"Nie-boska komedia" jako dramat społeczny i rodzinny.
|
Dramat rodzinny. Dramat "Nie-Boska komedia" rozpoczyna się sceną, w której Anioł Stróż posyła do poety oblubienicę, by była dla niego dobrą żoną. Chór Złych Duchów przygotowuje pokusy: Dziewicę (poezję), Orła (sławę), Eden (naturę). Hrabia Henryk bierze ślub z Marią, jest zachwycony jej urodą. W sypialni, w czasie snu, Henrykowi ukazuje się Dziewica - kochanka z młodych lat. Zrozpaczony przeklina swe małżeństwo - przyrzeka wierność zjawie. Podczas przygotowań do chrztu Maria spostrzega, iż mąż przestał ją kochać. Prosi, by nie opuszczał syna. Pojawia się zjawa - Henryk opuszcza dom; podąża za Dziewicą. Odbywa się chrzest - Maria wyraża pragnienie, aby młody Orcio został poetą. Anioł powoduje, że hrabia powraca do domu. Jednak Maria znajduje się w szpitalu dla obłąkanych. Opowiada mężowi, że stała się poetką, umiera po chwili.
Kilka lat później hrabia wraz synem modlą się przy grobie Marii - Orcio przeżywa poetyckie wizje. Henryk, w rozmowie z Filozofem, dowiaduje się o odrodzeniu ludzkości drogą rewolucji. Spotyka Orła, który zachęca go do walki w obronie arystokracji. Czternastoletni Orcio traci wzrok i rozum.
Dramat społeczny. Wokół Okopów Świętej Trójcy istnieje obóz arystokratów i rewolucjonistów - wynędzniałych głodnych - robotników, chłopów, przechrztów, którym przewodzi Pankracy i zastępca Leonard. Pankracy wysyła Przechrztę, by namówił Henryka do spotkania z wodzem. Przebrany hrabia wędruje po obozie rewolucjonistów. Ich celem krwawa zemsta za wyzyskiwanie, zniszczenie starego porządku. Pankracy proponuje Henrykowi, by zrezygnował z walki. Hrabia krytykuje bunt - "stare zbrodnie świata ubrane w szaty świeże (...) rozpusta, złoto i krew". Zarzuca wodzowi pogardę dla swego ludu. Broni arystokracji, która zapewniała innym stanom bezpieczeństwo granic, żywność, edukację, rozwój kultury. Henryk zostaje zaprzysiężony jako obrońca "wiary i czci przodków". Orcio prowadzi ojca do lochów, gdzie opisuje mu scenę sądu duchów ofiar feudalizmu. Henryk, za egoizm, zostaje skazany przez zjawy na potępienie. Do zamku przybywa posłaniec Pankracego, Ojciec Chrzestny, proponując kapitulację. Część magnatów wypowiada posłuszeństwo Henrykowi. Hrabia walczy z niewielką grupą żołnierzy - brakuje amunicji. Ojciec żegna się z Orciem. Po chwili chłopak pada trafiony kulą. Henryk widząc wdzierających się do zamku rewolucjonistów, popełnia samobójstwo. Pankracy zostaje porażony wizją gniewu Chrystusa - pada martwy.
W dramacie rodzinnym Krasiński potępia poezję romantyczną - typ "nieszczęśliwy" i "błogosławiony". Doprowadza ona do egoizmu, zabija prawdziwą miłość, gdyż oderwana jest od rzeczywistości; błądzi w świecie urojeń. Poezja może być dwuznaczna - ideałem piękna, natchnieniem (Orcio), albo fałszem, źródłem nieszczęścia (Henryk).
Dramat społeczny ukazuje rewolucję antyfeudalną i antykapitalistyczną - przeciw "Bogu, królom i panom". Rewolucja ma zaspokoić głód, stać się krwawą ucztą biednej psołeczności polskiej. Arystokracja broni ustalonego porządku społecznego. Cechuje ją jednak zdegenerowanie, zmazy nocne, nicość moralna. Pankracy uważa, że zestarzała historycznie klasa musi prawem rozwoju ustąpić miejsca klasie młodej. Henryk sądzi, iż objęcie władzy przez Sasów może dać początek nowej arystokracji. Oba obozy ponoszą klęskę, ponieważ motorem działań jest nienawiść, zemsta, materializm. Świat może uratować idea dobra prezentowana przez Chrystusa - Pankracy wy-powiada słowa "Galilejczyku, zwyciężyłeś". Rewolucję rozpatrywać można także na płaszczyźnie programu romantyków, który opierał się na antynomiach - spór scholastyków z romantykami.
"NK" jako dramat romantyczny:
- zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności(czasu - pojawia się rozbieżność czasowa między I częścią, a częścią II (10 lat); miejsca : okopy Św. Trójcy, szpital, lochy podziemne; akcji - kilka wątków)
- brak zasady decorum(odpowiedniości stylu, tematu i bohatera)
- fragmentaryczność tekstu (luźna struktura)
- synkretyzm gatunkowy( łączenie różnych rodzajów lit: liryki, epiki, dramatu)
- mieszanie scen realistycznych z wizyjnymi świadczące o przeplataniu się świata realnego z metafizycznym(głosy, Dziewica, Anioł, Orzeł)
- kreacja bohatera romantycznego(różni się od Konrada i Wertera)
a) jego miłość ma szansę na przetrwanie, ponieważ zawarł małżeństwo z kobietą, którą kochał; uwieńczenie miłości; potomek poety - Orcio hr. Henryk walczy w obronie jednej grupy społecznej - arystokracji, której był przywódcą; w obronie własnej idei, a nie całej Ojczyzny popełnia samobójstwo(często przyszłość typowych boh. rom. Była nieznana lub dwuznaczna; często samobójstwo ich miało wymiar symboliczny; tu zabija się w końcowych partiach utworu) metamorfoza (realnie umotywowana fabułą) - bohater staje na czele arystokracji negatywne czyny bohatera, jego stosunek do rodziny, nie są umotywowane poświęceniem dla wielkiej idei (tak jak u Konrada Wallenroda) brak konkretnego określenia czasu historycznego - daje to ogólny wymiar rozważań o ponadhistorycznej rewolucji
2. Dramat społeczny :
a) akt trzeci
b) rewolucja jako czynnik niszczący {(patrz "Historiozofia w NK")}
c) ostrzeżenie przed rewolucją; rewolucja jawi się jako piekło na ziemi, jako przerażająca, krwawa, szatańska potęga niszczenia
d) {patrz(obóz arystokratyczny, obóz rewolucjonistów, stanowisko Pankracego i hr. Henryka)- nie widzę sensu "zabierania komuś chleba"}
Część druga utworu, tak zwany dramat społeczny, to obraz rewolucji powszechnej. Arystokraci i bogaci bankierzy prowadzą walkę z rewolucjonistami. Arystokratami dowodzi hrabia Henryk, na czele obozu rewolucji stoi Pankracy. Arystokracja - hrabiowie, książęta różnej narodowości - to ludzie tchórzliwi, myślą tylko o ratowaniu własnego życia, nawet za cenę honoru, pozbawieni godności osobistej. O całkowitej degradacji arystokracji mówi Pankracy w trakcie rozmowy z hrabią Henrykiem: "Ów starosta, baby strzelał po drzewach i Żydów piekł żywcem - Ten z pieczęcią w dłoni i podpisem - kanclerz - sfałszował akta, spalił archiwa, przekupił sędziów, trucizną przyśpieszył spadki - stąd wsie twoje, dochody, potęga. - Tamten, czarniawy, z ognistym okiem, cudzołożył po domach przyjaciół - ów z runem złotym, w kolczudze włoskiej, znać służył u cudzoziemców - a ta pani blada, z ciemnymi puklami, kaziła się z giermkiem swoim - tamta czyta list kochanka i śmieje się, bo noc bliska - tamta, z pieskiem na robronie, królów była nałożnicą. Stąd wasze genealogie bez przerwy, bez plamy. (...) Głupstwo i niedola kraju całego - oto rozum i moc wasza. Ale dzień sądu bliski i w tym dniu obiecuję wam, że nie zapomnę o żadnym z was, o żadnym z ojców waszych, o żadnej chwale waszej". Hrabia Henryk stara się oczywiście odrzucić zarzuty Pankracego, przypominając, że to szlachta broniła wiary, tradycji, religii, granic, opiekowała się chłopami.
3. Dramat rodzinny :
W życie rodzinne Hrabiego Henryka wdarła się poezja i ona jest tu pierwszoplanowym zagadnieniem, ona rozbiła związek Mąż - Maria. Tym niemniej mamy do czynienia z typowym romansowym trójkątem: Mąż - Żona - "Kochanka". Ta trzecia, zwana "Dziewicą" może mieć kilka znaczeń. Może to być uosobienie romantycznej miłości, której nie zaspokaja prozaiczna żona. Może to być uosobienie poezji - sfery odciągającej człowieka od zwykłości i codzienności życia. Tak czy owak - jako trzecia siła wkracza pomiędzy dwoje ludzi i rozbija ich związek. Skutki są tak fatalne, że nie można ich naprawić nawet przy największej woli. Zwraca uwagę wymiar moralny tego wątku, który przecież rozważa tak typowo ludzkie "przygody" jak wielka miłość, ślub, proza życia, pragnienie ucieczki, zdrada zazdrość. Z pewnością anioł, dobro, a tym samym pochwała stoją po stronie rodziny i małżeństwa, a Dziewica reprezentuje zło i fałsz. Wybór i umiejętność oceny są dylematem poety. Najbardziej zaś zastanawia fakt, że przecież dzieło swoje początkowo zadedykował Z. Krasiński Joannie Bobrowej - damie swego serca, a zarazem małżonce pana Bobra-Piotrowskiego. W dramacie rodzinnym hrabia Henryk występuje jako Mąż. Przedstawiony jest jako poeta oderwany od życia, nie umiejący docenić jego wartości, żyjący we własnym świecie poezji i marzeń. To oderwanie od życia, pogoń za złudnym marzeniem przynosi wiele nieszczęść. Żona doprowadzona zostaje przez Męża do obłędu, a potem do śmierci. W dramacie rodzinnym ukazując postawę Męża skrytykował poeta poezję romantyczną, oderwaną od wczesnej rzeczywistości. Poetę romantycznego przedstawił Krasiński jako egoistę, bezkrytycznie uwielbiającego poezję. Tak właśnie postępuje Mąż, który zapytany przez Dziewicę-poezję: "Pójdzieszli za mną, w którykolwiek dzień przylecę po ciebie ?" odpowiada: "o każdej chwili twoim jestem". Piękna Dziewica-poezja okazuje się złudną marą, a jej bezgraniczne uwielbienie jest źródłem nieszczęść romantycznego poety, który widzi dramatyczną sprzeczność między życiem poety a uprawianą przez niego poezją. Ta sprzeczność, sformułowana w słowach: "przez ciebie płynie strumień piękności, ale Ty nie jesteś pięknością" stanowi źródło tragizmu romantycznego poety.
Zygmunt (Napoleon Stanisław Adam Ludwik) Krasiński był poetą, powieściopisarzem i filozofem, tradycyjnie zaliczanym - obok Mickiewicza i Słowackiego - do kanonu "trzech wieszczy". Arystokratyczne pochodzenie wywarło decydujący wpływ na postawę poety, który niezmiernie żywo reagował na epokę wielkich wstrząsów społecznych i kryzys tradycyjnych wartości moralno-obyczajowych, zarysowujący się na przełomie XVIII i XIX wieku.
Tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu historii, niechęć do cywilizacji triumfującej burżuazji, powiązana z nowoczesnym buntowniczym indywidualizmem, pragnienie odbudowania tradycyjnych wartości świata chrześcijańskiego i urzeczywistnienie nowatorskimi koncepcjami filozoficznymi XIX wieku - te wszystkie sprzeczne wątki ideowe znalazły swój wyraz w napisanej przez dwudziestojednoletniego młodzieńca, w 1835 r. "Nie-boskiej komedii".
Dramat romantyczny
Dominująca cechą dramatów epoki romantyzmu jest odrzucenie reguł dramatu klasycznego i łączenie elementów różnych rodzajów i gatunków literackich (synkretyzm gatunkowy).
W efekcie z dramatu wyłania się wizja świata pełnego dysharmonii, wieloznaczności i napięć rodzących nierozwiązywalne problemy:
brak jedności czasu (akcja trwa kilkanaście lat, niektóre sceny dzieją się równocześnie, między innymi są bliżej nieokreślone, czasem duże, luki czasowe. W wymiarze ideowym utwór odbierać należy w perspektywie wieczności);
brak jedności miejsca (poszczególne sceny rozgrywają się w różnych, czasem niedokładnie określonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu obłąkanych, w górach, w okopach Świętej Trójcy; często jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);
brak jedności akcji (wiele różnych wątków: - życie rodzinne hrabiego, - losy Orcia, - starcie rewolucjonistów z arystokracją, - walka duchów dobrych i złych o duszę Męża);
kompozycja: brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy poszczególnymi scenami (każda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego świata);
łączenie fantastyki z realizmem (upiór Dziewicy w domu Męża, sąd nad hrabią w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalająca Pankracego);
elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalność wypowiedzi, otoczenie szczególną atmosferą uczuciową kreowanych postaci, np. Orcia);
łączenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonistów: monumentalność, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Marią, Orciem, wyciszenie, liryzm);
łączenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie gości na chrzcinach);
łączenie patosu (np. kreacja Pankracego) z groteską (np. w rewolucyjnej obrzędowości: "prosimy ślicznie o głowę arystokraty");
łączenie stylów wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego gości na chrzcinach i naukowego - lekarza);
Czynnikami spajającymi dramat są: - nadrzędna wobec całości postać narratora, postać głównego bohatera i pojawiające się we wszystkich częściach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), - symetria kompozycji (cz.I i II + cz. III i IV, "uwertury").
Tematyka utworu
"Nie-boska komedia" jest dramatem o różnorodnej problematyce:
Dramat rodzinny:
hr. Henryk o małżeństwie: "Zstąpiłem do ziemskich ślubów, bom znalazł tę, o której marzyłem" (śluby ziemskie jako zniżenie się do ziemskiej rzeczywistości); rozczarowanie "żoną dobrą i skromną", zmęczenie prozą życia (przygotowanie do chrzcin, puste rozmowy gości, codzienność jako "sen fabrykanta Niemca"). Egoizm i marzycielstwo Męża stają się przyczyna tragedii całej rodziny.
Dramat o poecie i poezji:
poeta "fałszywy" - hr. Henryk (konfrontacja wyjątkowej misji poety w świecie ze sposobem, w jaki wywiązuje się ze swoich obowiązków; rewizja głównych mitów romantycznych - zjawy; rozbieżność między postawą moralną bohatera a pięknem jego poezji),
poeta "prawdziwy" - Maria, Orcio (życie na granicy świata widzialnego i niewidzialnego; nadwrażliwość opłacona cierpieniem, szaleństwem, ślepotą, wreszcie śmiercią)
Dramat o historii:
bohaterowie to przedstawiciele społeczeństwa; przełomowy moment historii: agonia świata feudalnego; walka klas; historia jako ścieranie się przeciwstawieństw - tragizm historii i z tego wynikająca konieczność ingerencji Opatrzności.
Dramat metafizyczny:
współistnienie świata fantastycznego (wyobrażenia chrześcijańskie) z realnym w jednej przestrzeni i czasie. Wpływ sił nadprzyrodzonych na poczynania ludzi (wszystko, co człowiek robi, ma znaczenie w planie metafizycznym); ciągłą walka Dobra ze Złem o dusze ludzi (moralitet).
Interpretacja dramatu
Pierwotnie utwór miał być zatytułowany "Mąż" (tak nazwany jest hr. Henryk) jako osoba dramatu). Wieloznaczność tego słowa ("mąż": - małżonek, ojciec rodziny; - wojownik, heros, mąż stanu, przywódca) wskazuje na podział tekstu na dwie partie: części 1. i 2., przedstawiające prywatne życie bohatera oraz 3. i 4., opisujące jego udział w życiu społeczno-historycznym.
Część 1. Winę za niepowodzenia Męża (nie sprawdza się w roli męża i ojca) ponosi "fałszywa poezja". Chór Złych Duchów nasyła na bohatera piekielne majaki. Reprezentują one złudne i niszczące idee: - Dziewica - absolutyzację miłości, - Sława - pychę i wzgardę dla ludzi, właściwe wybujałemu indywidualizmowi, - Eden - utopijne marzenia o życiu szczęśliwym i wolnym na łonie natury. Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowiązki domowe, czym doprowadza żonę do obłędu i śmierci, zaś syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do życia).
Część 2. Ostateczne rozwiązanie wątku rodzinnego. Ujawnia się przeznaczenie Orcia, który ma zginąć jako prawdziwy poeta (naznaczony przekleństwem proroków. Ojcu głoś Anioła Stróża wskazuje szansę zbawienia przez miłość "biednych bliźnich" - praktykowanie ewangelicznej moralności. Mąż nie podporządkowuje się temu wezwaniu (Krasiński nie w pełni potępia bohatera, nadał jego postawie cechy tragicznej wzniosłości).
Część 3. Hrabia Henryk staje na czele ginącej arystokracji rodu i pieniądza, skupionej w Okopach Świętej Trójcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechwładca) - radykalny ideolog stojący na czele zwycięskiej rewolucji "biednych i głodnych", wspierany przez młodego, fanatycznego i zdeprawowanego kapłana, Leonarda. Mąż zwiedza w przebraniu obóz przeciwnika, ogląda bluźniercze obrzędy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego tłumu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji świata odchodzącego w przeszłość i świata nowego) osądza, że są to "wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże". Natomiast Pankracy przeświadczony jest, że powstaje nowy świat, swoisty raj sprawiedliwości. Ugoda pomiędzy antagonistami jest niemożliwa.
Część 4. Bezpośrednie starcie zbrojne pomiędzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ldzie słabi, tchórzliwi i podli, a Henryk zostaje potępiony, bowiem "nic nie kochał, nic nie czuł prócz siebie". Po śmierci Orcia (ginie trafiony kulą) i samobójstwie Męża (rzuca się w przepaść z okrzykiem "Poezjo, bądź mi przeklęta") Pankracy z Leonardem odbywają sąd nad pokonanymi. Wódz rewolucji - marzący o odkupieniu dzieła zniszczenia przez budowę szczęśliwej przyszłości - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu się wizja Chrystusa-Mściciela, ginie od jej siły ze słowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): "Galilaee, vicisti!" (Galilejczyku, zwyciężyłeś!).
Zakończenie utworu wynika z logiki myśli historiozoficznej Krasińskiego. Pankracy - samowolnie sięgający po atrybuty władzy boskiej - staje twarzą w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyć historię. Symboliczna postać Chrystusa w finale może być interpretowana dwojako:
(optymistycznie) nadchodząca epoka będzie czasem jakiegoś nowego chrześcijaństwa i odrodzonego Kościoła,
(pesymistycznie) dzieje świata nie będą miały już dalszego ciągu i Bóg przecina bieg historii, gdyż dopełnia się miara ludzkich nieprawości.
Starcie dobra i zła w dziejach świata i w życiu jednostki w "Nie-boskiej komedii"
"A całe życie byłeś diabła igrzyskiem" - starcie dobra i zła w dziejach świata i w życiu jednostki w "Nie-boskiej komedii"
"Nie-Boska komedia" to jeden z najwybitniejszych polskich dramatów romantycznych i najważniejsze dzieło Zygmunta Krasińskiego. Tytuł nawiązuje do poematu Dantego "Boska komedia", może być rozumany jako komedia dziejąca się wbrew woli Boga i na przekór jego planom wobec świata.
"Nie-Boska komedia"dzieli się na dwie części: jedna dotyczy spraw osobistych, druga społecznych. Pierwsza (cz. I i II) stanowi polemikę z modnym wówczas stylizowaniem życia na wzór literatury, z pozami i zakłamaniem epoki. Skoncentrowana została ona na postaci hrabiego Henryka i jego życiu osobistym. Druga partia dramatu (cz. III i IV) odnosi się do problemu społecznego, ukazuje kres panowania arystokracji, obalonej przez rewolucyjny przewrót.
W dwóch pierwszych częściach dramatu autor przedstawia hrabiego Henryka i jego prywatne życie. Jest on poetą żyjącym w świecie własnych marzeń i wyobrażni. Otaczającą go rzeczywistość próbuje ciągle przetwarzać i stwarzać na nowo, a powstający w twórczej wyobrażniobraz traktuje jako coś idealnego, ważniejszego niż cała sfera codziennych obowiązków wynikających z realnego życia. Kreując własny idealny świat coraz bardziej oddala się od rodziny, którą uznaje za ciężar i jeden z głównych powodów swych cierpień. Celem marzeń i dążeń głównego bohatera są typowo romantyczne odeały, które w dramacie odczytać można z wypowiedzi złych duchów, a mianowicie: sława, kochanka i natura. Stanowią one dla Henryka boski wzór poezji, którego jednak nigdy nie osiągnie, gdyż są to jedynie złudzenia chorej wyobrażni. Ideały te są wytworem diabelskim, dlatego hrabia Henryk w pewnym momencie staje się igraszką w rękach szatana. Bez wątpienia Dziewica, jaka pojawia się hrabiemu, ma być właśnie tym ideałem kobiecości, wcieleniem romantycznej kochanki. Dlatego też Henryk bez zastanowienia opuszcza domoraz rodzinę, by udać się w pogoń za kuszącą go zwodniczym pięknem marą. Jednak od skoku w wieczne potępienie ratuje go Anioł Stróż, nawołując go do prostej miłości do ludzi, która jest najważniejszą wartością w życiu i która może uchronić go przed tragicznym końcem.
W II części dramatu hrabia Henryk poraz kolejny ulega złudnemu wazwaniu szatana, do walki o ideały oraz do walki w obronie starego świata, Szatan chce zniszczyć obóz rewolucjonistów. Ulega in wpływowi szatana z pobódek czysto egoistycznych. Chce zdobyć sławę, jest dumny z tego, że losy świata będą spoczywać w jego rękach.
W tej części mamy również do czynienia z innym obrazem, jest nim obóz rewolucjonistów. Chcą oni stworzyć nową cywilicację, która ma przewyższyć dotychczasowe. Kierują się siłą niszczenia, nie budowania. Twierdzą, że nadszedł czas odwrócenia ról, chcą pomścic wszystkie krzywdy ludu, mają dość upokorzenia i wyzysku. Ogarnięci są żądzą zemsty i mordu, połączonych z brutalną siłą i bezwzględnością: "Nam jedno czy bydło czy panów rżnąć". Brak im jakichkolwiek głębszych celów ideowych. Są to ludzie gotowi na wszystko, pozbawieni humanitaryzmu. Obóz rewolucjonistów jest piekłem na ziemi. Jest nawiązaniem do piekła Dantego,które wypełnione było ludżmi złymi. Rewolucja wprowadza wyłącznie piekło, jest wprowadzana bez Boga.
Walczący z drugiej strony barykady- arystokraci wcale nie są lepsi.Brak im woli walki, są tchórzliwi, nie wierzą w walczące ideały, brak im odwagi i męstwa. Ich przywódca pogardza nimi, choć staje w ich obronie i widzi w nich dawne, dobre cechy. Chociaż on sam stanął do walki kuszony przez Szatana wizją chwały.
Część III i IV dramatu ukazuje problem rewolucji. Okopy Św. Trójcy to symboliczne miejsce, w którym odbywa się akcja ostatnich scen tragedii. Finał utworu przywołuje wizję karzącego Chrystusa, który przerywa obłędną walkę dwóch obozów. Boska ingerencja jednoznaczniesugeruje, iż stwórca nie akceptuje gwałtui zła, które opanowały świat. Rewolucjoniści nie mają do zaoferowania nic ponad to, co arystokracja dawno już stworzyła. Historia staje się więc błędnym kołem,które co jakiś czas zatacza pełen obrót. Na taki obraz dziejów nie godzi się Bóg, którego interwencja stylizowana jest w dramacie na wzór bibilijnego końca świata.
Człowiek nie ma prawa ingerować w boski plan stworzenia, stąd ostatnie słowa umierającego przywódcy brzmią: "Galilae, vicisti" (Gailejczyku zwyciężyłeś). W ten sposób rewolucjonista uznaje, że ostateczna racja należy do Boga.
"Nie-Boska komedia" opowiada o ludziach, którzy uzurpowali sobie prawa Boga (do kształtowania świata) i spotkała ich za to katastrofa.
Dobro i zło od początku świata toczą ze sobą nieustającą walkę o panowanie nad światemi człowiekiem. W "Nie-Boskiej komedii" to starcie jest bardzo wyrażnie ukazane. Siły wyższe będa toczyć tą walkę nieustannie i zapewne żadna z nich nie wygra, chociaż kto wie???