Umiejętność to zdolność, która pozwala człowiekowi wykonywać pewne czynności lub tworzyć przedmioty. Sama umiejętność z każdym użyciem się udoskonala. Wzrost umiejętności zależy od trudności wytwarzanego przedmiotu czy czynności. Jest kilka umiejętności, które nie rosną podczas ich używania.
W przypadku umiejętności praktycznych można je podzielić na:
umiejętności planowania - dotyczą one przygotowania dokumentacji technologicznej, rysunków, modeli, oznaczeń itp.,
umiejętności organizacyjne - wynikają z potrzeb stworzenia optymalnych warunków do produkcji, między innymi dotyczą przygotowania stanowiska pracy, maszyn, narzędzi, uchwytów, środków transportu itp.,
umiejętności wykonawcze - najważniejsze, gdyż są bezpośrednio związane z czynnościami, zabiegami i operacjami,
umiejętności kontrolne - związane są z pomiarem działalności produkcyjnej, popularnie określanym jako kontrola jakości.
czy też na:
umiejętności konstrukcyjno-techniczne,
umiejętności organizacyjno-techniczne,
umiejętności operacyjno-kontrolne.
Do umiejętności wykonywania czynności prostych i złożonych wiedzie droga przez wyćwiczenie umiejętności elementarnych, składających się z ruchów prostych. Czynnością przyjęto nazywać zachowanie, którego celem jest dokonanie w przedmiocie produkcji zmiany kształtu, wymiarów, własności itp. Czynność traktuje się jako podstawowy przejaw aktywności człowieka.
Aktywność ta może być:
nieukierunkowana (przypadkowa i niezamierzona),
naśladowcza niezamierzona - wynikająca z obserwacji i naśladowania innych osób,
naśladowcza zamierzona (zalecona do wykonania),
kierowana,
twórcza (samodzielna).
W praktycznej nauce zawodu wyklucza się aktywność przypadkową nieukierunkowaną. Najprostsze czynności można najszybciej opanować przez naśladowanie innych osób. Czasami aktywność naśladowcza wynika z powtarzania czynności wg instrukcji lub z pamięci. W nauczaniu zawodu wywoływanie aktywności naśladowczej występuje w początkowym okresie nauki. Najczęściej aktywność ucznia wywoływana jest bieżącym instruktażem. Aktywność twórcza zachodzi wtedy, gdy uczeń musi rozwiązać problemy techniczne, których dotychczas nie wykonywał lub z którymi się jeszcze nie spotkał.
Umiejętności rozumiane są jako gotowość do świadomego działania, oparte na wiedzy oraz konkretnym ruchowym opanowaniu (wyćwiczeniu) określonych czynności z możliwością dostosowania ich do zmiennych warunków. Jest to zdolność posługiwania się nabytą wiedzą w rozwiązywaniu określonych zadań. Umiejętności to fundamentalna kategoria procesu kształcenia zawodowego. Wyróżniamy umiejętności umysłowe i praktyczne. Niektórzy autorzy dzielą je na intelektualne i motoryczne.
T. Nowacki dzieli umiejętności na:
sensoryczne,
umysłowe,
motoryczne.
Umiejętności sensoryczne wykorzystywane są głównie w takich działaniach gospodarki i usług takich jak: przetwórstwo owoców i warzyw, produkcja win i napojów, produkcja wędlin i serów i wielu innych dziedzinach, a także w przemyśle maszynowym. We wszystkich tych dziedzinach wykorzystywane są następujące umiejętności: smakowe, węchowe, wzrokowe, słuchowe, czuciowe. Do umiejętności sensorycznych zaliczamy też umiejętności obserwacji i spostrzegania.
Umiejętności umysłowe służą do rozwiązywania sytuacji czysto teoretycznych co przekłada sie w procesie dydaktycznym na rozwiązywanie zadań szkolnych, głównie z teoretycznych przedmiotów nauczania. Ich istotę stanowi z reguły operowanie danymi, ale także porównywanie przedmiotów i zjawisk, formułowanie sądów, rozwiązywanie problemów itp.
Umiejętności praktyczne to umiejętności oddziaływania na przedmioty i zmieniania rzeczywistości za pomocą odpowiednich narzędzi. Do umiejętności tych zaliczamy w głównej mierze umiejętności produkcyjne. T. Nowacki umiejętności praktyczne dzieli na trzy rodzaje:
umiejętności elementarne, polegające na wykonywaniu ruchów prostych,
umiejętności czynnościowe, polegające na wykonywaniu prostych czynności,
umiejętności złożone, polegające na wykonywaniu zespołów czynności tworzących określoną całość.
Umiejętności intelektualne to takie, których treścią jest określanie różnic i podobieństw, tworzenie pojęć, formułowanie sądów na podstawie abstrahowania, dowodzenia i sprawdzania.
Umiejętności motoryczne czyli ruchowe, stanowią one możliwość sprawnego i celowego wykonywania określonej czynności. Są to umiejętności oparte na wiedzy i konkretnym, ruchowym opanowaniu czynności. Umiejętności motoryczne odnoszą się do czynności i działań związanych z wykonywaniem określonych zabiegów i operacji technologicznych.
Umiejętności zawodowe to umiejętności, które gwarantują skuteczne wykonywanie zawodu. Ich poziom stanowi o kwalifikacjach zawodowych człowieka. Umiejętności zawodowe składają się z umiejętności motorycznych i umysłowych, z wiedzy teoretycznej i praktycznej, które to czynności są złączone z doświadczeniem pracownika.
W przypadku konkretnych zawodów , specjalności lub stanowisk pracy interesujące nas układy czynnościowe i umiejętnościowe będą się jeszcze bardziej różnicowały. Tak np. w odniesieniu do nauczyciela / instruktora zajęć praktycznych wyróżnić można:
czynności związane z przygotowaniem uczniowskich stanowisk pracy,
czynności instruktażowe, dotyczące instruktażu wstępnego, bieżącego i końcowego,
czynności technologiczne, związane z realizacją zadań uczniowskich i warsztatowych,
czynności związane z procesem kontroli oraz oceny wyników pracy uczniów,
czynności związane z zakończeniem dnia pracy przez ucznia,
czynności organizacyjne zapewniające ład i porządek,
umiejętności pedagogiczne, gwarantujące prawidłową współpracę z uczniami,
umiejętności technologiczne, związane z realizacją zadań warsztatowych,
umiejętności praktyczne, związane z wykonawstwem konkretnych zadań,
umiejętności organizacyjne, zapewniające prawidłowy udział uczniów w procesie szkoleniowo-produkcyjnym.
Powyżej podano ogóle podejście do czynności i umiejętności nauczyciela / instruktora, przecież w poszczególnych zawodach i specjalnościach wykaz ten będzie ulegać dalszej konkretyzacji.
Z zagadnieniem czynności i umiejętności wiąże się wiele innych zagadnień, jak np. zagadnienie dotyczące nawyków, sprawności i mistrzostwa w zawodzie.
Nawyki to czynności wykonywane automatycznie, będące elementami umiejętności złożonych, a tym samym świadomej działalności człowieka. Nawyki są wynikiem uczenia się. Nawyki to utrwalona umiejętność, to stereotyp dynamiczny.
Rozróżniamy nawyki:
ruchowe,
werbalne,
myślowe,
uczuciowe.
Wspólną cechą nawyków zawodowych jest to, że nie wymagają napiętej uwagi, realizują się same w trakcie działalności człowieka pracującego, stanowiąc element jego osobowości zawodowej.
Nawyk to wyuczony składnik świadomej działalności człowieka, będący rezultatem wiele razy powtarzanych, stopniowo automatyzujących się czynności. Opanowanie nawyku następuje poprzez wielokrotne ćwiczenia. Stopniowo udział świadomości zanika i ruchy się automatyzują.
W obecnej rzeczywistości kształtowanie nawyków zawodowych może okazać się niecelowe lub wręcz utrudniające adaptację zawodową pracownika. Obecnie kładziony jest nacisk na rozwój umysłowy, samodzielność, łatwość dostosowania się do zmieniających się warunków, czyli na kompetencje.