WSTĘP
Tematem mojego referatu będą rzeki. Konkretniej zajmę się rzeką w aspekcie przestrzennym miasta i powiązaniami miast i rzek. [PRZEDSTAWIENIE PLANU]
Zacznę od przytoczenia stwierdzenia Aliny Pancewicz mówiącego, że „Niemal każde miasto leży nad jakąś rzeką”. Dzięki rzece miasto staje się charakterystyczne. Wystarczy wspomnieć takie miasta jak: Paryż nad Sekwaną, Rzym nad Tybrem, Londyn nad Tamizą, Petersburg nad Newą, Pragę nad Wełtawą, Wiedeń,| Bratysławę i Budapeszt nad Dunajem, Kijów nad Dnieprem, Berlin nad Sprewą czy Warszawa i Kraków nad Wisłą. A to tylko kilka przykładów miast europejskich wiążących się z rzekami. Równie interesujące są miasta nadrzeczne innych kontynentów.
We wstępie należy też przytoczyć definicję rzeki, która jest masą wody wypływającej ze źródeł lub biorącej swój początek ze strumieni górskich, potoków itp. płynącą w sposób ciągły lub okresowy w wyraźnym łożysku (korycie), opadającym w określonym kierunku do ujścia (morza, jeziora lub innej rzeki). [wg Słownika języka polskiego, PWN, Warszawa 1981] Rzeka składa się z: wody, łożyska rzeki, brzegów oraz przyległych błoń. Każda rzeka ma też swoją dolinę, na którą składa się dno (łożysko, równina zalewowa i równiny terasowe) i zbocza. Krajobraz obszarów nadrzecznych cechuje duża różnorodność związana przede wszystkim z urzeźbieniem terenu, klimatem, szatą roślinną oraz historią. Rzeka jest elementem zarówno krajobrazu naturalnego jak i przetworzonego, gdyż może być postrzegana w kontekście przestrzenno-krajobrazowym i społeczno-gospodarczym.
1) RZEKA W HISTORII OSADNICTWA
Rzeka od najdawniejszych czasów kształtowała osadnictwo, nad jej brzegami wyrastały metropolie a w dorzeczach rozwijały się wielkie cywilizacje. Miała ona duże znaczenie w niemal każdym aspekcie życia człowieka, poiła go i jego zwierzęta, umożliwiała zdobywanie pokarmu, nawadniała uprawy i użyźniała gleby. Doskonale wiemy, że najstarsze cywilizacje takie jak Mezopotamia, Egipt, Indie czy Chiny nazywane „cywilizacjami potamicznymi” lub „hydraulicznymi” rozwijały się właśnie w dorzeczach wielkich rzek, gdyż stwarzały one doskonałe warunki do życia. Z czasem funkcje rzek się mnożyły, niektóre z nich zyskiwały a inne traciły na wartości, w zależności od uwarunkowań ekonomicznych, przyrodniczych czy kulturowych. Rzeka wzmacniała system obronny miast nadrzecznych, ułatwiała handel, usprawniała komunikację, umożliwiała wykonywanie zawodów z nią związanych, pozwalała na odprowadzanie odpadów i zanieczyszczeń miejskich czy wykorzystanie zasobów energii wody. Jednak z rzeką wiązało się też wiele niebezpieczeństw takich jak częste wezbrania, zmienność koryta, powodzie czy epidemie, które ograniczały rozwój ośrodków miejskich. Funkcje miast możemy rozpatrywać w aspekcie gospodarczo-politycznym i krajobrazowo-przestrzennym.
Do tego pierwszego należą takie funkcje jak: irygacyjna, transportowa i komunikacyjna, handlowa, energetyczne, użytkowa, obronna, polityczna. Funkcja irygacyjna wiązała się oczywiście z pozyskiwaniem pokarmu, poprzez wpływ na rolnictwo. Funkcja komunikacyjna przejawiała się w tym, że droga wodna była najlepszym sposobem komunikacji, transportu ładunków czy łączności między miastami położonymi nad tą samą rzeką. Funkcja handlowa nierozerwalnie łączyła się z transportową, rzeka była szlakiem handlowym i umożliwiała wymianę towarów i rozwój handlu wewnętrznego i zewnętrznego. Energetyczna funkcja rzeki wiązała się z wykorzystaniem do celów produkcyjnych jej siły motorycznej. Pionierami w tej dziedzinie byli Cystersi, którzy wykorzystywali rzekę np. w młynarstwie, w garbarstwie, w browarnictwie, przy produkcji sukna, czy do usuwania nieczystości. W pierwszej połowie XVIII wieku zaczęto wykorzystywać rzeki do produkcji energii elektrycznej poprzez zastosowanie wirnika reakcyjnego Singera. Funkcja użytkowa uwidoczniona była w pozyskiwaniu wody pitnej, przewietrzalności miasta czy odprowadzaniu ścieków. Rzeka stwarzała też miejsca pracy dla rybaków, żeglarzy, szkutników, cieśli, garbarzy, młynarzy, sterników czy piaskarzy. Później odgrywała dużą rolę w przemyśle. Funkcja obronna z czasem straciła swoje znaczenie. Funkcja polityczna przejawiała się głównie w tym, iż rzeka stanowiła naturalną granicę i barierę trudną do przekroczenia.
Jeżeli zaś chodzi o aspekt krajobrazowo-przestrzenny decydujące znaczenie ma funkcja kulturotwórcza. Rzeka tworzyła kulturę, umożliwiała przepływ treści kulturowych, unifikowała obyczaje i język ludności - stanowiła zatem szlak kulturowy. W rzece można też było odnaleźć coś mistycznego, sprzyjała ona więc kształtowaniu wierzeń i stawała się symbolem różnorodnie odczytywanym. Analiza kultur nadrzecznych pozwoliła na przypisanie rzece następującej symboliki: Rzeka jako symbol „początku wszechrzeczy” czyli arche, jako symbol wieczności i płodności, jako symbol przemijalności i dwoistości egzystencji, jako symbol świętości, oczyszczenia i odrodzenia, jako symbol przeszkody, granicy, państwowości oraz jako symbol miejsca. To rzeka czyniła tożsamość miejsca, dlatego powstało wiele legend, baśni, opowieści i podań ludowych, w których ją personifikowano i obdarzano czcią. Uważano je też czasem za święte np. Nil, Ganges, Ren. Z rzeką wiązały się też liczne obrzędy takie jak np. topienie Marzanny czy rzucanie wianków. Rzeka jako szlak kulturowy przyczyniła się też do rozprzestrzenienia chrześcijaństwa. Widać to szczególnie na przykładzie Polski, gdzie około X wieku rzekami podróżowała misja Św. Ottona. Rzeka pełniła też funkcję reprezentacyjną i kompozycyjną.
2) RZEKA W PLANIE MIASTA
Miasta położone nad rzeką mają swoją tożsamość, na którą składa się szereg różnorodnych czynników i uwarunkowań, powodujących, iż staja się one jedyne i niepowtarzalne.
Rzeki, zwłaszcza w okresie średniowiecza, pełniły bardzo dużą rolę w zagospodarowaniu przestrzennym krajów europejskich. Jednak sąsiedztwo rzeki miało swoje dobre i złe strony. Zalety i wady lokalizacji osad nad rzekami przedstawia tabela. [tabelka s.45] Rzeka była też często podstawowym elementem kompozycji urbanistycznej miasta i determinowała plan.
Plany poszczególnych miast nadrzecznych zasadniczo się różnią, a różnice te są spowodowane odmiennymi warunkami topograficznymi. Niniejsza tabela obrazuje różne sposoby usytuowania historycznych zespołów osadniczych nad rzeką. [tabela s.54] Początkowo miasta lokowano tylko na jednym brzegu rzeki, jednak z czasem rzeka stawała się przeszkodą do dalszego rozwoju i miasta rozrastały się i lokowały po obu stronach rzeki, gdyż potrzebowały nowych terenów, jednak niektóre pozostały jednobrzeżne. Dlaczego? Głównie z przyczyn obronnych i ze względu na uwarunkowania topograficzne, gdyż np. tylko jeden brzeg nadawał się pod zabudowę, był mniej podmokły, łatwiej dostępny i w mniejszym stopniu zalewany. Zależało to również od wielkości rzeki, jeżeli np. budowa mostów na szerokiej rzece była zbyt kosztowna i nieopłacalna pozostawano na jednym brzegu. Można więc stwierdzić, że budowa mostów przyczyniła się do rozwoju miast na obu brzegach rzeki. Interesujące są również miasta leżące po przeciwnych brzegach rzeki, która np. stanowiła niegdyś granicę. Miasta te są łączone jak np.Bielsko i Biała czy Golub i Dobrzyń albo większe miasto wchłania mniejsze jak np. Kraków i Podgórze czy Toruń i Podgórz. Bywa też i tak, że miasta są oddzielane przez nowe granice jak np. Cieszyn, Zgorzelec czy Frankfurt nad Odrą.
Współcześnie można dokonać bardziej szczegółowej lokalizacji miasta względem rzeki. Obrazuje to kolejna tabela. [tabela s.69] Można zauważyć, że relacje pomiędzy miastem a rzeką, zależą od charakteru i wielkości miasta oraz od szerokości przepływającej przez nie rzeki.
-W dużym mieście duża rzeka jest nieodłącznym elementem jego struktury i krajobrazu miejskiego. Miasta te identyfikują się z rzeką, która wpływa na mieszkańców i turystów.
-Mała rzeka w dużym mieście nie wpływa najczęściej na jego funkcjonowanie i staje się niemal niezauważalna dla użytkowników przestrzeni miejskiej, zwłaszcza gdy zostaje przykryta jak np. Młynówka w Krakowie.
-Mała rzeka w małym mieście nadaje mu specyficzny klimat i kojarzona jest z atmosferą domu przez jego mieszkańców.
-Duże rzeki w małych miastach najczęściej występują na jego obrzeżach i nie wpływają na jego strukturę przestrzenną.
-Miasta średniej wielkości położone nad dużą lub małą rzeką charakteryzują się cechami przypisanymi po części dużym a po części małym miastom.
3) STRUKTURA PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNA MIAST NADRZECZNYCH
Rzeka jest silnym elementem krystalizującym przestrzeń miasta, kształtuje otoczenie w najbliższym zasięgu jej oddziaływania i narzuca fragmentom tkanki miejskiej określoną strukturę. Mimo różnorodności struktury przestrzennej miast nadrzecznych można stwierdzić prawidłowości i podobieństwa rozwoju przestrzennego poszczególnych układów. Wyróżniamy 4 podstawowe układy: wzdłużny, grzebieniowy, osiowy i krajobrazowy.
-W układzie wzdłużnym inaczej zwanym pierwotnym ulice główne są równoległe do rzeki. Przykładem takich miast może być Berno czy Lyon.
-Układ grzebieniowy jest nieco bardziej skomplikowany i charakteryzuje miasta posiadające porty rzeczne. Rozwijał się on wzdłuż szerokiej ulicy, do której dochodziła sieć dróg usytuowanych prostopadle do nabrzeża. Przykładem tego układu może być Lubeka, Elbląg, Gdańsk i Toruń.
-Układem osiowym inaczej zwanym prostopadłym charakteryzowały się miasta usytuowane przy przeprawie przez rzekę, w których to główna ulica prowadziła do przeprawy i była prostopadła do rzeki. Przykładem takiego miasta jest Puenta la Reina, Pułtusk i Kalisz.
-Układ krajobrazowy wytworzył się w miastach o skrajnie trudnych warunkach lokalizacyjnych charakteryzujących się skomplikowaną rzeźba terenu. Ich rozwiązania urbanistyczne były przez to unikatowe. Przykładem jest czeski Krumlow.
Rzeka będąca czynnikiem determinującym powstanie i rozwój miasta przez długi czas żyła w ścisłej harmonii z tkanka miejską. W wielu przypadkach stała się kręgosłupem układu przestrzennego miasta spajającym oba jej brzegi. Jednak z czasem zaczęła ona pełnić odwrotną funkcję, rozdzielając miasto na 2 części. To przyczyniło się do tego, że jedne miasta nadrzeczne są ściśle zintegrowane z rzeką, a inne odwróciły się do niej tyłem.
Do czynników dezintegrujących miasto i rzekę należą: zmiany topograficzne tj. zmiana biegu cieków wodnych i odsuwanie się go od miasta, rozwój komunikacji a co za tym idzie zmniejszenie znaczenia dróg wodnych, nieumiejętne radzenie sobie ludzi z powodziami, ingerencja człowieka w środowisko a co za tym idzie zanieczyszczenie rzek.
Do czynników integrujących miasto z rzeką zaliczymy: budowę mostów i powstawanie bulwarów.
4) ZAGOSPODAROWANIE TERENÓW NADRZECZNYCH
Współcześnie rzeka w mieście, by mogła spełniać każdą ze swoich rozlicznych funkcji, powinna spełniać odpowiednie kryteria techniczne. Dzięki wykonaniu nowego profilu, umocnieniu brzegów i pogłębieniu koryta, możliwa jest koegzystencja rzeki i miasta w jednej przestrzeni. Regulacja rzeki służy przystosowaniu rzeki do żeglugi, zabezpieczeniu dróg, mostów czy innych obiektów budowlanych przed naporem wody, wpływa też na bilans wodny, zapewniając miastu odpowiednią ilość wody do celów przemysłowych i komunalnych. Najważniejszym celem regulacji rzeki w mieście jest zabezpieczenie obszarów miejskich przed powodziami. Współcześnie w Polsce ważną rolę w zmniejszeniu objętości przepływu wielkiej wody przez miasto pełni ochrona czynna: czyli budowa zbiorników retencyjnych i bierna polegająca na budowie wałów, murów i kanałów ulgi oraz tworzeniu polderów zalewowych.
Istotną rzeczą jest też rewitalizacja przestrzeni miejskiej w otoczeniu rzeki odnosząca się zazwyczaj do terenów poprzemysłowych. Bardzo często bowiem dochodzi do odwrócenia się miasta od rzeki, gdyż jej dawna funkcja przemysłowa nie jest już istotna, a opustoszałe zabudowania poprzemysłowe „straszą” przechodniów. Różne są sposoby rewitalizacji, najczęściej jest ona inicjowana i finansowana przez Urząd Miasta, który bywa wspomagany przez inwestorów prywatnych i specjalne fundusze. Przykładami miast w Polsce, które prowadzą na swoim terenie działania rewitalizacyjne, są m.in.: Poznań, Gdańsk, Łódź, Kraków, Żyrardów, Bielsko-Biała, Elbląg, Głogów, Słupsk, Kołobrzeg, Radom, warszawska Praga Północ, Szczecin i Wolin.
ZAKOŃCZENIE
Podsumowując, można stwierdzić, że historia osadnictwa miejskiego od najdawniejszych czasów związana była z rzekami. Nad brzegami rzek tworzyły się cywilizacje, wielkie metropolie i liczne miasta, gdyż stwarzały one dogodne warunki do życia ludzi. Rzeka jest czymś więcej niż tylko elementem krajobrazu miejskiego, jest głównym elementem kształtującym charakter miejskich struktur przestrzennych i symbolem miasta. Relacja między rzeką a miastem jest obustronna - rzeka kształtuje indywidualne oblicze miasta, a miasto decyduje o jej postrzeganiu i funkcjach.
4