumienia i akceptacji jego natury
światem rządzi Przeznaczenie; nie ma sensu przeciwstawiać się rzeczom koniecznym; sfera wolnej woli dotyczy tylko rzeczy niekoniecznych, niezależnych od Przeznaczenia
wzajemna miłość i solidarność ludzi jest nakazem natury; należy dbać o dobro ojczyzny, dbać o rodziców i krewnych; każdy ma prawo do samobójstwa
postulat aktywności publicznej; najlepszy jest ustrój mieszany, łączący w sobie elementy arystokracji i demokracji
epikurejczycy - założycielem tej szkoły był Epikur (341-269 p.n.e.), pochodził z Samos, działał w Atenach:
warunkiem szczęścia jest brak cierpień i niepokojów oraz wewnętrzny spokój
środkiem do osiągnięcia tego celu jest ograniczanie potrzeb
aktywność społeczna i polityczna jest zła, gdyż przynosi niepokój; należy odizolować się od społeczeństwa