DOKTRYNA PATRIARCHALNA Doktryna ta swoje korzenie ma we wczesnym średniowieczu, ale pełny kształt zawdzięcza siedemnastowiecznemu myślicielowi Robertowi Filmerowi obrońcy absolutyzmu królewskiego. Filmer uważał, że państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia rodów w plemiona, plemiona w większe całości, aż do państwa włącznie. Działo się to przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej. W swoim dziele „Patriarcha” opierając się na cytatach z Biblii, starał się wykazać, że król posiada władzę jako patriarcha swego narodu i spadkobierca biblijnego Adama. Władzę państwową przyrównywał do władzy starszego rodu(wodza plemienia) sugerując, że jest ona sprawowana w interesie całego społeczeństwa. Według Filmera społeczność państwowa nie była wynikiem przemyślanych decyzji, lecz organizmem naturalnym, bez którego jednostka nie mogła istnieć. Analizując idee umowy społecznej, wykorzystuje jej niekonsekwencje, ponieważ żądanie powszechnej zgody czyni nielogicznym twierdzenie, że większość może narzucić swoją wolę mniejszości, a szczególnie pogląd, że zawarta w przeszłości umowa ma obowiązywać wszystkie następne pokolenia. Zdaniem autora wszyscy ludzie, rodząc się mają określone miejsce w grupie społecznej. Podlegają rodzicom i władzy państwowej, która jest warunkiem istnienia każdego społeczeństwa. Naturalna zależność człowieka od zwierzchności to podstawa jego zobowiązań społeczno-politycznych. Wynikał stąd obowiązek posłuszeństwa wobec każdej władzy, w związku z tym Filmer uważał, że najlepszym ustrojem jest monarchia absolutna gwarantująca siłę, porządek i stabilność społeczeństwa. Osoba panująca posiadała pozycję ojca w rodzinie z tą różnicą, że jej władza rozciągała się na wszystkich poddanych.DOKTRYNA PATRYMONIALNA Sformułowana została w XIX w przez Szwajcara Ludwiga von Hallera. Źródłem powstania władzy państwowej była własność ziemi(tzn. ojcowizna, majątek rodowy). Koncepcja patrymonialna ujmowała państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej, zgodnie z tą zasadą państwo miało podobne zasady dziedziczenia jak w stosunkach prywatnoprawnych. Z czasem dały się zauważyć także elementy publicznoprawne takie jak wiec będący formą udziału obywatela w sprawach publicznych - w praktyce decyzje podejmowano w obrębie panującej dynastii. Z charakterem patrymonialnym państwa związane było m.in. prawo książęce, wg, którego monarcha posiadał władzę zwierzchnią w tym także sąd nad ludnością, prawo poboru danin i żądania posług na rzecz księcia i jego urzędników. Z prawa książęcego wynikały też regalia -głównym było uznanie za własność króla wszystkich ziem nie należących do możnych tzn. terenów zamieszkałych przez wolnych chłopów oraz ziem nieuprawnych- puszcz i wód.DOKTRYNY NOWOŻYTNE Do teorii nowożytnych powstałych od zakończenia średniowiecza zaliczamy: 1)umowę społeczną 2) podbój 3) proces rozwarstwienia klasowego 4) teorię socjologiczną 5) teorię psychologiczną.Umowa społeczna.
Pewne elementy tej teorii zostały sformułowane już w starożytności, rozwinięta została w XVII i XVIII wieku. Teoria ta głosiła, iż państwo nie jest tworem sił nadprzyrodzonych, ale samego społeczeństwa, które zdolne jest stworzyć ustrój taki, jaki najlepiej odpowiada jego interesom Jednym ze zwolenników tej koncepcji był Grocjusz (1583-1645). Zasłyną on głównie jako twórca nowożytnej szkoły prawa natury. Zdaniem Grocjusza, cechą niezmiennej natury ludzkiej był popęd społeczny tzn., że człowiek posiadał naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi w celu (przynajmniej teoretycznie) rozumnego i zdrowego współżycia. Jakkolwiek dokonanie wyboru ustroju należało do ludzi, to nie oznaczało to, że do ludu na zawsze należała suwerenność. Ludzie mogli się jej zrzec. Zwierzchność polityczna podobnie jak własność mogła być przedmiotem obrotu. Gdyby lud w umowie przekazał władzę jednostce, to była by to władza legalna nawet, jeśli był by to absolutyzm. Ludność była zobowiązana dotrzymać warunków umowy. Wypowiedzenie posłuszeństwa mogło nastąpić w wypadku naruszenia warunków tej umowy. Koncepcja umowy stała się jedną z zasadniczych konstrukcji nowożytnej myśli politycznej. Dzięki niej znaleziono moralne uzasadnienie obowiązków politycznych ciążących na jednostce, było to dobrowolne samo zobowiązanie się wobec państwa. W taki sposób stworzono fikcje, że prawa i obowiązki rodzą się z autonomicznej decyzji tak jakby jej dobrowolne przyrzeczenie mogło uzasadnić istnienie państwa i władzy.
Drugim zwolennikiem teorii umowy społecznej był Thomas Hobbes (1588-1679) do historii przeszedł jako wybitny filozof i teoretyk polityki. Twierdził, że natura człowieka jest antyspołeczna, ponieważ nie chce się on pogodzić z równością, dążąc do coraz większej ilości dóbr, większej władzy, większego szacunku od innych. W rezultacie prowadziło to do konfliktów i przemocy. W związku z tym stanem naturalnym życia człowieka była wojna wszystkich ze wszystkimi. Nie musiały być to realne walki, ale nieustanna groźba konfliktu, czyli stan ciągłego napięcia. W takim stanie panowała wprawdzie naturalna wolność, ale prowadziło to do całkowitej anarchii i zagrożenia bytu słabszych. Człowiek w opinii Hobbesa nie był niewolnikiem własnych namiętności, był istotą rozumną, obdarzoną instynktem samozachowawczym. Ten instynkt kazał człowiekowi rezygnować z wojny i naturalnej swobody na rzecz dążenia do pokoju i porozumienia z innymi ludźmi. Zaistniała potrzeba ograniczenia wolności i zawarcia umowy społecznej na rzecz ogółu, - przy czym była to umowa każdego z każdym w celu przekazania suwerenowi prawa rządzenia. Wraz z pojawieniem się państwa nastąpiła utrata naturalnej wolności przez ludzi, którzy w zamian otrzymali prawo własności i organizację społeczną. Kolejnym przedstawicielem teorii umowy społecznej był angielski myśliciel i polityk John Locke (1632-1704).Najbardziej znane dzieła to „Dwa traktaty o rządzie”, „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”, „Myśl o wychowaniu”. Okres stanu przed państwowego traktował Locke jako epokę pomyślności, w której ludzie rozwijali się w dobrobycie, korzystali z wolności, własności i równości (inaczej niż Hobbes). Człowiek nie był zdemoralizowany i z ochotą poddawał się prawom natury, mając świadomość, że obowiązują one wszystkich jednakowo. Taki stan rzeczy stwarzał pewne niedogodności. Otóż każdy miał prawo bronić swych praw i karać tych, którzy je naruszali, więc każdy był sędzią własnych spraw, co było niedopuszczalne i mogło wprowadzać nieład społeczny. Tak pojawiła się potrzeba ustanowienia władzy państwowej. Nie było to proste, bowiem ludzie jako istoty niezależne z natury nie mogły być poddane władzy publicznej bez swej zgody. Locke uważał, że prawa naturalne do wolności, życia i mienia są niezbywalne. Nie widział możliwości zrezygnowania z nich w umowie społecznej. Zatem przyjęto, że umowa społeczna umocni te prawa. Umowa miała składać się z dwóch aktów 1)umowa między jednostkami powołującymi społeczeństwo 2) umowa społeczeństwa z władzą tworzącą rząd (państwo). Tak, więc społeczeństwo istniało wcześniej niż państwo. Rozwiązanie drugiej części umowy nie niszczyło społeczeństwa. Podstawowe funkcje państwa wg Locka to: a)tworzenie praw pozytywnych b)egzekwowanie tych praw c)obrona społeczeństwa przed zewnętrznym wrogiem. W przypadku, gdy państwo nie wywiązywało się z umowy społeczeństwu przysługiwało prawo do obrony a nawet do zmiany rządu. Locke proponował trój podział władzy: ustawodawcza -parlament, wykonawcza- monarcha i feudalna (również monarcha) zajmująca się polityką zagraniczną. Monarcha był pozbawiony wpływu na władzę ustawodawczą, umacniało to element demokratyczny. Jean Jacques Rousseau (1712-1788) już za życia cieszył się powodzeniem, należał do najoryginalniejszych i najgłębszych myślicieli. Jego rozważania na temat jednostki i społeczeństwa mają duże znaczenie w dziejach nowożytnej myśli politycznej. Zdaniem Rousseau stan natury nie przysparzał ludziom problemów, żyli, bowiem w harmonii z naturą i sąsiadami. Nie znali własności, egoizmu czy pychy. Ludzie nie obawiali się wojen ani zagrożenia ze strony innych. Twierdził, że wielkie znaczenie mają klęski żywiołowe. Takie zagrożenia zmuszały ludzi do łączenia się w skupiska, które dały początek życiu osiadłemu i pierwszym ustabilizowanym związkom między ludzkim takim jak rodzina. Rodzina zrodziła uczucia miłości, zazdrości, próżności.Dała też zasady umożliwiające życie w społeczeństwie. Przyczyniło się to do szybkiego rozwoju cywilizacji. Konsekwencją była własność prywatna i zróżnicowanie majątkowe. Podział na bogatych i biednych utorował drogę konfliktom. Pojawiła się konieczność utworzenia instytucji zapobiegającej, czyli państwa. Było ono rezultatem paktu zrzeszenia, który przede wszystkim miał bronić słabszych i ubogich. Niestety bogacze oszukali lud a władza w ich rękach przekształciła się w rządy despotyczne, dzielące ludzi na panów i niewolników. Ludzie zaczęli szukać takiej umowy, która by była zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości. Autor wyraża pogląd, że powstanie państwa powinno być poprzedzone zawarciem umowy społecznej, na mocy, której jednostka poddaje się woli zbiorowej. Rousseau uważał, że podmiotem władzy w państwie był lud, przystępując do umowy społecznej stawał się nośnikiem suwerenności i był to dar niezbędny i niepodzielny. Zatem nie było istotne, jaką formę przybierze państwo(monarchię, demokrację), ponieważ sprawujący władzę czynili to z upoważnienia i pod kontrolą suwerena. Idealnym rządem wg Rousseau był rząd republikański. Rousseau był zdania, że postępu cywilizacyjnego nie można zatrzymać i że każde państwo powinno przygotować się do coraz nowych warunków społecznych. Niemniej jednak domagał się zlikwidowania nędzy i różnic społecznych. Uznał, że przyczyny niepowodzeń leżą w sferze politycznej i ekonomicznej, dlatego też środki naprawy powinny pochodzić właśnie z tych dziedzin.Podsumowując doktryna umowy społecznej nie wyjaśniała genezy powstania państwa, ponieważ nie została oparta na badaniach historycznych, ale odegrała dużą rolę w skali światowej. Doktryna podboju Teoria podboju znalazła wielu propagatorów i sympatyków. W XIX wieku miała na to wpływ sytuacja społeczno-polityczna. Wśród przywódców i społeczności poszczególnych państw przeważały nastroje nacjonalistyczne i pro wojenne. Można było je dostrzec w licznych działaniach zbrojnych zarówno o charakterze lokalnym i trans narodowym(np. wojny napoleońskie, wojna opiumowa w Chinach, wojna secesyjna). Pierwsze przesłanki doktryny podboju sięgają V w p.n.e., kiedy w szkole sofistów uczono jak robić karierę polityczną w społeczeństwie demokratycznym czyli jak narzucić swoją wolę współobywatelom na zgromadzeniu ludowym. Najbardziej znanymi propagatorami prawa silniejszego byli Kollikles i Trazymach. Pierwszy prawdopodobnie był postacią wymyśloną przez Platona. Wg Kallikesa, sprawiedliwie jest, aby jednostka lepsza miała więcej niż gorsza, potężniejsza zaś więcej niż słabsza. Oznacza to, że państwo mogły tworzyć tylko jednostki wybitne, potrafiące podporządkować sobie słabszych. Podobnie wypowiadał się Trazymach- każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu. Jego zdaniem najlepszy system władzy to skrajny despotyzm. W XIX wieku niemiecki ekonomista Eugen Duhring(1833-1921) popierał niektóre idee powyższych poglądów. Powstanie państwa wiązał przede wszystkim z działaniami sił zewnętrznych. Twórcą szczególnie upowszechnionej odmiany doktryny podboju był Ludwik Gumplowicz(1838-1909) polski socjolog i prawnik. Według niego podstawowymi kategoriami socjologicznymi są: walka i rasa. Oskarżono go o rasizm.(Przy czym dla Gumplowicza rasizm była to kategoria socjologiczna). Rozwój społeczny wiązał z koncepcją darwinizmu społecznego, z walką o byt i konfliktami pomiędzy grupami społecznymi. Natomiast w walce ras dopatrywał się podstawowego prawa rozwoju społecznego. Gumplowicz uważał, że państwo stanowi instrument panowania silniejszych nad słabszymi. Odnotujmy, iż jego zdaniem każde państwo zostało uwożone w drodze podboju, a władzę posiada rasa zwycięska i ona reguluje wszelkie aspekty życia społeczno-politycznego w państwie. Doktryna rozwarstwienia klasowego Twórcą tej teorii był Fryderyk Engels(1820-1895). Dowodził, że historia społeczeństwa pierwotnego jest znacznie dłuższa niż społeczeństwa zorganizowanych w państwo. Początki organizacji państwowej Engels dostrzega już w okresie rozwoju społeczeństwa przed państwowego, zwanego ustrojem rodowo-plemiennym, które nie znało własności prywatnej. Państwo pojawia się dopiero wówczas, gdy w wyniku wydajności pracy powstaje własność prywatna. Powoduje to rozpad społeczeństw rodowo-plemiennych na nierówne klasy. Lecz w tym społeczeństwie pewne jednostki pełniły funkcje kierownicze lub też wykazywały talenty wojownicze. Jednostki te zaczęły nabywać dobra, pozwalające im uwalniać się częściowo od pracy produkcyjnej. Państwo traktował Engels jako instytucję wyrosłą na etapie rozwoju historycznego społeczeństwa, na którym uwikłało się ono w konflikty klasowe nie dające się pogodzić, więc powstało zapotrzebowanie na organizację dysponującą siłą zdolną narzucić społeczeństwu władzę określonej klasy. Engels widział trzy przyczyny powstania państwa1)wzrost wydajności pracy i wielkie społeczne podziały pracy, nieznane społeczeństwom pierwotnym 2)ukształtowanie się własności prywatnej nieznanej społeczeństwom pierwotnym3)rozpad społeczeństwa na klasy i powstanie w związku z tym sprzeczności klasowych, niedających się pogodzić bez specjalnej siły przymusu, jaką mogło stworzyć dopiero państwo. Opisał też trzy drogi powstania państwa1)droga klasyczna, którą przeszło państwo ateńskie, powstałe bezpośrednio z przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo u schyłku wspólnoty rodowej2)drogę, jaką przeszło państwo rzymskie, na którego powstanie miał wpływ istniejący między patrycjuszami a plebejuszami konflikt, zastąpił on (w drodze rewolucji) rodowy podział ludności podziałem terytorialnym, ekonomicznym oraz powstaniem organizacji państwowej 3)drogę, jaką przeszły plemiona germańskie, które znajdują się na etapie wspólnoty narodowej, zajęły tereny byłego imperium rzymskiego, gdzie panował rozpad germańskiej wspólnoty i rzymskiego niewolnictwa, doprowadził do powstania feudalnych państw zachodniej Europy. Doktryny socjologiczne W skład doktryny socjologicznej wchodzi teoria solidarystyczna, której autorem jest Leon Duguit(1859-1928), francuski prawnik, teoretyk państwa i prawa. Duguit uważał, że podstawą życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarności. Państwo nie ma specjalnej władzy nad obywatelami, lecz podlega normom mającym wytłumaczenie w zasadzie solidarności. Wyróżniał mikro-i makrosocjologiczne grupy społeczne. Państwo według niego, jest najpierw faktem jako jedna z organizacji społecznych. Dostrzegał też, że w każdym państwie mogą powstać stosunki dające przewagę silniejszych nad słabszymi. Jednocześnie zaprzeczał jakiejkolwiek „woli zbiorowej”, uważając ją za fikcję. Innym wariantem doktryn socjologicznych jest doktryna ograniczona, która opracowywali m.in. A.Comte(1798-1857), O.Gierke(1841-1921), H.Spencer(1820-1903). Zwolennicy tej teorii uważają zjawiska społeczne za rodzaj zjawisk biologicznych, co umożliwia im stosowanie pojęcia organizmu biologicznego do państwa i społeczeństwa. O.Gierke traktował „organizm społeczny” jako organizmy społeczne, posługujące się specjalnymi organami, które działają w sposób podobny do funkcji części ciała człowieka. Oczywiście teorię ta miała odpowiednią oprawę prawną. H.Spencer sformułował tezy o organicznej strukturze społeczeństwa, którego natura, struktura są wyznaczone i określone przez czynniki materialne. Spencer opowiadał się za ograniczoną do minimum rolą państwa. Sporządził katalog zakazów i nakazów dla państwa. Zasady te muszą gwarantować wolność i nieskrępowanie obywatelom.
Comte głosił wizję „nowej religii”, w której miejsce Boga miała zająć Ludzkość bezkonfliktowa, zorganizowana naukowo i pracująca w celu utrwalenia rodziny, własności i państwa. Wspomniana Ludzkość miała być stworzona przez przemysłowców i uczonych.Doktryna psychologiczna Za jej twórcę uważa się Leona Petrażyckiego(1867-1931). Był on prawnikiem, filozofem i socjologiem. Uważał, że istnienie państwa wynika z potrzeb psychicznych. Według Petrażyckiego, państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, którym podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej. Państwo jest - jego zdaniem- projekcją psychologiczną, jest, bowiem tylko przypisaniem określonym ludziom i organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim. Władzę państwową identyfikował z przeżyciami, które prowadzą do wykształcenia się świadomości związanej z koniecznością poddania się woli pewnej grupy osób. Wówczas na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi zachodzą władcze stosunki międzyludzkie. Zdaniem Petrażyckiego, rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast rządzony jest zobowiązany do bezwzględnego wypełniania danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu państwowego. POWSTANIE PAŃSTWA W DOKTRYNIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO W ujęciu prawa międzynarodowego najwłaściwszą klasyfikację sposobów powstania państwa możemy zaprezentować według kryterium rodzajów zmian, jakie powodują one na mapie politycznej świata. Wyróżniamy za L.Antonowiczem cztery sposoby powstania państw: 1)zjednoczenie dwóch lub więcej państw, prowadzące do powstania nowego państwa (np. zjednoczenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej z Republiką Federalna Niemiec w 1990r), 2)rozczłonkowanie państwa na dwa lub więcej nowych państw (np. rozpad Czechosłowacji na Czech i Słowację 1993r), 3)secesja części terytorium państwa dająca początek nowemu państwu (np. zapoczątkowane w 1860 r. wystąpienie z Unii 11 stanów południowych, które utworzyły Skonfederowane Stany Ameryki),
4)uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości w postaci nowego państwa (np. uzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918r.).