Myśl polityczna XIX i XX w. Liberalizm.
Pojęcie liberalizmu, można uważać za czysto porządkujące tworzące wspólną bardzo ogólną ramę dla rozmaitych pokrewnych, ale różnych doktryn. Nie spotykamy, zatem nigdy czystej doktryny liberalnej. Pojęcie liberalizm oznacza tylko pewien zbiór cech, które występować muszą w doktrynach i systemach poglądów zaliczanych do kategorii poglądów liberalnych..
Jakie cech charakteryzują doktryny liberalne?
J.S. Shapiro pisał, że liberalizm oznacza wiarę w siłę rozumu zdolnego regulować sposób życia, krytyczny stosunek do dogmatycznych wierzeń i eksperymentalny stosunek do problemów rządów i społeczeństwa. Dalej wymienia takie cech jak obrona indywidualizmu, wolności obywatelskich, postulat równości wobec prawa i rządów prawa, koncepcją rządów odpowiedzialnych itd..
L.T. Hobhous niewiele różni się od poprzedniego.
L. T. Sargent wskazuje na następujące cechy doktryn liberalnych:
1. Mające tendencje do faworyzowania zmian
2. Posiadające wiarę w rozum ludzki
3. Skłonne używać władzy rządu do polepszenia warunków bytu ludzi
4. Faworyzujące wolności jednostkowe
5. Ambiwalentne(dwuznaczny przeciwstawny)w odniesieniu do ludzkiej natury
W literaturze polskiej wylicza cechy J. Lutyński: indywidualistyczna i racjonalistyczna koncepcja człowieka, atomistyczna koncepcja społeczeństwa, przyjęcie idei państwa „stróża nocnego”.
Charakterystyka Sobolewskich:
1. Oparte na wieże w postęp
2. Indywidualistyczne, czyli prymat jednostki nad społeczeństwem.
3. Preferujące prawa wolnościowe
4. Akceptujące prywatną własność
5. Przyjmujące ograniczenie funkcji państwa
6. Postulujące ograniczenie władzy aparatu państwowego
Liberalizm narodził się u schyłku epoki feudalnej jako filozofia prężnego mieszczaństwa aspirującego do należnej mu pozycji w ustroju i w pewnych, zbliżonych tu swymi interesami grup szlacheckich czy niekiedy także arystokratycznych. Był filozofią opozycji, która rozwijała silniej krytykę znanego ustroju niż wizję ustroju przyszłego.
Za prekursora i jednego z najwybitniejszych przedstawicieli myśli liberalnej w pierwszym okresie uchodzi powszechnie John Locke. We Francji koncepcję Locka popularyzuje przede wszystkim Monteskiusz. Rola mieszczaństwa, która jako pierwsza z uciskanych klas podniosła rękę na zastany system feudalny. W początkowym okresie z rewolucją mieszczańską mogły się identyfikować pozostałe klasy uciskane gdyż walczyły o te same sprawy. Oczywiście trzeba wziąć pod uwagę, że początkowe postulaty nie były kierowane do ogółu- mówiąc o wolności i prawach ludu mieli na myśli tylko warstwy posiadające.
Liberalizm pierwszego okresu nazywany jest liberalizmem Arystokratycznym. Przede wszystkim z tej przyczyny, ze wyrażał interesy nawet nie całej klasy mieszczańskiej, ale tylko jej górnych warstw, najbogatszych, sprzymierzających się często z postępowo myślącą arystokracją. Odzwierciedla także myśl ówczesnej doktryny liberalnej- zakładającej panowanie społeczne i polityczne nowej arystokracji - arystokracji majątku. W tym okresie większość liberałów była przeciwna demokracji. Kolejny zgrzyt między interesami liberałów a interesami mas ludowych polegał na swoistym podejściu do pojęcia wolności.
Można także wyróżnić dwa takie etapy przeobrażeń, w konsekwencji których zmienił się główny nurt myśli liberalnej. Pierwsza zmiana, która nastąpiła od połowy XIX w.- to adoptowanie się liberalizmu do postulatów demokratycznych, przyjęcie takich zasad jak suwerenność narodu, powszechne prawo wyborcze, ustrój parlamentarny. Ten nurt w myśli liberalnej otrzymał nazwę demoliberalizmu. Jako kryterium przejścia do tej doktryny należy uważać dla XIX w. akceptację powszechności prawa wyborczego( gdy cenzus majątkowy to jest to jeszcze arystokratyczny).
Koniec XIX w. a szczególnie okres po drugiej wojnie światowej, gdy liberałowie przyswajają sobie postulaty socjalistyczne. Liberałowie godzą się, więc na zwiększenie interwencji państwa, na daleko idącą państwową opiekę społeczną. Ten nurt nazywany jest liberalizmem socjalnym i jak dotąd stanowi najgłębsze przeobrażenie myśli liberalnej.
W każdym omawianym tutaj okresie obok tych trzech nurtów istniały nurty i doktryny uboczne o odmiennym charakterze.
CZĘŚĆ I (1800-1848)
Anglia
Prekursorem politycznego liberalizmu właściwym ideologiem demokratyzacji ustroju był Jamek Mill. Wszyscy wybitni myśliciele tego okresu stali na stanowisku wyznaczonym przez klasyczne poglądy A. Smitha. Wierzyli w niewzruszalność prywatnej własności, wolna konkurencję i byli przeciwni ingerencji państwa w stosunki ekonomiczne. Rządzący są zdaniem Milla skłonni nadużyć swojej władzy zgodnie z egoistycznymi pobudkami postępowania. Nie można liczyć na idealnych władców, trzeba natomiast pokładać nadzieje w skrępowaniu rządzących tak, aby nie nadużywali władzy i zachowali wolność poddanych. Dla Milla taką gwarancją są rządy reprezentacyjne tzn. takie, w których rządzący maja takie same interesy jak rządzeni. Minimum wykształcenia jest w tym czasie powszechnie przez liberałów uznawanym warunkiem aktywności i praw politycznych.
Stany Zjednoczone
W Stanach Zjednoczonych odwrotnie niż na kontynencie nie było partii liberalnej obie istniejące partie były na równi liberalne w swej ideologii.
Thomas Jefferson uważał, że pierwiastek demokratyczny jest niezbędny w konstytucji a także, iż lud mniej błądzi i słuszniej osądza sprawy niż sami bogaci. Ale rządom z pierwiastkiem demokratycznym stawiał pewne warunki był on zdecydowanym przeciwnikiem industrializacji. Władza większości, ale rozsądna, umiarkowana, która zachowuje poszanowanie mniejszości.
Andrew Jackson głosił w Białym Domu supremację prostego człowieka. Występował przeciw wielkim bogaczom wyzyskującym drobnego posiadacza. Uzasadniał on prawo i zdolność każdego człowieka do sprawowania najwyższych urzędów i wpływania na losy kraju. Uzasadnił osławiony później system łupów polegający na tym, ze po wszystkich wyborach zmieniali się również urzędnicy administracyjni ustępując miejsca kandydatom ze zwycięskiej partii
Na okładce „Demokratic Review” widniało hasło „ najlepszym rządem jest ten, który rządzi najmniej”
Dawid Thoreau filozof z kierunku Transcendentalizmu, uznał prawo nieposłuszeństwa obywatelskiego, prawo człowieka do sprzeciwienia się legalnemu rozkazowi władzy. Przyjął on koncepcje umowy jednostki ze społeczeństwem jako podstawę porządku państwowego: skoro władza nie odpowiada jednostce może ona po prostu wypowiedzieć umowę. Liberał nonkonformista.
Francja
Instytucje ustroju tradycyjnego po 1814 zachowane lub wtedy odrestaurowane musiały istnieć z nowymi. Monarcha formalnie zachował pełni władzy, ale faktycznie jej funkcje najważniejszą- ustawodawczą wykonywał już nie sam a z parlamentem. Dopiero po lipcu 1830 roku mieszczańska Francja ma nareszcie króla i system polityczny zgodne ze swymi pragnieniami.
Beniamin Constant ideolog wolności, uznawał wolność jednostki jako wartość zmienną historycznie, dostosowana do warunków i potrzeb epoki. Intelektualny przełom w liberalnej doktrynie francuskiej dokonał się w dziele Alexisa de Tocqueville'a. Tym zasadniczym przełomem jest przejście od ograniczonej, umiarkowanej i arystokratycznej wersji liberalizmu do liberalizmu demokratycznego. Swą opinie uzasadnił opisem demokracji amerykańskiej, w której jej dobre strony przedstawił w sposób niezwykle sugestywny. Walory demokracji to pobudzenie aktywności obywateli, skuteczność kontroli nad władzą państwową, którą każdy może krytykować i do której jednocześnie wszyscy maja stosunkowo łatwy dostęp.(„O Demokracji w Ameryce”)
Niemcy
Niemieccy liberałowie nigdy w tym czasie nie sprawowali władzy. Pozostali opozycją i to świadomą swej słabości. Szczególną cechą liberalizmu niemieckiego jest nacjonalizm. Liberałowie niemieccy występowali o zjednoczenie Niemiec, widząc w tym realizowanie wolnościowych haseł samostanowienia narodów.
Kant- Rządy prawa to liberalny postulat praworządności, związania państwa nielicznymi reglami ustaw wydanych z przyzwoleniem reprezentacji narodowej. Tak zbudowane społeczeństwo jest oparte na wolności jednostki, która dysponuje swoimi umiejętnościami według swej woli i możliwości
Hegel- Celem ludzkości jest osiągnięcie doskonałej wolności. Także i państwo miało być narzędziem zdobycia tej wolności i zarazem jej najwyższym wcieleniem. Dalej niestety poglądy Hegla odchodzą od doktryny liberalnej.
Fichte - głosił on idee ograniczonego państwa. Celem państwa jest tylko zbudowanie doskonałego społeczeństwa. Państwo póki istnieje powinno być rządzone zgodnie z konstytucją, a każdy ma mieć udział w powoływaniu władz. Naród u niego stoi ponad państwem.
K. von Stein i W. von Humbolt reprezentowali oni liberalizm arystokratyczny z duża skłonnością do silnej w istocie feudalnej monarchii. W kwestiach ekonomicznych wyznawali zasadę laissez fair, ale bez zniesienia wielkiej własności ziemskiej. Obaj głosili idee ograniczenia interwencji państwa w kwestie społeczne i ekonomiczne, domagali się równości praw i wolności cywilnych dla obywateli-poddanych.. Władzą państwową jest tu nadal król. Parlament oparty o pośrednią reprezentacje lub o cenzusowe prawo wyborcze, ma pozostać nadal ciałem doradczym i kontrolującym urzędników. Stein „Parlament jest po to, aby monarcha znał życzenia swoich poddanych.”
Wielotomowa Encyklopedia nauk o państwie, wybitne dzieło o wielkim rozgłosie i wpływach wydawane w latach 1843-1848 było swoistą biblią niemieckiego liberalizmu polowy XIX w.. Liberalizm tam pojmowany jest jako wytwór społeczeństwa znajdującego się na wysokim etapie rozwoju.
Celem dobrego ustroju jest dla Pfizera „dobro wspólne”, które winno zapanować nad kastowym egoizmem. Jeszcze w 1848 mówił on, że niekonieczna jest władza całego ludu a wystarczy, że władza nie jest przeciw ludowi. Opozycja powinna istnieć, ale jej zadaniem jest tylko oświecić monarchę, a nie dążyć do obalenia rządu.
Omijam Włochy i Polskę(s.65 do 77)
CZĘŚĆ II (1848-1918)
Anglia
J. St. Mill twierdził, że ludzie żyją w społeczeństwie jako w swoim naturalnym środowisku i wraz z nim dojrzewają do wolności. Jest uważany za prekursora liberalizmu socjalnego, a nawet koncepcji „państwa dobrobytu”, postulował nawet kontrolę państwa nad wielkimi spółkami właśnie w obronie drobnych posiadaczy. Państwo winno zabezpieczać oświatę, a także minimum godziwej egzystencji. Praca „ O wolności”. Nie tylko przyjął ideę powszechnego prawa wyborczego, ale także rozszerzył ja na kobiety. Prawo wyborcze uzależnione od umiejętności czytania i pisania jak u Benthama.. Niemniej uważał, że posłami deparlamentu powinni być ludzie z klas wykształconych i posiadających, naturalna elita polityczna.
Herbert Spencer - darwinizm społeczny
Hobhouse - przedstawił ewolucję myśli liberalnej wskazując na pewne niezmienne, stałe cechy tej ideologii: antyabsolutyzm, dążenie do szerokich wolności, wskazywał tez na zmienne elementy i dokonany postęp.
Stany Zjednoczone
Lincoln - demokracja: „władza ludu, przez lud i dla ludu”. Podkreślał ścisłą kontrole ludu nad wybieralnymi urzędnikami łącznie z prezydentem.. W kwestiach socjalnych nadal wyrażał interesy i ideały drobnych i średnich posiadaczy szukających własnej drogi do pomyślności i bogactwa. Uznawał strajk jako formę protestu.
Carnegi bogaty facet piszący o dobroczynnych wpływach prawa konkurencji. Choć jedni są bogaci a drudzy biedni nie jest to sprawiedliwe, ale jedni i drudzy zasłużyli sobie swoimi talentami albo ich brakiem.
Francja
Różnorodność nurtów Francuskiego liberalizmu w drugiej połowie XIX w. uwidacznia się także w stosunku do kwestii religii i kościoła.
Niestety znudziłam się myślą Francuską, więc akapit ten pozostawiam do uzupełnienia w razie konieczności albo zaistnienia innych czynników, które umożliwiłyby mi wypisanie tu tych paru nazwisk.
Niemcy
Lata 1846-49 był z jednej strony szczytowym rozwojem liberalizmu a drugiej strony przyniósł jego załamanie. Wprawdzie 1859 roku wraz ze wstąpieniem na tron Wilhelma nastąpiła nowa era i ponowny wzrost wpływów liberałów jednak było to zjawisko krótkotrwałe. Najbardziej zaś ze wszystkich liberałów kwestia społeczną zainteresowany F. Naumann stworzył niezwykłą koncepcję socjalnego cesarstwa o wielkomocarstwowych celach i skrajnie szowinistycznym nastawieniu. Najsłabsze w tym okresie były prądy demokratyczne. „Złota Era „ liberalizmu niemieckiego tj. 1860-1880. Wtedy to wpływy liberalizmu były najsilniejsze, powstały partie liberalne i wykrystalizowały się ich programy.
Niemiecka Partia Postępowa - domagali się odpowiedzialności ministrów, nie kwestionowali nadrzędnej pozycji króla. Postulat monarchii nie tylko konstytucyjnej, ale i parlamentarnej.
Partia Narodowoliberalna Niemiec, reprezentującą głównie koła wielkiego przemysłu, przyznawali pierwszeństwo zjednoczeniu Niemiec pod hegemonią Prus przed innymi postulatami liberalnymi.
Kulturkampf- geneza do dziś budzi kontrowersje. Na pewno podzieliła liberałów. Przemówienie Treitschkego(liberał) „paragraf o ambonie” zapoczątkowało politykę kulturkampfu. Cześć lewicowych liberałów na czele z E. Laskerem, sprzeciwiała się ustawom kulturkampfu w imię liberalnej zasady wolności i swobody głoszenia poglądów.
Teoria „państwa prawnego”(R. von Mohl) składa się jakby z dwóch koncepcji.
A) ograniczenie arbitralności władzy państwowej przez związanie jej prawem, czyli idea praworządności. B)oparcie państwa praworządnego na pewnych stałych i uznawanych za niewzruszalne wartościach.
Idee pozytywizmu prawniczego otwierały również drogę do przejścia liberalizmu w nowa fazę liberalizmu socjalnego.
Ideę „socjalnej monarchii” zapoczątkował Stein. Uzasadnił on również konieczność dokonywania pewnych reform społecznych do zachowania systemu kapitalistycznego. Najważniejszą według niego reforma mającą uchronić przed rewolucja socjalną było umożliwienie nabywania własności robotnikom
Naumann- dostrzegał on konieczność porozumienia się liberałów z klasą robotnicza. Rozwój państwa przemysłowego wymaga sojuszu kapitalisty z robotnikiem, warunkiem miał być kompromis. „Przedsiębiorstwem jesteśmy wszyscy”.
Włochy i Polska ominięte(s.115-124)
4