r e d n i o w i e c z e
P y t a n i a
1. Cechy literatury žredniowiecznej.
2. Przedstaw idea' religijny i idea' žwiecki popularyzowany
w utworach žredniowiecznych.
3. Dorobek pižmiennictwa polskiego žredniowiecznego w Pol-
sce (od pierwszego s'owa do wyra¦nego podzia'u na teksty polskie,
'aci¤skie; žwieckie i religijne).
4. Wyjažnij poj`cia: teocentryzm, scholastyka, asceza, ab-
negacja, "memento moris".
5. "Bogurodzica" jako zabytek ciekawy dla historyka litera-
tury i j`zykoznawcy (wzory, znaczenie, rodzaje archaizm˘w).
6. Jaki to typ utwor˘w: paranetyczny (piež¤ o Rolandzie),
hagiograficzny (legenda o žw. Aleksym).
7. Jakie gatunki wprowadzi'a literatura žredniowieczna ?
8. Wyjažnij nazw` epoki i podaj granice czasowe w Europie
i w Polsce.
O d p o w i e d z i
Ad.1. Ksi†§ka žredniowieczna kr†§y'a jako kodeks r`kopiž-
mienny, do kt˘rego mo§na by'o dopisywaŤ na pozosta'ych pustych ka-
rtach inne teksty, i to w r˘§nym czasie, nie zawsze oznaczonym.
Jej spo'eczny zasi`g, z uwagi na jednoegzemplarzowožŤ, by' ograni-
czony; zarazem koszt zwi†zany z nak'adem pracy przy jej sporz†dza-
niu by' niezmiernie wysoki (np. r˘wnowartožŤ kilku wsi).
"Dlaczego žwiat walczy o pr˘§n† chwa'`?" - zapytywano w
žredniowieczu. Wszak§e sytuacja ˘wczesnych tw˘rc˘w, i§ poj`cie
owej "pr˘§nej chwa'y" by'o im raczej obce, jako, §e dzie'a swe
tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zw'a-
szcza p˘¦no žredniowiecznych autor˘w, dowodz† raczej powszechnožci
ukrywania si` poza dzie'em, nieujawniania swej podmiotowej obecno-
žci.
Poczucie godnožci tw˘rcy, jego wyj†tkowožci i s'awy, a na-
wet niežmiertelnožci, wykszta'ci' dopiero renesans. redniowiecze
natomiast ceni'o chwa'` samego dzie'a wartožciowanego g'˘wnie z
punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej u§yteczno-
žci. St†d te§ wynika' brak ochrony praw autorskich. redniowieczna
praktyka tw˘rcza nie tylko dopuszcza'a, ale wr`cz doradza'a korzy-
stanie z nie swoich dzie', wplatanie ich fragment˘w do swoich
utwor˘w. Sk'adanie (kompilacj`) por˘wnywano do sk'adania bukietu
kwiat˘w, wznoszenia budowli z r˘§nych cennych materia'˘w.
W epoce žredniowiecza tworzono w uniwersalnym j`zyku Kož-
cio'a, 'acinie, oraz w dopiero formuj†cych si` j`zykach narodo-
wych, kt˘re mozolnie dopracowywa'y si` poziomu odpowiedniego do
wyra§ania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych trežci. Formo-
wanie si` w'asnego j`zyka umacnia'o poczucie to§samožci narodowej.
Jednak§e žredniowieczna tw˘rczožŤ 'aci¤ska mog'a trafiŤ poza gra-
nice kraju.
redniowiecze wypracowa'o dla swej tw˘rczožci pewne regu'y
pisarskie. Dotyczy'y one zasad budowy wierszy, konstruowania dob-
rej prozy. Pojawi'y si` nowe gatunki (opr˘cz staro§ytnych): miste-
rium, dramat liturgiczny.
Misterium - przeznaczone by'o do wystawienia na scenie.
Prezentowa'o jakiž fragment historii biblijnej, konstruowane by'y
z myžl† o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrzežcija¤skich
dziej˘w ludzkožci. Pocz†tek tego dramatu to upadek cz'owieka,
punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - maj†cy nadejžŤ s†d
ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, kt˘re mia'y wyst†piŤ w
p˘¦niejszych scenach by'y od razu umieszczane i sta'y obok siebie.
Cz`sto nast`powa'o mieszanie si` scen powa§nych z komicznymi, bo
zak'adano bosko-ludzk† natur` Chrystusa i pozwala'o to na žcis'e
po'†czenie ziemskožci i žwi`tožci.
Dramaty liturgiczne - wystawiane w kožcio'ach w žwi`to wie-
lkanocne; by'y to wplecione w obrz`d nabo§e¤stwa sceny prezentuj†-
ce przybycie trzech Marii do grobu ju§ zmartwychsta'ego Jezusa
Moralitety - zadaniem ich by'o skierowanie cz'owieka na
w'ažciw† drog`; pierwotnym bohaterem moralitetu by' cz'owiek
(ktož) usytuowany mi`dzy niebem, a piek'em, dokonuj†cy odpowied-
niej linii §ycia, tocz†cy wewn`trzn† walk` mi`dzy si'ami dobra i
z'a; walka wyra§ana by'a za pomoc† alegorii, tj. uosobionych cn˘t
i grzech˘w, a jej zako¤czenie wie¤czone by'o nagrod† (kar†);
redniowieczna literatura s'u§y'a wyra¦nie okrežlonym ce-
lom.
A N O N I M O W O • , D W U J Z Y C Z N O • ,
M O R A L I Z O W A N I E , D Y D A K T Y Z M , A L E G O -
R Y Z M (sk'onnožŤ do obrazowego przedstawiania zjawisk i poj`Ť).
Ad.2. Krzy§ i miecz - to znacz†ce symbole idea'˘w žrednio-
wiecznego cz'owieka: dwa, wspomniane ju§, ožrodki kszta'tuj†ce ku-
ltur` duchow† epoki - kožci˘' i dw˘r - eksponowa'y r˘§ne wizje wa-
rtožci §ycia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji
cz'owieka charakteru w pe'ni duchowego i religijnego, zmierza' ku
idei ascezy, drugi - akceptuj†c poj`cie honoru jako najwy§szego
dobra ziemskiego - g'osi' zasad` bezwzgl`dnej wiernožci wobec Boga
i Suwerena oraz postaw` czynnej, zbrojnej obrony Wiary i W'adcy,
kszta'towa' idea'y rycerskie.
Idea' žwiecki - p. postawa rycerza Rolanda
Idea' religijny - p. Tomizm, augustynizm
Ad.3. redniowieczne zabytki j`zyka polskiego
Chronologicznie pierwszym zabytkiem jest geograficzno-his-
toryczny opis anonimowego autora, sporz†dzony w Bawarii i dlatego
skr˘towo nazwany Geografem Bawarskim. R`kopis ten pochodzi z IX w.
Zawiera nazwy plemion polskich.
Drugi zabytek to najdawniejszy polski dokument, tzw. Dagome
iudex, w kt˘rym Mieszko I oddawa' pa¤stwo pod opiek` papie§a. Do-
kument ten zosta' sporz†dzony najprawdopodobniej ok. 990 r.
Trzeci chronologicznie zabytek to Kronika merseburskiego
biskupa Thietmara, zawieraj†ca m. in. opis walk niemicko - pol-
skich w latach 1000, 1010, 1015. Thietmar wymienia nazwy niekt˘-
rych plemion polskich, grod˘w i rzek, wymienia tak§e imi` Boles'a-
wa Chrobrego.
Kolejnym i o wiele obszerniejszym jest zabytek z XII wieku.
Bulla gnie¦nie¤ska pochodzi z 1136 roku i zosta'a sporz†dzona w
kancelarii papieskiej. R`kopis zawiera rejestr d˘br arcybiskupa
gnie¦ni¤skiego zatwierdzonych przez papie§a. W trežŤ zosta'o wple-
cionych 410 wyraz˘w polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych.
Ksi`ga henrykowska zawiera dzieje klasztoru cysters˘w, a
tak§e wžr˘d zapisk˘w z 1270 r. znajduje si` pierwsze polskie zda-
nie po polsku: daj, aŤ ja pobrusz`, a ty poczywaj (daj, niech ja
pomiel`, a ty odpoczywaj).
Teraz mo§na ju§ wyr˘§niŤ kolejne dzie'a poezji i prozy:
P o e z j a . Najstarszym drukowanym polskim tekstem poety-
ckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana
śaskiego). Czas jej powstania do dziž budzi §ywe dyskusje badaczy;
jak pozwalaj† s†dziŤ najnowsze ustalenia j`zykoznawcze, narodziny
tekstu zwi†zane s† z pocz†tkami panowania W'adys'awa Jagie''y, a
wi`c z wiekiem XIV.
Z kr`giem kultury kožcielnej zwi†zane s† tak§e wiersze o
žmierci "Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci†" (XV wiek) napisana
zosta'a w typowym dla žredniowiecza gatunku dialogu. W utworze tym
uwidacznia si` proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie
licz†cego si` z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu wzgl`dne-
go, kt˘ry wprowadza zdecydowan† przewag` okrežlonego rozmiaru
zg'oskowego wers˘w. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadze-
nie nie tylko rym˘w parzystych (aa, bb), lecz tak§e ogarniaj†cych
szereg s†siaduj†cych wers˘w.
Literack† wartožŤ "Rozmowy ..." pog'`bia naturalistyczne
przedstawienie mierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z §y-
cia r˘§nych stan˘w i zawod˘w: duchowie¤stwa, zakonnik˘w, s`dzi˘w,
kupc˘w.
Z problematyk† žmierci zwi†zana jest tak§e "Skarga umiera-
j†cego" (powsta'a wkr˘tce po 1424 roku). Utw˘r ten jako pierwszy w
literaturze polskiej, posiada gatunkowe cechy testamentu poetyc-
kiego. Liryczne wyznanie umieraj†cego daj†ce žwiadectwo znikomožci
d˘br doczesnych skierowane jest do tych, kt˘rzy pozostaj† - do §y-
wych. Wa§ne wydaje si` r˘wnie§ egzystencjalne t'o utowru: poczucie
samotnožci cz'owieka, dramatyzm §ycia ludzkiego, nieuchronnožŤ
žmierci.
Motywy ascezy dominuj† w "Legendzie o žwi`tym Aleksym"
(druga po'owa XV w.). O artystycznych walorach utworu decyduje
mi`dzy innymi jego epicki charakter z wyrazižcie naznaczonym nar-
ratorem. Pe'ne niezwyk'ožci §ycie bohatera s'u§y buduj†cemu opo-
wiadaniu o osi†gni`ciu žwi`tožci na drodze umartwie¤ i rezygnacji
z urok˘w materialnego žwiata. Do zabytk˘w j`zyka polskiego inspi-
rowanych kultur† žwieck† nale§y wiersz S'oty "O zachowaniu si`
przy stole" (po'owa XV w.) oraz "Satyra na leniwych ch'op˘w" (II
po'owa XV w.). Utw˘r satyryczny posiada istotne znaczenie dla roz-
woju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pe'ni ju§ wykrysta-
lizowan† form` sylabizmu wzgl`dnego, (wersy ožmiozg'oskowe z od-
st`pstwami dziewi`ciozg'oskowymi). Trežci† "Satyry na leniwych
ch'op˘w", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje si` satyryczne
przedstawienie pozorowania przez ch'op˘w pracy pa¤szczy¦nianej.
Utw˘r wykorzystuje poetyk` kontrastu: prostota, szczerožŤ, prawožŤ
wygl†du ch'opskiego k'˘ci si` z ob'udnožci† i fa'szywoži† jego na-
tury.
P r o z a . Zabytki polskiej prozy žredniowiecznej zwi†zane
s† z kultur† religijn† i wynikaj† na og˘' z inspiracji biblijnych,
z ch`ci przyswojenia pižmiennictwu polskiemu fragment˘w Starego i
Nowego Testamentu. Taki cel posiadaj† "Psa'terz floria¤ski" (prze-
'om XIV/XV wieku); t'umaczenia "Ksi`gi psalm˘w" - kanonicznych te-
kst˘w Starego Testamentu oraz "Biblia kr˘lowej Zofii" (przeznaczo-
na dla ostatniej §ony W'adys'awa Jagie''y); t'umaczenia r˘§nych
ksi†g Starego Testamentu. Do najstarszych zabytk˘w prozy nale§†
tak§e teksty kaza¤ kožcielnych: "Kazania žwi`tokrzyskie" (prze'om
XIII/XIV w.) oraz "Kazania gnie¦nie¤skie" (XV w.).
Polskie žredniowiecze, podobnie jak ca'a kultura europejska
w tym czasie jest dwuj`zyczne. Obok pierwszych pr˘b w j`§yku oj-
czystym, rozwija si` tak§e pižmiennictwo (zw'aszcza proza) 'aci¤s-
kie. Na czo'o wysun`'y si` dzie'a historyczne i polityczne. Pocz†-
tki pa¤stwa piastowskiego opisa' Gall Anonim. Z dworem Kazimierza
Sprawiedliwego z kolei zwi†zany by' Wincenty Kad'ubek (dzie'o swe
pisa' na pocz†tku XIII wieku). Jego kronika rezygnuj†c z rzeczowe-
go uj`cia historii na rzecz traktatu moralnego. Kad'ubek realizuje
znane w žreniowieczu zalecenie Cycerona, §e minione dzieje nale§y
nie tylko opowiadaŤ, ale i upi`kszaŤ. Historia musi byŤ nauczycie-
lk† §ycia. U schy'ku žredniowiecza, w drugiej po'owie XV wieku,
dzia'a' Jan D'ugosz, kt˘ry dzieje Polski w swych "Rocznikach" do-
prowadzi' do roku 1480. D'ugosz w spos˘b žwiadomy i konsekwentny
korzysta' z tekst˘w ¦r˘d'owych oraz niezliczonej iložci dokument˘w
nie tylko polskich, ale i krzy§ackich, w`gierskich, czeskich, li-
tewskich i innych. Jego "Roczniki, czyli Kroniki s'awnego Kr˘lest-
wa Polskiego", zachowuj†c uk'ad kronikarski (chronologiczny),
przedstawia'y zarazem ca'okszta't badanych proces˘w historycznych.
Ad.4. teocentryzm - pogl†d sprowadzaj†cy ca'okszta't spraw
ludzkich do Boga, jako jedynej, najwy§szej wartožci, podporz†dko-
wuj†cy celom pozaziemskim wszystkie dziedziny §ycia i dzia'alnožci
cz'owieka;
scholastyka - wyjažnianie i uzasadnianie drog† poszukiwa¤
rozumowych dogmat˘w, orzecze¤, prawd uznawanych przez Kožci˘' za
objawione i niepodleg'e krytyce; wybitni przedstawiciele scholas-
tyki to Albert Wielki (XII/XIII w.) i jego ucze¤ žw. Tomasz z Ak-
winu (XIII w.), kt˘rego filozofia do dziž przyjmowana jest przez
Kožci˘'; z'oty okres rozwoju tej nauki przypad' na XIII w.; sytua-
cj` cz'owieka w žwiecie zakrežlonym horyzontem wiary widziano jako
dramatyczn† (p. augustynizm) albo harmonijn† (p. tomizm);
asceza - wyrzekanie si` wszelkich przyjemnožci, umartwianie
si`; surowy tryb §ycia maj†cy wg. niekt˘rych religii zapewniŤ do-
skona'ožŤ i zbawienie;
abnegacja - odmawianie sobie czegož; wyrzekanie si` czegož;
niedbanie o w'asne wygody, o sw˘j wygl†d; zaniedbanie si`;
"memento moris" - (memento - pami`taj; rodzaj ostrze§enia,
przestrogi) pami`taj o žmierci; przestroga, §e jedynym celem osta-
tecznym cz'owieka na ziemi jest žmierŤ;
tomizm - žw. Tomasz z Akwinu uzna', §e przeznaczony cz'o-
wiekowi szczebel hierarchii jest w'ažciwy, celowo dla¤ przewidzia-
ny i naturalny. Twierdzi', §e cz'owiek w'ažciwie pojmuj†cy swe
przeznaczenie musi si` staraŤ wzniežŤ wy§ej, walcz†c z pokusami
upadku, kt˘ry prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powo'ania;
tomizm k'ad' nacisk na problemy etyki, kt˘ra stabilizowa'a §ycie
ludzkie, normowa'a je wskazaniami cnoty;
augustynizm - žw. Augustyn (§y' 800 lat przed žw. Tomaszem)
uzna', §e cz'owiek jest istot† filozofuj†c†, kt˘ra rozwa§a sw†
obecnožc w žwiecie i czasie, swe dramatyczne, niejasne miejsce na
granicy byt˘w mi`dzy anio'ami, a zwierz`tami. To umieszczenie
cz'owieka mi`dzy bytami wy§szymi, a ni§szymi powodowa'o poczucie
wewn`trznego rozdarcia, rodzi'o nieustaj†cy konflikt mi`dzy ciele-
snožci†, a duchowožci†, po§†daniem dobra i z'a;
Ad.5. Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest
"Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana śaskiego).
Czas jej powstania do dziž budzi §ywe dyskusje badaczy; jak pozwa-
laj† s†dziŤ najnowsze ustalenia j`zykoznawcze, narodziny tekstu
zwi†zane s† z pocz†tkami panowania W'adys'awa Jagie''y, a wi`c z
wiekiem XIV.
Wzorowana jest na hymnach grecko - bizantyjskich, jak žwia-
dczy m. in. sam wyraz Bogurodzica, b`d†cy wiernym t'umaczeniem
greckiego Theotokos. Najstarsza cz`žŤ piežni sk'ada si` z dw˘ch
zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpožrednio do Matki Boskiej z
prožb† o wstawiennictwo u Syna, by zechcia' wys'uchaŤ ludzkich
pr˘žb. Druga zwrotka, skierowana jest do Syna Bo§ego, zawiera b'a-
gania o "zbo§ny pobyt" na ziemi i "rajski przebyt" po žmierci.
Piež¤ jest ¦r˘d'em wiadomožci o s'ownictwie i formach gramatycz-
nych ˘wczesnej polszczyzny. Obok s'owa "Bogurodzica" wyst`puj† in-
ne archaizmy j`zykowe, np. dziela (dla), bo§yc (syn Bo§y), zbo§ny
(dostatni), s'awiena (s'awiona), zwolena (wybrana), j†§ (kt˘ra),
jego§ (o co). Inaczej te§ wygl†da'a 2 osoba l. poj. trybu rozkazu-
j†cego - zyszczy, spužci, raczy. R˘§nice w g'osowni ukazuj† wyrazy
s'awiena (dziž s'awiona) i krzciciel (dziž chrzciciel). Wo'acz de-
klinacji §e¤skiej r˘wny by' mianownikowi, np. Bogurodzica, dziewi-
ca, Maryja (dziž powiedzielibyžmy - Bogurodzico, dziewico, Mary-
jo).
Rymy zewn`trzne i wewn`trzne, budowa tr˘jdzielne - ka§de
trzy wersy to zamkni`ta myžl (oddzielna). Autor pr˘bowa' si` zbli-
§yŤ do sylabizmu Archaizmy: szyk przestawny wyraz˘w w zdaniu, ar-
chizmy fleksyjne, fonetyczne.
ChoŤ Bogurodzica ma charakter piežni religijnej, szybko wy-
sz'a poza mury Kožcio'a i sta'a si` jak gdyby hymnem narodowym.
Jak twierdz† ˘wczesne žwiadectwa, žpiewa'o j† rycerstwo polskie
pod Grunwaldem i pod Warn† (kronika Jana D'ugosza). Jednoczežnie
stanowi'a nadal nieod'†czn† cz`žŤ wa§niejszych uroczystožci kož-
cielnych.
Ad.6. utw˘r hagiograficzny - opis §ycia žwi`tego; typ ten
kszta'towa' si` ju§ w pierwszych wiekach chrzežcija¤stwa na Wscho-
dzie, gdzie w j`zyku greckim spisywano §ywoty pustelnik˘w; w prze-
kazach dziej˘w i czyn˘w žwi`tych podkrežlano zw'aszcza cnoty prak-
tykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyol-
brzymiaj†c dzi'ania, post`pki oraz umartwienia bohater˘w tworz†c w
ten spos˘b wz˘r osobowy.
Przyk'adem utworu hagiograficznego jest "Legenda o žw. Ale-
ksym". Opisuje ona Aleksego, syna rzymskiego partycjusza, rozdaj†-
cego maj†tek biedakom. Odrzuca on szcz`žcie rodzinne, opuszcza dom
i ojczyzn`, §yje w biedzie, ca'e dnie požwi`caj†c modlitwie i re-
ligijnej kontemplacji. Gdy jego pobo§nožŤ nabiera rozg'osu, ucieka
z miejsca pobytu, aby, jak przysta'o na cz'owieka prawdziwie odda-
nego jedynie Bogu, §yŤ w skromnožci i zapomnieniu. Po siedemnastu
latach wraca do domu ojcowskiego i nie rozpoznany przez nikogo,
p`dzi §ycie §ebraka. Przed žmierci† spisuje histori` swego §ywota,
a po zgonie znaczonym licznymi cudami zostaje rozpoznany i kanoni-
zowany. w. Aleksy jest przyk'adem ascety.
utw˘r parenetyczny - to utw˘r maj†cy charakter pouczaj†cy,
moralizatorski;
Przyk'adem utworu parenetycznego jest "Piež¤ o Rolandzie".
Ten epicki poemat opisuje wypraw` wojenn† Karola Wielkiego, w'adcy
Frank˘w, do Hiszpanii zaj`tej przez niewiernych - Saracen˘w. Opi-
sane jest w nim zwyci`stwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tra-
giczna kl`ska tylnej stra§y armii, kt˘ra w trakcie powrotu do Fra-
ncji zosta'a zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wyci`-
ta. Zgin†' w˘wczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater
poematu, kuzyn w'adcy. Cechy rycerza Rolanda:
- odwa§ny - podejmuje walk` z silniejszym nieprzyjacielem;
- dba o honor - nie zad†' w r˘g w obawie o pos†dzenie go o
tch˘rzostwo;
- religijny - wierzy w Boga, kt˘ry zabierze jego towarzyszy
do raju;
- przyjaciel;
- patriota - umieraj†c, chce widzieŤ Francj`;
- walczy w imi` wiary chrzežcija¤skiej - nienawidz†c pogan,
walczy w spos˘b okrutny i bezwzgl`dny.
Utw˘r jest arcydzie'em gatunku "piežni o czynach" powstaj†-
cych ju§ przed XI wiekiem i tworzonych przez tzw. truwer˘w.
Epopeje žredniowieczne:
"O Karolu Wielkim i jego 12 palladynach" - epopeja francuska;
"O kr˘lu Arturze i rycerzach okr†g'ego sto'u" - epopeja angielska;
"O kar'ach i Nibelungach strzeg†cych skarbu w Repcie" - epopeja
niemiecka;
"S'owo o wyprawie Igora" - epopeja rosyjska.
Ad.7. kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowiežŤ
o przesz'ožci, najcz`žciej z pozycji žwiadka lub na podstawie bez-
požredniej relacji, podaj†ca wypadki w spos˘b chronologiczny, '†-
cz†ca relacj` o wydarzeniach z rozwa§aniami moralnymi, si`gaj†ca
po legendy i wiedz` historyczn†; w kronice pojawiaj† si` pewne ce-
chy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjnožŤ, niekt˘re obiego-
we w†tki epiki rycerskiej;
§ywot, legenda - opowiežŤ narracyjna o przesz'ožci, wier-
szem lub proz†, wprowadzaj†ca elementy fantastyki i cudownožci,
zw'aszcza w rozpowszwchnionych w žredniowieczu legendach o §yciu
žwi`tych;
kazanie - (homilia) przem˘wienie o trežci religijnej, wy-
g'aszane podczas nabo§e¤stwa, objažniaj†ce teksty religijne i za-
wieraj†ce pouczenia moralne; kazania žreniowieczne (np. Kazania
gnie¦nie¤skie) wprowadza'y realia §ycia codziennego w celu ilus-
trowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybra'y
charakter utwor˘w literackich niekoniecznie pe'ni†cych funkcje
u§ytkowe; w okresie baroku najs'ynniejsze sta'y si` "Kazania sej-
mowe" P. Skargi, kt˘ry w profetycznym (proroczym) tonie przeciw-
stawi' idea'y heroizmu i patriotyzmu wzorom §ycia ziemia¤skiego;
wz˘r osobisty-
moralitet - p. Ad.1.
misterium - p. Ad.1.
przyk'ad (egzemplum) -
piež¤ -
modlitewnik - zbi˘r modlitw lub tekst˘w nabo§nych w formie
ksi†§ki
psa'terz - zbi˘r piežni religijnych (psalm˘w);
psalm - piež¤ biblijna przeznaczona do žpiewania z towarzy-
szeniem instrument˘w strunowych, opiewaj†ca wielkožŤ i dobroŤ Bo-
ga, wyra§aj†ca podzi`kowanie, prožb`, b'aganie, niekiedy si`gaj†ca
w przesz'ožŤ i wyci†gaj†ca z niej nauki (psalmy historyczne) lub
m˘wi†ca o przysz'ožci a§ po koniec žwiata (psalmy mesja¤skie),
cz`sto o trežci pouczaj†cej lub pokutnej, zwr˘cona do Boga lub do
zbiorowožci, kt˘r† wzywa do wsp˘lnej modlitwy, cz`sto r˘wnie§ s'a-
wi†ca Boga w formie trzecioosobowej;
dialog - w literaturze staropolskiej gatunek stanowi†cy
rozmow` dw˘ch lub wi`cej os˘b, przeznaczony dla teatru;
Ad.8. žredniowiecze - terminem tym okrežla si` epok` histo-
rii i kultury europejskiej mi`dzy czasami staro§ytnymi, a nowo§yt-
nymi. Nazwy tej u§ywano ju§ w XVI w. Pocz†tek žredniowiecza wi†§e
si` najcz`žciej z 476 r. n.e., tj. z upadkiem cesarstwa zachodnio-
-rzymskiego, schy'ek zaž z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453
rok, tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkry-
ciem Ameryki); ˘wczesna feudalna Europa tworzy'a swoist† jednožŤ,
wsp˘lnot` spojon† religj† chrzežcija¤sk† i nadrz`dn† w'adz† Kož-
cio'a; o ile w Europie epoka trwa'a oko'o 1100 lat, to w Polsce
tylko 500 (X - XV w.); przyj`te okrežlenie "žredniowiecze" by'o
wyrazem pewnego lekcewa§enia §ywionego dla tej "požredniej" epoki,
okresu jakoby "bezp'odnego, mrocznego i ciemnego"; zarzucano odej-
žcie od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekszta'cenie, a po-
nadto sprzeniewierzenie si` idea'om pierwotnego chrystianizmu; re-
wizja ujemnych s†d˘w rozpocz`'a si` dopiero w XVIII w., kiedy to
zauwa§ono wielkožŤ i pot`g` jej sztuki, zw'aszcza p˘¦nožredniowie-
cznej;