Średniowieczna Europa - pojęcia

Albigensi- tzw. katarzy, obszar działania: południowa Francja , wiek XI- XII

• poglądy: odrzucenie świata materialnego, najważniejsza jest sfera duchowa, Chrystus nie był człowiekiem lecz duchem, surowe zasady postępowania, ciało to źródło zła, krucjaty przeciwko katarom papieży i rycerstwa francuskiego

Antypapież - osoba nieprawnie, samowolnie tytułująca się papieżem, występująca przeciw prawo legalnego papieża, w okresie największego upadku papiestwa na początku XV w. było równocześnie nawet trzech antypapieży

Asceza - skromne życie, bez przyjemności , surowe warunki życia, częste posty, okaleczanie się, np. biczowanie, noszenie włosienicy, gorliwa pobożność

Bakałarz - tytuł naukowy na średniowiecznym uniwersytecie odpowiednik dzisiejszego licencjata, po ukończeniu siedmiu sztuk wyzwolonych

Benedyktyni- zakon kontemplacyjny: ( intensywna modlitwa, rozmowa z Bogiem), założony w roku 529 przez Benedykta z Nursji z zasadą „módl się i pracuj” ( ora et labora), ascezą ( skromne życie, bez przyjemności ) i ubóstwem zakonników połączonym z ciężką pracą fizyczną ( prace rolnicze, ogrodnicze, receptury medyczne, przepisy kucharskie); opactwa benedyktyńskie w Polsce: Tyniec, Mogilno, Lubiń

Benedyktyńska praca- duży wysiłek połączony z dokładnością i wytrwałością przy przepisywaniu ręcznie średniowiecznych ksiąg przez skrybów ( kopistów benedyktyńskich

Beneficjum- lenno- feudum- nadanie ziemi przez władcę w dożywotnie użytkowanie jako wynagrodzenie za sprawowany urząd

Biblia pauperum- Biblia dla ubogich, większość ludzi w okresie średniowiecza analfabetami- zbiór obrazów przedstawiający sceny Starego i Nowego Testamentu, namalowany na ścianach świątyń

Bojar- ruski szlachcic, zobowiązany do służby w armii władców moskiewskich, pełniący funkcje urzędnicze

Bractwo kurkowe- rzemieślnicy skupieni w danym cechu mieli za obowiązek bronić danej części murów miejskich, baszty, w okresie pokoju dokonywali niezbędnych napraw i modernizacji, doskonalili również umiejętności strzeleckie,

Burmistrz- osoba zarządzająca miastem, wybierana z grona patrycjatu, gdy miasto wykupiło się od pana feudalnego, duża autonomia miasta

Car- tytuł władców Moskwy, następnie Rosji , użyte po raz pierwszy przez Iwana IV Groźnego w roku 1547, odpowiednik tytułu cesarza, wcześniej tytuł używany przez władców Serbii, Bułgarii

Cech- organizacje skupiające lub wykonujące podobny zawód, usługi. Rzemieślnicy cechowi wspólnie organizowali produkcję towarów i ich zbyt, ograniczali konkurencję spoza miasta, szkolili przyszłych rzemieślników, odpowiadali za obronę miasta ( danej części murów miejskich),

Ciżemki - charakterystyczne obuwie mieszczan w okresie średniowiecza z wydłużonymi czubkami, w jaskrawych kolorach

Cystersi- zakon kontemplacyjny, założony w roku 1098 przez Norberta z Molesmes, surowa reguła: asceza, ubóstwo, milczenie w czasie pracy, zamożność zakonu poprzez liczne nadania ziemskie, zgromadzenia cysterskie w Polsce: Wąchock, Oliwa, Lubiąż, Sulejów

Czapka Monomacha- korona carska, wg podania dar cesarza bizantyjskiego dla księcia kijowskiego Włodzimierza II Monomacha

Czarna śmierć- inaczej dżuma

a. objawy: ciemne plamy na ciele, powiększenie węzłów chłonnych, wysoka gorączka

b. przyczyny epidemii: bakterie dżumy zostały przeniesione z Azji przez karawany kupieckie i armie ( oblężenie Kaffy przez Tatarów), infekcja poprzez szczury i pchły, brak higieny osobistej, złe odżywianie, brudne, zatłoczone średniowieczne miasta, ucieczka przed epidemią ludności w inne rejony

c. bezsilność medycyny wobec dżumy ( charakterystyczne maski „ptasie dzioby” medyków z wonnymi olejkami, by tłumić woń rozkładających się ciał)

d. statystyki epidemii „czarnej śmierci” lata 1347-1351 śmierć około 20 mln mieszkańców Europy czyli 1/3 , na niektórych terenach nawet 75 % ludności

ziemie polskie epidemia dżumy nie dotknęła z uwagi na duże rozproszenie ludności

Czeladnik- były uczeń, który za pracę otrzymywał wynagrodzenie w zakładzie rzemieślniczym, mógł zdać egzamin mistrzowski, by założyć swój warsztat

Dominikanie- założyciel św. Dominik Guzman 1216, jako znakomici kaznodzieje walczyli z ruchami heretyckimi, inkwizytorzy

Dormitorium- sypialnia klasztorna, znajdowała się na piętrze nad salą spotkań zakonników, połączona schodami z kościołem

Drabina feudalna- system średniowiecznej hierarchii społeczeństwa

Suzeren

( władca- najwyższy senior, cesarz, król, książę)

senior senior

wasale wyżsi wasale wyżsi

możnowładcy świeccy możnowładcy duchowni

hrabiowie, baronowie biskupi i opaci

seniorzy

wasale niżsi rycerze wasale niżsi

chłopi

Dżuma- patrz czarna śmierć

Franciszkanie- - założyciel Franciszek z Asyżu 1209, działalność misyjna, kaznodziejska, skromne życie, radość, umiłowanie natury, św. Franciszek- 1228, patron ruchów ekologicznych

Giermek- młody chłopiec stanu rycerskiego od 7 roku życia przygotowywał się do roli rycerza jako giermek, uczył się jazy konnej, władania bronią, pełnił służbę u boku rycerza podczas turniejów, uczt, polowań, przygotowywał jego zbroję i konia. Uroczystego włączenia do stanu rycerskiego pasowania na rycerza dokonywał władca lub senior -następowało przekazanie pasa i miecza oraz ostróg

Gildia- związek, stowarzyszenie o charakterze obronnym, religijnym lub towarzyskim, Wobec dużego zagrożenia, jakie stanowiły na drogach bandy rabusiów, kupcy organizowali się w gildie, wspólnie ponosząc koszty organizowania podróży i gromadzenia towarów, dzięki czemu rozkładało się ryzyko związane z handlem.

Haracz- okup płacony władcom tatarskim przez podbite państwa, jego płacenie było warunkiem wydania jarłyku

Herezja- tzw. kacerstwo)- poglądy religijne uznane za sprzeczne z doktryną ( dogmatami) Kościoła.

Herb- znak rozpoznawczy rodu szlacheckiego, używany w celu identyfikacji, głównie na tarczy, elementy herbu:

Hołd lenny- uroczyste przekazanie lenna ( ziemi) przez seniora wasalowi - wasal klękał przed seniorem, wkładał złożone dłonie w ręce seniora i składał przysięgę wierności ( służba, pomoc zbrojna). Senior wręczał wasalowi symbol nadania lenna- inwestyturę ( włócznię, chorągiew lub dokument z zawartą umową, osoby duchowne otrzymywały np. pastorał czy pierścień - biskupi)

Husyci- Jan Hus, wiek XV, likwidacja hierarchii kościelnej, każdy chrześcijanin ma prawo głosić Ewangelię, komunia pod dwiema postaciami, język narodowy w liturgii

Immunitet- zwolnienie dóbr feudała ze świadczeń na rzecz seniora, ekonomiczny i sądowy ( sąd sprawowany przez wasala)

Inicjał- pierwsza litera każdego rozdziału, ozdabiana malowidłem, podobnie jak brzegi kart

Inkaust- atrament, wytwarzany z kwasu garbnikowego ( narośla dębu), guma arabska, siarczan miedzi

Inkwizycja- instytucja państwowo- policyjna Kościoła katolickiego zwalczająca herezje, czarownice od XIII w. w rękach zakonu dominikanów, stosowano szpiegostwo, tortury, palenie na stosie

Inwestytura- symbol nadania lenna- ( włócznię, chorągiew lub dokument z zawartą umową, osoby duchowne otrzymywały np. pastorał czy pierścień - biskupi

Janczarowie- około 20 tys. piechota turecka, wyposażona w łuki, potem broń palną tzw. janczarki, szable, kaftany i wysokie czapki z białego filcu) wcielani siłą do jednostek chłopcy chrześcijańskich krajów wychowywani w kulcie sułtana, fanatycy religijni, rozwinięta inżyniera wojskowa i artyleria,

Jarłyk- pisemna zgoda książąt ruskich na sprawowanie władzy od chanów mongolskich, sowicie opłacona

Jasyr- uprowadzanie w niewolę ludności atakowanych terenów dla okupu lub z zamiarem sprzedania przez Tatarów

Joannici- - Zakon Szpitalników św. Jana z Jerozolimy , założony 1113, zakon włoski, po klęsce krucjat na Cyprze, od XVI wieku na Malcie, stąd Zakon Kawalerów Maltańskich ( istnieje do dziś)

Jesień średniowiecza- określenie na pełnię i schyłek okresu średniowiecza, głównie wiek XIV i XV, pojawiają się nowe prądy artystyczne, światopoglądowe

Komendacja- umowa między seniorem i wasalem, wzajemne zależności lenne

Kolonizacja- prowadzenie osadnictwa chłopów i mieszczan ( kupców, rzemieślników)przez panów feudalnych w swoich włościach ( ziemiach) poprzez wynajętych zasadźców. Wznoszenie nowych lub rozbudowa istniejących zabudowań wiejskich i miejskich na prawie niemieckim

Kubusie- patrz żakeria

Królestwo Jerozolimskie- najważniejsze państwo krzyżowców w okresie wypraw krzyżowych, utworzone po zdobyciu Jerozolimy w roku 1099

Krucjata - wyprawa krzyżowa, nazwa od charakterystycznych znaków krzyża ( crux) z czerwonego materiału przyszywanych do ubrań, wyprawy rycerstwa europejskiego na teren Bliskiego Wschodu w wieku XI-XIII walki z siłami muzułmańskimi o obszar głównie Palestyny ( Ziemi Świętej), ponadto rycerstwo prowadziło krucjaty na terenie samej Europy przeciwko ludom pogańskim - Prusom czy ruchom heretyckim- albigensi, walensi

Krucjata ludowa ( chłopska) - 1096- tzw. ludowa- chłopska, udział głównie biedoty francuskiej ( przywódca Piotr z Amiens), która po drodze dokonywała licznych grabieży, mordów na Żydach, po dotarciu do Ziemi Świętej pokonani przez Turków

Krucjata rycerska- 1096-1099- udział rycerstwa francuskiego i włoskiego, bezwzględność krzyżowców, brak przywódcy ( Gotfryd i Baldwin z Bouillon, Robert Guiscard, Boemund, Tankred, Rajmund z Tuluzy) mordy na ludności arabskiej, zdobycie Jerozolimy i wymordowanie jej mieszkańców w roku 1099

Krzyżacy- Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w roku 1190, utworzyli nad Bałtykiem potężne państwo, które wielokrotnie walczyło z Polską ( Grunwald, wojna trzynastoletnia), istniej do dziś jako Zakon Niemiecki w Wiedniu

Lokacja- zakładanie od nowa wsi lub miasta, częściej jeżeli chodzi o miasta nowe rozplanowanie czy rozszerzenie granic istniejącego ośrodka miejskiego głównie według prawa niemieckiego ( dokumenty lokacyjne)

Łan- jednostka powierzchni gruntu rolnych w średniowieczu, około 25 ha łan wielki i około 16 ha łan mały

Ława miejska- sąd w sprawach przestępstw popełnianych w mieście

Lewant- - państwa chrześcijańskie w Lewancie- Bliskim Wschodzie ( określenie na teren Palestyny i Syrii):

Królestwo Jerozolimskie - król Gotfryd z Bouillon; Księstwo Antiochii, Hrabstwo Odessy, Hrabstwo Trypolisu

konflikty między feudałami łacińskimi w Ziemi Świętej, to ułatwiało muzułmanom zjednoczonym przez Saladyna

Manuskrypt- inaczej średniowieczny rękopis, przepisywany w skryptoriach przez mnichów głównie benedyktyńskich , stąd określenie benedyktyńska praca

Miniatura- barwne ilustracje przedstawiające sceny biblijne, postacie władców, świętych

• średniowieczne księgi miały skórzane oprawy, były dekorowane klejnotami lub emalią, zamykane złoconymi lub srebrnymi klamrami

Monarchia stanowa- wpływ stanów, głównie wyższych, a więc stanu duchownego i rycerskiego na decyzje państwowe odnośnie np. podatków, polityki wewnętrznej poprzez początki parlamentaryzmu; Stany Generalne we Francji, Wielka Karta Swobód w Anglii, parlament angielski

Niewola awiniońska- okres 1309-1377, papieże rezydowali nie w Rzymie lecz w francuskim Awinionie, od kiedy król Francji Filip IV Piękny zmusił papieża Klemensa V do opuszczenia Rzymu; zależność papieży ( pochodzili wyłącznie z Francji) od władco Francji ; okres największego upadku autorytetu Kościoła - symonia, nepotyzm, łamanie celibatu

Ojciec Kościoła- autorytety kościelne, teologowie, filozofowie - Beda Czcigodny, św. Izydor z Sewilli, św. Grzegorz Wielki, Benedykt z Nursji

Opricznina- dzielnica wydzielona dla rodziny carskiej, szlachtę - bojarów- zsyłano na gorsze terytoria tzw. ziemszczyznę masowe przesiedlenia opozycji, wyniszczenie fizyczne przez oddziały opriczników mordujących warstwy szlachty- bojarów na rzecz warstwy dworian

Ora et labora- benedyktyńska doktryna „módl się i pracuj”, połączenie modlitwy z pracą fizyczną: przepisywanie ksiąg, uprawa ziemi,

Pańszczyzna- opłata za korzystanie z ziemi pana feudalnego przez chłopów pańszczyźnianych, przypisanych do ziemi, forma zapłaty głównie odrobek na ziemi pana feudalnego

Patrycjat- najzamożniejsza warstwa, kupcy, właściciele warsztatów, często pochodzenia niemieckiego, z ich grona wybierano władze miejskie

Pergamin- wyprawione skóry cielęce, owcze, kozie, skórę moczono w zaprawie wapiennej, zeskrobywało sierść, moczono, garbowano, suszono i bielono, wygładzano pumeksem

Plebs- - najbiedniejsza cześć mieszczaństwa, nie miała praw miejskich, byli to najemni pracownicy, żebracy, włóczędzy, zbiegli ze wsi chłopi ( „powietrze miejskie czyni wolnym”)

Podgrodzie- podgrodzia znajdowały się przy grodach obronnych ( klasztorach i placach targowych) za panowania pierwszych Piastów

- gród jak i podgrodzie otoczone było wałem, ludność podgrodzi uprawiała ziemię, z czasem coraz liczniej osadzali się w nich kupcy i rzemieślnicy

Pogrom- przejaw antysemityzmu, prześladowania, grabież mienia, połączone z mordami ludności żydowskiej np. w czasie krucjat, epidemii dżumy

Pospólstwo- rzemieślnicy i drobni kupcy, nie mogli wybierać władza ani do nich kandydować,

Porta Ottomańska- określenie w Europie na imperium osmańskie

Powstanie Wata Tylera- powstanie mas ludowych w Anglii w roku 1381 na które ciągle nakładano nowe podatki w związku z prowadzoną wojną stuletnią, powstańcy występowali przeciw feudalizmowi, klerowi, żądające zniesienia podziałów stanowych,

Prawo primogenitury- dziedziczenie majątku i tytułu przez najstarszych synów rycerzy, możnych

Predestynacja- przekonanie o braku możliwości zmiany swego losu, który określił Bóg po naszym przyjściu na doczesny świat, jesteśmy przeznaczeni na zbawienie lub potępienie, żadne uczynki nie mogę tego zmienić, poglądy istotne dla ruchów protestanckich, nauk Jana Wiklefa, Jana Kalwina

Prekarium- przekazanie ziemi w bezpłatne użytkowanie ( dzierżawę) wasalowi przez seniora z zastrzeżeniem zwrotu na wezwanie seniora

Prereformacja- określenie na ruchy heretyckie późnego średniowiecza, szczególnie poglądy Jana Wiklefa,

Pręgierz- postawiony przy ratuszu, słup, do którego przywiązywano skazanego przestępcę w celu publicznego ukarania, karano chłostą

Rajca miejski- przedstawiciel patrycjatu sprawujący władzę w mieście, odpowiednik dzisiejszego radnego, uchwalał prawo miejscowe- tzw. wilkierze, dbał o rozwój miasta, zbierał opłaty targowe ( waga miejska)

Ratusz- znajdował się na środku rynku, pełnił funkcję siedziby władz miasta.

Rekonkwista- ( odzyskiwania terytoriów przez władców chrześcijańskich kosztem Arabów- zwanych Maurami ) w Hiszpanii

Renta feudalna - opłata za korzystanie z ziemi ( lenno) seniora przez wasala głównie w pieniądzu, czasami w płodach rolnych

Rynek - centralny punkt średniowiecznego miasta, główne miejsce handlu

Scholastyka- św. Tomasz z Akwinu, filozofia szkolna średniowiecza, każde twierdzenie trzeba udowodnić dzięki wiedzy z Biblii, traktatów religijnych, dzieł antycznych Platona, Arystotelesa

Senior- zwierzchnik lenny podległego mu wasala, wyższy rangę w drabinie feudalnej, przekazywał wasalowi ziemie, urzędy, immunitety, oczekując renty feudalnej, pomocy zbrojnej, wierności i rady.

Siedem sztuk wyzwolonych - : dwa stopnie nauki w średniowiecznym uniwersytecie: triwium ( gramatyka ( łacińska), dialektyka ( logiczne myślenie), retoryka ( przemawianie), quadrivium( muzyka, arytmetyka, geometria, astronomia)- tytuł bakałarza ( nauczanie atrium) lub magister atrium- kontynuacja studiów

Sobór w Konstancji - obradował w latach 1414-1418, wybrano wówczas jednego papieża, oskarżono o herezję i spalono na stosie Jana Husa w roku 1415

Sołtys- funkcja dziedziczna, sprawował sądy w imieniu feudała- tzw. ława, pobierał w imieniu feudała czynsz, kary przez niego zasądzone, za co otrzymywał część sum) otrzymywał 2-4 łanów, mógł prowadzić młyn, karczmę

Spahisi- wojska lenników sułtana osmańskiego

Stany Generalne- Stany Generalne ( stan I- duchowny, stan II- szlachta, stan III- mieszczanie i chłopi)- Filip IV Piękny 1302

Synod w Clermont- 1095 - papieża Urban II wzywa chrześcijan do wojny z niewiernymi- hasło : „Bóg tak chce” ( Turkami seldżuckimi i muzułmanami Arabami i walki o wyzwolenie z ich rąk Ziemi Świętej

- obietnica zdobycia na Bliskim Wschodzie bogactw, terenów osadniczych, majątków, stanowisk, słowem lepszego życia

- walka z niewiernymi ( muzułmanami) - obietnica zbawienia

System lenny- system wzajemnych zależności między seniorami, którzy nadają ziemie, urzędy ( lenna, beneficja, prekaria), immunitety ( zwolnienia) na rzecz zależnych od nich wasali, głównie niższych rangą feudałów ( rycerzy) świeckich i duchownych zobowiązanych do hołdu lennego, pomocy zbrojnej, służenia radą i wierności seniorowi

Sułtan- władca muzułmański, Turków seldżuckich, np. Saladyn, a przede wszystkim Turków osmańskich, sprawujący władzę jak despota przy pomocy dworu i rzeszy urzędników, ponadto zwierzchnik religijny

Suzeren - najwyższy senior w hierarchii drabiny feudalnej, władca, a więc cesarz, król, książę

Taboryci - radykalny odłam husytów w okresie wojen husyckich 1419-1434, nazwa od góry Tabor i sposobu walki z użyciem ruchomych wozów taborowych przez przywódcę ruchu Jana Żiżkę

Taniec śmierci- postrzeganie epidemii dżumy jako kary za grzechy - motyw „tańca śmierci” w sztuce schyłku średniowiecza, następnie w okresie baroku - wyobrażenie tańczących ludzkich szkieletów- ( memento mori- Pamiętaj ,że umrzesz)

Templariusze- Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona, nazwa od templum , czyli świątynia, rycerze francuscy, powstał w roku 1119, bardzo zamożny zakon, przez co padł ofiarą króla Francji Filipa IV Pięknego, który w 1307 r. oskarżył zakonników herezje, skazał na tortury i śmierć na stosie

Trivium- pierwszy stopień nauki w średniowiecznym uniwersytecie, obejmował gramatykę łacińską, retorykę i dialektykę

Trójpolówka- forma uprawy ziemi na dużych powierzchniach tzw. niwach : zboże jare ( wysiew na wiosnę, zbiór latem) - zboże ozime ( wysiew jesienią, zbiór latem lub jesienią)- ugór ( nieużytek, zwykle pastwisko, łąka)

Trzeci Rzym- określenie na Moskwę jako spadkobiercę idei imperium rzymskiego i Bizancjum. Moskwa po małżeństwie Iwana III Srogiego z księżniczką bizantyjską Zofią Paleolog przejęło bizantyjski ceremoniał dworski, herb - dwugłowy czarny orzeł, Moskwa po upadku Konstantynopola stała się siedzibą patriarchy prawosławnego

Utrakwiści ( kalikstyni)- umiarkowane skrzydło husytów w okresie wojen husyckich 1419-1434, które zwyciężyło starcie z radykalnymi taborytami w bitwie pod Lipananmi

Quadrivium- drugi, wyższy stopień nauki w średniowiecznym uniwersytecie, obejmował: muzykę, arytmetykę, geometrię i astronomię

Waga- stawiana przy ratuszu; ważono na niej towary kupców, opłaty pobierane za tę usługę były ważnym źródłem dochodu rady miejskiej ( rajców)

Walensi- obszar działania: Francja, wiek XII, założyciel Piotr Waldo

• poglądy: wyrzeczenie się własności, życie w ubóstwie, odrzucenie zwierzchnictwa papieża i władców świeckich , podstawa wiary to Biblia, krytyka bogactwa Kościoła, odrzucenie śpiewu, muzyki kościelnej, kultu obrazów, pielgrzymek, odpustów, pacyfizm ; prześladowania waldensów przez inkwizycję ( instytucja kościelna powołana do wykrywania i zwalczania herezji)

waldensi do dni dzisiejszego żyją w rejonach włoskich Alp

Wasal- osoba stanu rycerskiego lub duchownego będąca niżej w hierarchii systemu lennego od swego zwierzchnika- seniora, zobowiązana do pomocy zbrojnej i posłuszeństwa służby seniorowi w zamian za otrzymane lenna ( ziemie), urzędy, immunitety.

Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem- główna zasada feudalizmu, oprócz Anglii

Wielka Karta Swobód- nadana w roku 1215 przez króla angielskiego Jana bez Ziemi ( wpływ rycerstwa na wysokość podatków) , początki monarchii stanowej w Anglii

Wielki dywan- odpowiednik rządu - rady państwa w imperium osmańskim, głos doradczy sułtana

Wielki wezyr- odpowiednik premiera, naczelny wódz podczas wojny- stał na czele wielkiego dywanu

Wikflici- lollardowie- twórca Jan Wieklief, wiek XIV, poglądy; nauka o predestynacji ( z góry każdy jest przeznaczony do zbawienia lub potępienia, ubóstwo kleru, jedyne źródło wiary Biblia, odrzucenie spowiedzi, celibatu, kultu świętych, kultu relikwi obrazów

Wilajety- podział imperium osmańskiego na prowincje- tzw. wilajety, te dzieliły się na sandżaki,

Wielki Książę Moskiewski- tytuł władców Moskwy o roku 1228 - Iwan I Kalita do roku 1547 , gdy Iwan IV Groźny obwołał się carem

Wielki kurułtaj- zjazd plemion mongolskich w celu wyboru wodza- chana ( wielki władca)

Wilkierz- ustawy rady miejskiej, prawo miejscowe

Wirydarz- kwadratowy lub prostokątny ogród klasztorny, symbolizował biblijny raj

Wojna dwóch róż- jeden ze skutków wojny stuletniej, wojna domowa w Anglii- w latach 1455-1485- Lancastrów ( biała róża) i Yorków ( czerwona róża)

Wojna stuletnia- najdłuższy w historii konflikt zbrojny toczył się w latach 1337-1453 między Anglią i Francją, spór o terytoria Gujenny, Flandrii oraz spór dynastyczny o następstwo tronu francuskiego po wygaśnięciu dynastii Kapetyngów, klęski rycerstwa francuskiego w bitwach po Crecy, Poitiers, Azincourt, przełom w wojnie to działalność bohaterki narodowej Francji Joanna d` Arc, Francja wychodzi zwycięsko z wojny, zaczyna się budowa centralizowanej monarchii Walezjuszy.

Wojny husyckie- wojny husyckie 1419-1434:

• Hus otrzymał od króla Zygmunta Luksemburskiego list żelazny na sobór w Konstancji, lecz pomimo formalnej ochrony został uwięziony, osądzony i skazany jako heretyk na spalenie na stosie, co wywołało wojny husyckie,

• przyczyny wojen husyckich to: dominacja niemieckiego patrycjatu, szlachty, duchowieństwa- element narodowy w wojnach, nadużycia Kościoła w Czechach,

• sukcesy husytów - taborytów pod wodzą Jana Żiżki w walkach z siłami Zygmunta Luksemburskiego

• konflikt między husytami utrakwiści- kalikstyni ( umiarkowani) i taboryci ( radykalni) - zwycięstwo utrakwistó pod Lipanami 1433,

• zatwierdzenie tzw. kompaktów praskich- uznanie władzy Zygmunta Luksemburskiego za wprowadzenie w Czechach liturgii narodowej, komunii pod dwiema postaciami, przejęcie przez państwo i szlachtę majątków kościelnych

Wolnizna- czas na zagospodarowanie dla nowych osadników, zwolnienie z renty feudalnej- opłat czynszowych i danin w naturze ( płody rolne, wykonywanie prac polowych- tzw. pańszczyzna, odrobek) przez pierwsze lata

Wójt- ( wcześniej zasadźca)- założenie kramów, jatek ( stragan z mięsem), młynów, procent od czynszu po upływie wolnizny, sprawowanie sądu

Zakony kaznodziejskie- określenie na zakony żebracze, jak franciszkanie, dominikanie, augustianie

Zakony kontemplacyjne - określenie na zakony : benedyktynów, cystersów

Zakony rycerskie - określenie na zakony Krzyżaków, templariuszy, joannitów

Zasadźca- osoba, której zadaniem było znalezienie odpowiednich osadników w imieniu feudała na wsi jak i w mieście. Zasadźca na wsi zostawał sołtysem wsi, a w mieście wójtem, pełniąc rolę nadzorcy

Ziemia Święta- określenie na obszar Bliskiego Wschodu, głównie Palestynę i Syrii, na którym między XI- XIII wiekiem toczyły się wojny krzyżowe między rycerstwem europejskim a siłami muzułmańskimi

Złota Orda- część imperium mongolskiego, obejmująca ziemie ruskie, Kaukaz, chanat krymski, stepy nadczarnomorskie, Syberię założona przez Batu-chana

Żak- średniowieczny student

Żakeria - powstanie ludowe w północnej Francji 1358, określenie od Jacques Bonhomme ( żak bonom)- Kuba Prostak, jakiego używała francuska szlachta wobec chłopów, wystąpienie antyfeudalne chłopów przeciw feudalizmowi i grabieżom najemników w okresie wojny stuletniej, chwilowo zajęli Paryż

® Michał Motała 2010

---