10.Statuty litewskie, ich geneza, redakcje, treść oraz recepcja w prawie innych krajów.
Królestwo Polskie nie miało jednolitego systemu prawa. Prawo było różne dla różnych stanów. Każdy stan rządził się własnymi prawami. Nie było podziału na bogatych i biednych. Istniały 4 odrębne sys. Prawne. Istniały partykularyzmy terytorialne, nie było jednolitego prawa dla wszystkich ziem tworzących RP szlachecką. Prawo nie było unifikowane. Unifikacja było to wprowadzenie przepisów prawa, które obowiązują jednolicie na całym terytorium państwa. Poszczególne ziemie miały swoje prawo. Prawo koronne było to prawo istniejące w Koronie. Wielkie Księstwo Litewskie miało swoje prawo, podobnie Prusy Królewskie. Istniały również odrębności na Mazowszu. Najdoskonalszym sys. prawa było prawo litewskie. W Księstwie Litewskim doszło do skodyfikowania prawa w 3 statutach ( prawo zawarte było w kodeksach). Kodeks to zbiór przepisów prawnych z określonej dziedziny prawa. Przepisy są usystematyzowane, łączą się. Nie ma między nimi powtórzeń i sprzeczności. Na Litwie prawo skodyfikowano, bo pozycja władzy była silniejsza niż w Koronie. Wielki Książe był przeważnie królem Polski. Szlachta polska ograniczała króla. Na Litwie władza była absolutna. Wielki Książe Litewski zwany hospodarem był najwyższym prawodawcą i sędzią. Do jego należało stanowienie prawa. Nie był ograniczony przez szlachtę i miejscowe prawa. Statuty były to akty wydawane przez władców litewskich. Wśród szlachty na Litwie wystąpiły dążenia do spisania prawa. Na Litwie obowiązywało prawo zwyczajowe, ale ono nie było spisane co pozwalało władcy na jego swobodne zastosowanie. Prawo litewskie opierało się na prawie ruskim. Kultura i sys. Prawny zaczerpnięte były z Rusi Kijowskiej. Prawo oprało się na ruskiej prawdzie- był to spis prawa zwyczajowego Rusi Kijowskiej z XI- XII w. Oprócz prawa zwyczajowego prawda zawierała elementy ustawodawstwa Rusi sądowej czyli kazusy i akta. Kazimierz Jagiellończyk jako hospodar litewski w 1468r wydał „ Sudiebnik”- był to zbiór praw, zawierał 24 art. Z prawa karnego i organizacji wymiaru sprawiedliwości. Tkwił on w głębokim średniowieczu. Przepisy były bardzo kazuistyczne. Różnicowały odpowiedzialność i karę w zależności od statusu pokrzywdzonego i sprawcy. Początki należy wiązać z wpływem renesansu i humanizmu na Litwie. Postulatem humanizmu było kodyfikowanie prawa, by mogło być skutecznie stosowane. Własny sys. Prawny będzie gwarantował niezależność od Korony. Litwini bali się, że będą wchłonięci przez Polaków. W 1501r. Nastąpiły początki prac nad kodyfikacją prawa litewskiego. W 1501 hospodar Aleksander Jagiellończyk wydaje statut ziemi wołyńskiej. Statut był wydany tylko dla jednej ziemi, ale hospodar zobowiązał się, że nastąpi opracowanie ogólnolitewskiego zbioru prawa. W 1514r ma miejsce sejm w Grodnie. Stany litewskie zwróciły się do Zygmunta Starego aby dotrzymał obietnicy Aleksandra Jagiellończyka. W 1522r. Przedstawiono projekt statutu. W pracach nad projektem brali udział doktorzy obojga praw- Jerzy Tojlak z Ejszyszek i Wacław Czyrka. W I statucie zawarte były pierwiastki prawa rzymskiego. W 1529r. Zygmunt Stary oficjalnie wydaje I statut litewski. I było to prawo powszechnie obowiązujące na całym terytorium Litwy, poza miastami lokowanymi na prawie litewskim. I statut zwierał całość prawa litewskiego. Było tam prawo prywatne i ustrojowe. Opierał się on na przywilejach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zawierał zaczerpnięte z prawa polskiego przywileje szlacheckie. Statut bazował na prawie zwyczajowym litewskim. Prawo spisane czerpało wątki z ruskiej prawdy, były one zmodyfikowane i unowocześnione. I statut litewski był kodeksem społeczeństwa stanowego tzn. Uwzględniał podział społeczny na Litwie na stany i każdy stan miał inną pozycję prawną. Ta cecha różniła prawo litewskie od prawa Korony. W statucie przepisy odnoszące się do mieszczan regulowały obrót prawny między mieszczanami a innymi stanami. Były przepisy o pożyczkach , zastawie, o chłopach, np. przepisy o gospodarce leśnej, przepisy o szkodach w czyimś lesie. Zawierał też przepisy proceduralne z zakresu wymiaru sprawiedliwości ( stanowiły aż ¼ przepisów). Proces sądowy był skargowy ,tj. by zaistniał musiała być skarga. Zawierał pierwiastki prawa rzymskiego. Było przyjęte przez przepisy sasko- magdeburskie. Prawo prywatne- instytucje romanistyczne- przepis o osobach zdolnych do sporządzenia testamentu. Prawo karne miało tendencje do ograniczania sprawiedliwości zbiorowej na rzecz indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Na wzór państw Europy Zach. Wprowadzono karę śmierci za gwałt na kobiecie. Kara kompozycji- wcześniej było zapłacenie odszkodowania. Kara śmierci była równa dla wszystkich stanów i wymierzana była za 20 przestępstw, za resztę były kary kompozycyjne, główszczyzny lub nawiązki za zranienie. Gdyby prawo nie regulowało danego przypadku to sąd miał się opierać na prawie zwyczajowym. Takie wyroki były zatwierdzane przez hospodara. W 1538r. Nastąpiła poprawa statutu. Zawierała zbiór przypadków rozstrzyganych przez sąd. Celem tej poprawki było uregulowanie tych przypadków. I statut nie realizował zasady zupełności projektu. Był on mało precyzyjny i podjęto prace nad jego zmianą. W 1551r. Hospodar Zygmunt August powołał do tego komisję w skład której weszli na równi prawosławni i katolicy, uczeni i prawnicy, byli to:August Rotundus, Piotr Rozjusz ( dr Hiszpan). Ich zadanie było uzupełnianie luk statutowych prawem rzymskim. I statut wydano w 1566r. - II wchodzi w życie. Był on wydany w j. Staroruskim, bo był to j. urzędowy ( nie w łacinie, bo uważano, że to wzmocni pozycję hospodara). Zmieniono go dwukrotnie w 1566 i 1568. II statut był krokiem naprzód w technice kodyfikacyjnej. Wyodrębniono 14 rozdz., które podzielono na trzy grupy:
1). Ustrój polityczny w Królestwie Litewskim- przewidziano sejmiki powiatowe i jednolity status całej szlachty litewskiej.
2). Prawo prywatne
3). Proces karny
Prawo publiczne i prywatne było rozdzielone, wyodrębniono prces karny. Proces karny i postępowanie jest publiczne. Prawo cywilne jest prawem prywatnym jednostkowym.
prawo prywatne ( ius privatae)- korzyści poszczególnych jednostek
prawo publiczne ( ius publicum)- dotyczy interesu ogółu czyli interesów państwa. W treści statutów były silne wpływy prawa polskiego. Było to prawo ziemskie czyli szlacheckie. Prawo to było związane z zakresem organizacji sądownictwa szlacheckiego. II statut przejawiał silniejsze oddziaływania prawa rzymskiego .Było oddzielny rozdział poświęcony testamentom. Zawarta była też romanistyczna zasada obrotu ziemią. Wyrazem tego było zniesienie trzeciny- ograniczała ona obrót ziemi ( 1/3 ziemi dziedzicznej). Gdy były luki stosowano prawo rzymskie. Było to prawo posiłkowe w sądach litewskich. Statut wołyński- II statut litewski na ziemiach, które zostały włączone do Korony w wyniku Unii Lubelskiej. Tam obowiązywał II statut zwany wołyńskim. Statut wołyński obowiązywał do 1840r., kiedy został uchylony i zastąpiony zwodem Praw Cesarstwa Rosyjskiego.
III statut litewski był najdoskonalszym pomnikiem prawa litewskiego. W 1569r. Nastąpiła unia Polski z Litwą. Wysunięto postulaty by zbliżyć prawa sądowe Litwy i Korony. Szlachta chciała mieć odrębne prawa i powstał III statut. Przepisy trzeba było dostosować do zmian unii. W 1569 podjęto prace nad III statutem. Został wydany przez hospodarza Zygmunta III Wazę w 1588. Miał bardziej obszerny tekst, ponad 100art. Więcej. Tekst był bardziej ścisły- w j. starobiałoruskim. W 1614 przełożono go na j. polski. Służył on obronie tożsamości Litwy po unii. Akceptował w pełni unię, miał jednak przepis sprzeczny z jej ideą, który mówił, że hospodar nie może nadawać ziemi i urzędów obcym. Znajduje się tam wiele humanitarnych konstrukcji i rzymskich zasad prawa. Proklamował ideę państwa prawnego. Oznacza to, że państwo służy idei obrony praw i wolności obywateli. Władza ma być posłuszna prawu. Władca podlega prawu- principes legitus salutus est. Litwini bali się monarchii absolutnej. III statut zawierał przepisy chroniące tolerancję religijną. Było to na Litwie istotne. 1573- konfederacja warszawska- prawo karne chroniło wyznania reformowane- ochrona świątyń i kapłanów. Było prawem powszechnie obowiązującym. Zasada terytorialności prawa- cudzoziemcy sądzeni byli wg III statutu. Kodeks był taki sam dla wszystkich warstw społecznych. Miał charakter ponadstanowy, niwelował różnice prawa. Był to krok do stworzenia takiego samego prawa dla wszystkich. Kara śmierci była za mężobójstwo była dla wszystkich niezależnie od stanu. Prawo karne było działem najbardziej postępowym. Przyjęcie nowej konstrukcji zbrodni obrazy majestatu- skierowana wyłącznie przeciw panującemu, urzędnikom, sądom. III statut kara śmierci w miejsce główszczyzny. Likwidował system kompozycyjny. Było ok. 100 przepisów zagrożonych karą śmierci. Inne rozwiązania humanitarne:
1).rozstrzyganie wątpliwości na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo)
2). Ograniczenia odpowiedzialności karnej nieletnich ( osoby do 16 l.). Nie mogli być karani karą śmierci za kradzież.
3). Możliwość obrony przez zastępcę procesowego ( obecnie adwokat), kiedyś- prokurator.
4).sąd powinien z urzędu przyznać prokuratora osobom ubogim.
5). Sąd powinien być przychylny osobom ubogim i sierotom przy wymierzaniu kary.
6). Indywidualizacja odpowiedzialności karnej sprawcy.
Ograniczono odpowiedzialność członków najbliższej rodziny. Sąd powinien kierować się swoim sumieniem i przykładem innych praw chrześcijańskich- posiłkowe stosowanie prawa rzymskiego ( prawo kanoniczne i magdeburskie).
Przetrwał on Polskę przedrozbiorową. Po zagarnięciu Litwy przez Rosję obowiązywał do 1840. Rosja uchyliła przepisy ustrojowe, gdy zajęła Litwę oraz przepisy prawa karnego, gdzie weszło prawo rosyjskie. Przestał obowiązywać prawo publiczne i prawo prywatne. W 1840 wchodzi zwód prawa Cesarstwa Rosyjskiego. Był to koniec obowiązywania III statusu. Obowiązywał on jednak w krajach sąsiednich. Wzorowali się na nim twórcy „ sobornoje ułożenia” Przejmował on niektóre rozdziały. Był powszechnie używany przez sądy ziemskie w Koronie-używano go jako prawa posiłkowego. Na ziemiach I rozbioru austriackiego III statut został uznany za prawo posiłkowe wobec prawa spadkowego. Po kongresie wiedeńskim, gdy powstało Królestwo polskie był pomysł zastąpienia kodeksu Napoleona III statutem. W XVIII w w Rosji prowadzono prace nad prawem Ukrainy Zadnieprzańskiej i wykorzystano III statut litewski.