Stefania Skwarczyńska, Dramat - literatura czy teatr? w Problemy Teorii Dramatu i Teatru. Tom 1, Wrocław 2003. (Opracowanie s. 128-132).

Utwór literacki jest przeznaczony do odbioru bądź wzrokowego (czytelniczego), bądź słuchowego (poprzez recytację).

Język jest tworzywem sztuki literackiej - tworzywem jedynym. Twórca wypracowuje swoje dzieło wyłącznie z tego tworzywa, poddając je organizacji, odpowiedniej do swoich ideowych i artystycznych zamysłów.

Inaczej rzecz się przedstawia w odniesieniu do dramatu właściwego.

Dramat właściwy, zwany też teatralnym, przeznaczony jest do odbioru
w postaci widowiskowej. Postać, w jakiej dramat teatralny dociera do odbiorcy,
jest postacią uorganizowaną z tworzyw rozmaitych, w tym także, choć niekoniecznie, z tworzywa językowego.

konkretna osoba aktora

konkretna przestrzeń sceniczna

konkretny czas przedstawienia

muzyka

światło

żywa mowa

Tworzywo językowe wyposaża postaci sceniczne w człowieczy atrybut porozumiewania się, w narzędzie myśli. Nie jest tworzywem nieodzownym
w sztuce teatralnej, w przeciwieństwie do takich tworzyw, jak konkretna osoba aktora, konkretna przestrzeń sceniczna, konkretny czas przedstawienia.

Przypadki teatru bez słowa:

teatr mimiczny,

szczególne okoliczności historyczne.

W pièce à la muette „dialog” składał się z sylab bez związku ułożonych
w schematy wierszowe, intonacja i gest aktora nadawały im zamierzony sens, służąc w dodatku parodii repertuaru i stylu gry w Komedii Francuskiej.

W pièce à écritaux repliki były początkowo prezentowane na pasmach papieru, przyczepionych do kostiumów aktorów, później spuszczane z góry na plakatach, publiczność na podaną melodię śpiewała zaprezentowany tekst.

Commedia dell'arte niemal obywała się bez autorskiego zapisu. Do dramaturga należała kompozycja fabuły i sytuacji dramatycznych (tzw. canevas). Obowiązkiem i przywilejem aktora była „improwizacja” sytuacyjnych wypowiedzi postaci scenicznych.

Dramaturg kształtuje swoje dzieło z wielu różnych tworzyw sztuki teatralnej.

Przez swoją kompozycję dramatyczną dramaturg inicjuje „grę” wszystkich tworzyw teatralnych, decydując o jej charakterze i kierunku. Z jego inicjatywy
i wg jego planu aktor ad hoc inscenizacji przestaje być samym sobą, a przyobleka się w określoną postać sceniczną.

Konkretna przestrzeń sceniczna gra pomyślaną przez dramaturga i wtłoczoną
w dramat salę pałacową, izbę wiejską, plac, „dziką okolicę”.

Czas przedstawienia, fizykalnie wymierny, a określony w porze i w długości trwania przez konwencję epoki gra pomyślany przez dramaturga czas fabuły, reprezentując konwencjonalnym wymiarem okres czasu fabularnego dowolnie długi.

Z faktu przynależności dramaturga do zespołu twórców dzieła teatralnego wynika, że i w stosunku do niego obowiązują zasady wzajemnego ustosunkowania się
i współdziałania.

Każdy utwór dramatyczny ukształtowany jest wg dyktatu określonego historycznie typu teatru. Z reguły jest to teatr współczesny dramaturgowi, a co najwyżej posunięty w jego wizji o jakiś krok rozwojowy naprzód.

Teatr jest możliwie najbardziej wewnętrzną sprawą dramatu.

Teatr współczesny utworowi dramatycznemu znajduje się zawsze jakby wewnątrz niego.

Spośród dramatów dawniejszych inscenizuje się tylko dzieła w takim czy innym aspekcie wybitne, w tym także dzieła, których wartość i ważkość zostały odkryte dopiero współcześnie.

Właściwością arcydzieł sztuki, wszystkich dzieł wybitnych jest bogata wielowarstwowość ich sensów ideowo-artystycznych i związana
z tym polisemantyczność - liczne, rozmaicie do siebie ustosunkowane, układy ich znaczeń. Stąd naturalna dla późniejszych pokoleń możliwość nowego odczytywania arcydzieła, sięgania coraz dalej w jego głąb, odkrywania jego niedostrzeżonych dotąd aspektów.

Sposób nowego odczytania arcydzieła zależy od nowego etapu rozwoju świadomości człowieka, także od sytuacji społeczno-historycznej, od wszystkiego,
co z biegiem czasu przyniósł postęp techniczny i wszelkie zmiany „condition humaine”.

Utwór drugorzędny jest w zasadzie jednowarstwowy, o jednym układzie sensów ideowo-artystycznych.

Każda z późniejszych, a prawdziwie twórczych inscenizacji eksponuje utwór
w jego nieznanych dotąd warstwach, prawidłowo kształtuje jego postać widowiskową, dając świadectwo istotnej i trudnej wierności inscenizatora wobec inscenizowanego dzieła.

Dramatowi teatralnemu może przysługiwać więcej niż jedna postać ostateczna.

Im wybitniejszy jest dramat teatralny, tym więcej zawiera w sobie in nuce własnych postaci widowiskowych. Ich ilość jest nieobliczalna.

Wydobywanie w dramacie treści dotąd ukrytych prowadzi inscenizatora
z konieczności do przehierarchizowania wszystkich jego treści, by wybrać dla inscenizacji te, które uzna za najważniejsze.

---