WPŁYW ZAGROŻEŃ NA FUNKCJONOWANIE SPOŁECZEŃSTWA
Funkcjonowanie człowieka jest determinowane w decydującym stopniu przez otoczenie, w jakim jest ulokowany, na które składają się szeroko rozumiane uwarunkowania przyrodnicze, jak też wielopłaszczyznowe relacje międzyludzkie. Uczucie strachu, obawy, niepokoju jest nieodłącznie wpisane w naturę ludzką. Stany lęku są konsekwencją antycypacji zagrożeń o charakterze subiektywnym albo obiektywnym, rzeczywistym bądź kreowanym tylko w wyobraźni, odnoszącym się do całej grupy lub tylko do konkretnej jednostki.
Przez zagrożenie należy rozumieć brak gwarancji zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów w konkretnych warunkach, eliminację elementów sprzyjających spełnieniu postawionych celów. Podmiotem zagrożenia mogą być pojedyncze osoby, jak też różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe, czy wreszcie cała ludzkość. Stosownie do tego możemy wyodrębniać różne rodzaje zagrożeń: indywidualne (osobowe, personalne), grupowe (rodowe, plemienne), narodowe (państwowe), międzynarodowe (regionalne, globalne).
Z globalnego punktu widzenia, w wymiarze obiektywnym, obawiamy się terroryzmu, wojny nuklearnej, żywiołów przyrody, konfliktów międzynarodowych. Z subiektywnego, indywidualnego punktu widzenia obawiamy się o nasze życie, zdrowie, losy własne i najbliższych. Wraz ze wzrostem aktywności życiowej, skorelowanej z rozwojem cywilizacyjnym zwiększa się skala niebezpieczeństw, na które jest narażony. Współczesne społeczności stają się społeczeństwami ryzyka. Takie społeczeństwa można określić mianem społeczeństwa katastrof. Takiemu społeczeństwu zagraża to, „że stany wyjątkowe, stają się stanami normalnymi”. Optymistyczne jest jednak to, że wraz z pojawianiem się nowych zagrożeń ludzkość im się przeciwstawia tworząc nowe, lub doskonaląc stare, sposoby, metody i organizacje zabezpieczania.
Z drugiej strony stan wielorakich zagrożeń, jakim jest doświadczane współczesne społeczeństwo, bywa także narzędziem w wykorzystywanym w walce politycznej. Zagrożenia dla pokoju i demokracji, przestępczość, polityka karna, bezrobocie i inne kwestie społeczne są źródłem źródła leków i ryzyka, a jednocześnie często są używane, jako środek ułatwiający sięganie po władzę. W tym ujęciu zagrożenia stanowią istotny element kształtujący funkcjonowanie jednostek, społeczności lokalnych, państwa i relacje międzynarodowe. Z tej przyczyny identyfikacja tych stanów i zjawisk jest dla wielu osób, partii politycznych i innych grup niezwykle istotna.
Ludzie są jednocześnie twórcą i produktem procesów społecznych. Wszystkie dokonania społeczeństw są efektem celowych bądź niezamierzonych działań człowieka. Ludzie zbiorowym wysiłkiem produkcyjnym, politycznym, kulturowym, edukacyjnym kreują środowisko, w którym żyją, ustalają warunki i normy współżycia, co z kolei determinuje jakość ich życia. Naturalnie udział poszczególnych jednostek w tworzenie historii nie jest jednakowy. Sposób myślenia, oceny i wartościowania człowieka są obrazem rzeczywistych relacji społecznych. Emocjonalny stosunek człowieka do obowiązujących uwarunkowań, do konkretnych procesów i zjawisk wyraża sie postawami: odrzucenia lub akceptacji aprobaty, które stwarzają poczucie bezpieczeństwa lub na odwrót lęku, strachu czy zagrożenia.
Dynamiczny rozwój technologiczny i ekonomiczny, rozszerzające się obszary globalizacji, zamazywanie tradycyjnych granic, to tylko wybrane z wielu czynników generujących wzrost zagrożeń bezpieczeństwa. Jest to skorelowane z zachowaniem równowagi w skali zarówno mikro jak i makroekonomicznej, w tym zagwarantowania dostaw surowców strategicznych. Innym źródłem zagrożeń jest sam proces rozwoju cywilizacyjnego i demograficznego ludności. Intensywny wzrost populacji, zwłaszcza w miastach, a jednocześnie uzależnienie ludzi w nim żyjących od dostaw żywności, wody, energii oraz sprawności systemów sanitarnych stwarza duże zagrożenia związane z możliwymi awariami infrastruktury technicznej i komunikacyjnej niebezpiecznymi dla zdrowia i życia ludzi. Stopień zagrożenia dla mieszkańców może wzrastać przez nierozważne zagospodarowanie przestrzenne, przejawiające się zabudową utrudniającą dojazd pojazdów służb ratunkowych do miejsc zdarzeń bądź nadmiernym wybrukowaniem i zaasfaltowaniem powierzchni, a przez to zmniejszeniem terenów zielonych. Również tereny wiejskie i samo rolnictwo mogą z uwagi na brak infrastruktury sanitarnej, zakwaszenie gleby będące wynikiem zanieczyszczenia atmosfery i opadów atmosferycznymi (kwaśne deszcze), chemizacją, promieniotwórczym skażeniem żywności, nieodpowiednią melioracją, chorobą wściekłych krów, ptasią grypą i pryszczycą, skutkujących istotnymi problemami ekonomicznymi oraz kłopotami w zaopatrzenie w żywność, tworzenie psychozy strachu w społeczeństwie.
Konsekwencją nasilających się anomalii klimatycznych są klęski żywiołowe. Zagęszczenie tych zjawisk, a zwłaszcza konsekwencji ocieplenia implikowanego nadmierną emisją określonych gazów skutkuje degradacją środowiska naturalnego przejawiającego się między innymi obumieraniem lasów. To powoduje, że należy się spodziewać przyrostu intensywnych wichur, ulew i nawałnic. Regulacja rzek, zabudowa ich naturalnych terenów rozlewowych, zwiększają zagrożenia powodziowe.
Kolejny rodzaj zagrożenia współczesnych czasów to terroryzm, którego skutkiem działania mogą być zarówno zniszczenia obiektów budowlanych oraz urządzeń technicznych, jak również choroby zakaźne, powodzie, skażenia środowiska. Miejsca szczególnie podatne na działania terrorystyczne stanowią urządzenia i obiekty infrastruktury gospodarczej, przemysłowej, kulturalnej i komunalnej. Takimi obiektami mogą być przykładowo sieci przesyłowe gazu, energii elektrycznej, elektrownie, zwłaszcza jądrowe, drogi, mosty, dworce kolejowe, porty lotnicze, węzły telekomunikacyjne, ujęcia wody pitnej, zakłady i magazyny przechowujące środki toksyczne czy inne materiały niebezpieczne, ośrodki władzy, obiekty kultu religijnego, teatry, kina, dyskoteki.
Generalnie można stwierdzić, że ilość czynników generujących zagrożenia wraz z rozwojem cywilizacyjnym stale wzrasta, pomimo stosowania coraz doskonalszych systemów zabezpieczeń. Optymistycznym jest to, że w miarę jak pojawiają się nowe rodzaje zagrożenia, ludzkość potrafi przeciwstawiać się im, tworząc nowe, lub doskonaląc stare, sposoby zabezpieczania się przed nimi.
Z uwagi na genezę powstawania zagrożenia można wyróżnić zagrożenia naturalne - będące konsekwencją działania sił przyrody i zagrożenia cywilizacyjne związane z działalnością człowieka, mogące być przyczyną powstania katastrof i awarii technicznych. Do zagrożeń naturalnych należy zaliczyć: powodzie, huragany, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, intensywne wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, zjawiska lodowe na rzekach, jeziorach i zbiornikach wodnych, epidemie chorób zakaźnych ludzi lub zwierząt, masowe występowanie gryzoni, owadów itp. Natomiast cywilizacyjną genezę mają pożary, awarie chemiczne, katastrofy komunikacyjne, zagrożenia ekologiczne i antropogeniczne, katastrofy budowlane, katastrofy górnicze, awarie i wypadki radiacyjne, awarie i uszkodzenia infrastruktury technicznej, działania terrorystyczne, zagrożenia bezpieczeństwa publicznego itp. Nie sposób jednak przeprowadzić jednoznacznego rozgraniczenia między zagrożeniami naturalnymi i sztucznymi. Przeciwnie, w wielu sytuacjach zagrożenia mogą się wzajemnie wzmacniać. Poprzez pojawienie się efektu synergii potencjał zagrożeń mających swoje korzenie zarówno w przyrodzie jak też wynikających z rozwoju cywilizacyjnego jest o wiele większy, aniżeli zagrożenia generowane przez pojedyncze źródła.
Rozwój cywilizacyjny, obok bezsprzecznych zalet, wzbudza równocześnie zagrożenie poczucia bezpieczeństwa, które jest jedną z najważniejszych pierwotnych potrzeb człowieka, wpływających na przebieg bieżących wydarzeń na indywidualny los każdego człowieka. To powoduje, że obrona przed zagrożeniami i niebezpieczeństwami pochodzącymi z zewnątrz jest od narodzin aż po śmierć naczelnym motywem ludzkiego działania. Zagrożenia bezpieczeństwa człowieka pochodzące z zewnątrz w pierwszej kolejności wpływają na stan jego bezpieczeństwa socjalnego (social seciurity), będący domeną gwarancji państwa, a więc ciążącej na nim powinności tworzenia warunków umożliwiających zaspokajanie potrzeb materialnych, kulturalnych i opiekuńczych.
Na indywidualną i grupową ocenę stanu bezpieczeństwa ma wpływ ocena organizacji społeczności, w której żyje jednostka w kontekście systemu sprawiedliwości w niej obowiązującej. We współczesnych społeczeństwach instytucje prawne mające bronić obywatela przed arbitralnymi działaniami wszelakiej władzy, ulegają często presji określonych sił politycznych czy też ze strony dysponentów kapitału. Brak zaufania do wymiaru sprawiedliwości stanowi kolejny element przyczyniający się pogorszeniu poczucia bezpieczeństwa jednostki i całych grup społecznych.
Rozszerzające się procesy globalizacyjne doprowadziły do zawężenia się grona osób mających dostęp do dostatku. Prowadzi to do tworzenia się dużych napięć na tle socjalnym. Wydaje się być uzasadnionym stwierdzenie, że stopień natężenia kwestii socjalnej przekłada się na poczucie stanu zagrożenia współczesnego człowieka. Ten stan zagrożenia jest jednym z najistotniejszych czynników wywołujących wiele rodzajów patologii społecznych, na czele z terroryzmem.
Występowanie zagrożeń przejawia się poczuciem lęku u osób spodziewających się wystąpienia niechcianych, niebezpiecznych zjawisk czy sytuacji. Człowiek nieustannie żyje z poczuciem egzystencjalnego lęku, mniej lub bardziej uświadomionego, związanego z zagrożeniami pochodzącymi od natury, od drugiego człowieka, jak i od społeczeństwa. Rozmaitość doświadczanych lęków społecznych prowadzi do refleksji nad ich przyczyną: ściślej pojawia się pytanie czy istnieje jakaś fundamentalna przyczyna, która je powoduje. W teorii można spotkać wyróżnienie czterech kategorii lęku: biologiczny, społeczny, moralny i dezintegracyjny. A. Kępiński redukuje owe cztery kategorie do jednego - lęku przed śmiercią pojmowaną nie tylko w ujęciu biologicznym, lecz również w aspekcie społecznym, jako „śmierć społeczna" („moralna", „cywilna"), oznaczająca środowiskowy ostracyzm. Mobilizujący charakter ma lęk dezintegracyjny powodowany zewnętrznymi przemianami, które wymagają reakcji. Zachowania inspirowane tym mogą mieć charakter twórczy lub, gdy trudno sprostać zmianom, może wywoływać zachowania patologiczne.
Bardzo często lęk jest wykorzystywany do powodowania do określonych zachowań. Strach stał sie narzędziem sterowania społecznego. Na strachu bazuje posłuszeństwo w rodzinie, w szkole, w Kościele, w instytucjach państwowych i wymiaru sprawiedliwości. Strach i przemoc dominują w kulturze, jako wzorce aprobowanych postaw. Wydaje się, że pokonanie strachu, wyzwolenie z podporządkowanej uległości dokonać się może za sprawą edukacji, demokratyzacji życia politycznego, tolerancji, poszanowania praw człowieka.
Zjawiska dokonujące się w otoczeniu społecznym i przyrodniczym w oczywisty sposób przekładają się na indywidualne odczucia i zachowania jednostek, a następnie implikują funkcjonowanie całych grup społecznych. Zagrożenia wynikające z destrukcji zewnętrznego środowiska wpływają negatywnie na wewnętrzne środowisko człowieka, rozumianym, jako „procesy zachodzące na najwyższym poziomie ludzkiej biologii, tj. w układzie nerwowym, ustroju psychicznym i świadomości człowieka”. Katalog zagrożeń czyhających na współczesnego człowieka należy uzupełnić o obniżenie wieku zapadalności i wzrost zachorowalności na choroby psychiczne, w szczególności na depresje, nerwice i fobie społeczne implikowane kumulacją sytuacji stresowych. Z drugiej strony destrukcja natury ludzkiej poważnie niweluje dynamikę ochrony środowiska zewnętrznego i w efekcie okazuje się bardziej szkodliwa i niebezpieczna aniżeli straty zadawane człowiekowi przez jego środowisko przyrodnicze i społeczne.
Destrukcyjne bodźce, które osłabiają i wyniszczają struktury psychiczne jednostek, podważają tym samym racjonalność działań zbiorowych, prowadzą do rozbicia ich integralności, dehumanizują i dezintegrują relacje interpersonalne. Efektem tego jest powstanie nawarstwiających się na siebie konfliktów i nieszczęść, a w szczególności:
• błędów wychowawczych - determinujących życie rodzinne, co w efekcie wpływa na jakość stosunków społecznych, postawy obywatelskie, stosunek do obowiązujących praw i kodeksów moralno-obyczajowych;
• lekceważący stosunek władz (w tym również pracodawców) do psychiki podwładnych wpływa ujemnie na ich zachowanie i sposób oceny rzeczywistości;
• uprzedmiotowienie człowieka i komercjalizacja stosunków międzyludzkich rozbija poczucie wspólnoty i spoistości grupy, implikuje kreowanie postaw egoistycznych, zadaniowych, pomijających interes wspólnotowy;
• zagrożeniem środowiska wewnętrznego człowieka jest brutalizacja postaw, języka, przemoc i deprywacja. Utrwalają one mechanizmy utrudniające przyswojenie sobie koncyliacyjnego sposobu rozwiązywania osobistych i społecznych kwestii;
• trudności w odróżnianiu dobra i zła są źródłem agresji, która wpływa na stopień poczucia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Jeżeli więc obserwuje się wzrost agresji młodego pokolenia, to z pewnością zjawisko to jest w dużej części spowodowane zachwianiem wzorców zachowań, przejmowanych ze społeczności ludzi dorosłych.
Występowanie zagrożeń wymaga podejmowania działań mających na celu eliminację bądź przynajmniej istotne ograniczenie negatywnych następstw wyzwolenia się potencjału z nimi związanego. Problem bezpieczeństwa wymaga ujęcia wieloaspektowego, uwzględniającego interesy podmiotu, warunki bezpieczeństwa, strategiczne i doraźne koncepcje działań na rzecz osiągnięcia przyjętych celów oraz zasoby niezbędne do realizacji. Interes danego podmiotu, którym może być społeczność międzynarodowa, naród, grupa czy też pojedyncza osoba, jest zobrazowaniem jego tożsamości, przyjętych wartości, tradycji, aktualnych potrzeb i aspiracji przyszłościowych. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, iż niektóre z interesów są żywotne, czyli niezbędne do przetrwania w danych warunkach inne zaś mają charakter pomocniczy do tych pierwszych, są oczekiwane i związane z jakością tego egzystowania. Na bazie tak zdefiniowanych interesów konstruowane są cele strategiczne w dziedzinie bezpieczeństwa. O ile interesy podmiotu odzwierciedlają niezależne od bieżących warunków wartości i jego aspiracje, to cele strategiczne odnoszą się do konkretnych warunków w danym okresie historycznym istnienia podmiotu. Dalszą konkretyzacją celów strategicznych cele doraźne, odnoszące się do konkretnego działania w ramach całej strategii postępowania. We wszystkich tych działaniach koncepcyjnych, których celem jest eliminowanie lub przynajmniej redukcja zagrożeń, należy dokładnie rozpoznać środowisko bezpieczeństwa, czyli wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne warunki bezpieczeństwa (społeczne, ekonomiczne, polityczne, militarne, kulturowe, informacyjne, psychologiczne i inne). W takim rozpoznaniu pomocna jest analiza czterech podstawowych kategorii, jakimi są: szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia.
Dla egzystencjalistów, takich jak Jean-Paul Sartre czy Sören Kierkegaard, są wręcz treścią ludzkiego istnienia, tworem rozgorączkowanej wyobraźni, oczekującej negatywnych w skutkach wydarzeń.
U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2004.
Zob. Problemy społeczne w grze politycznej, pod red. J. Królikowska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006
A. Kępiński, Lęk, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 321- 332.
P. Szcepaniak, Strach i lęk - wybrane problemy, [w:] Czego obawiają się ludzie? Współczesne zagrożenia społeczne - diagnoza i przeciwdziałanie, red. M. Libiszowska-Żółtkowska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007, s. 77-98
J. Dębowski, O wewnętrznym środowisku człowieka, [w:] Res Humana, nr 3- 4/2006, s. 11.
Fobia społeczna nazywana również nerwicą społeczną przejawia się silnym lekiem przed różnymi sytuacjami społecznymi. Jest zaliczana do chorób cywilizacyjnych. Zob. M. Leary, R. M. Kowalski, Lęk społeczny, GWP, Gdańsk 2001, s. 10-11.
Skutki, jakie wywołuje stres u poszczególnych jednostek jak też w odniesieniu do zmiany zachowań grup społecznych zostały szerzej omówione m.in. w W. Losiak, Psychologia stresu, WAIP, Warszawa 2008.
J. Dębowski, O wewnętrznym środowisku człowieka, [w:] Res Humana, nr 3- 4/2006, s. 14-15.
S. Koziej, Strategiczne problemy bezpieczeństwa globalnego i euroatlantyckiego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005.