Renesans w Polsce, podr., s.98 - 114 oprac. RM

1. Okres renesansu jako „złoty wiek” w historii kultury polskiej (wiek XVI)

2. Początki druku na ziemiach polskich.

- pierwsze drukowane teksty w j. polskim: trzy modlitwy („Ojcze Nasz”, „Zdrowaś Mario”, „Wierzę

w Boga Ojca”) zamieszczone w statutach synodalnych biskupów wrocławskich, drukarnia Kaspra Elyana,

Wrocław 1473 r.

- pierwsza książka wydrukowana cyrylicą: Kraków, 1491 r. drukarnia Ormianina Szwajpolta Fiola,

- krakowskie drukarnie w XVI w.: Jana Hallera (wydrukowała w 1506 r. Statuty Łaskiego oraz pieśń Bogurodzicę:

pierwszy drukowany w j. polskim tekst poetycki, opis pod il. w podr., s.103) , Floriana Unglera, Hieronima Wietora

3. Pierwsi humaniści w Polsce: · Konrad Celtis - poeta piszący po łacinie, pochodził z Niemiec, przebywał w Krakowie w l. 1489 -

1491, gdzie założył stowarzyszenie literackie Sodalitas Litteraria Vistulana, studiował na

uniwersytecie krakowskim matematykę i astronomię u słynnego profesora Wojciecha z Brudzewa

· Kallimach (Filip Buonaccorsi) - emigrant z Włoch, w Polsce od 1470 r., humanista, historyk,

dyplomata, wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, doradca króla Jana Olbrachta,

autor tzw. Rad Kallimacha (Consilia Callimachi) dedykowanych Janowi Olbrachtowi

Kallimach zm. w Polsce w 1496 r., pochowany został w krakowskim kościele dominikanów (płytę nagrobną zaprojektował Wit Stwosz)

4. Znaczenie „polskich erazmian” (Polaków - uczniów i przyjaciół Erazma z Rotterdamu) w kulturze renesansu

w Polsce - np. biskup krakowski Piotr Tomicki, A. F. Modrzewski, Jan Łaski zw. Młodszym (teolog

kalwiński, bratanek kanclerza Jana Łaskiego)

biskup warmiński i kardynał Stanisław Hozjusz (uczestnik soboru trydenckiego, zwolennik kontrreformacji)

wniosek: wśród polskich erazmian byli ludzie o różnych poglądach, zarówno zwolennicy reformacji jak i kontrreformacji

5. Szkolnictwo w Polsce w epoce renesansu

- szkoły wyższe:

▪ Akademia Krakowska: wysoki pozom nauczania prawa, astronomii, matematyki w XV w., (Wojciech z

Brudzewa: słynny wykładowca Akademii Krakowskiej u schyłku XV w., nauczyciel M. Kopernika),

w drugiej połowie XVI prestiż Akademii krakowskiej obniżył się, miało to związek z rozwojem reformacji

(uczeni i uczniowie z krajów niemieckich przenieśli się wówczas do luterańskiego uniwersytetu w Wittenberdze) oraz

podejmowaniem przez młodzież szlachecką studiów na uczelniach zachodnioeuropejskich

nobilitacja profesorów Akademii Krakowskiej przez króla Zygmunta I Starego

Collegium Maius: najstarsza część uniwersytetu krakowskiego, budynek pochodzi ze schyłku XV w. (opis

pod il. w podr.,s.99)

astrologia na uniwersytecie krakowskim (podr. ,s.100)

▪ Akademia Wileńska założona w 1578 r. przez króla Stefana Batorego, jej pierwszym rektorem był ks. P. Skarga),

- szkoły średnie

▪ Akademia Zamojska: zał. u schyłku XVI w. (1594) przez Jana Zamojskiego, po śmierci założyciela jej prestiż

obniżył się „jej poziom był porównywalny z dobrym gimnazjum”

▪ Akademia Lubrańskiego (założona przez biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego, założyciel nie zdołał jej jednak nadać

charakteru szkoły wyższej, podobnie jak Akademia Zamojska miała poziom szkoły średniej)

▪ szkoły innowierców: np. gimnazjum kalwińskie w Pińczowie, ariańskie w Rakowie, zał . w 1600 r., zwane

Sarmackimi Atenami, braci czeskich w Lesznie (zob. temat: Reformacja i kontrreformacja w Polsce XVI w)

▪ kolegia jezuickie od II połowy XVI w. (zob. temat: Reformacja i kontrreformacja w Polsce XVI w)

- szkoły parafialne (przeważnie uczęszcza do nich młodzież szlachecka, 25 % uczniów miało pochodzeniemieszczańskie,

kilka procent pochodzenie chłopskie), podr., s.99

6. Mikołaj Kopernik (1473 - 1543), zob. opis pod il. w podr., s.100

- myśl astronomiczna Kopernika: twórca systemu heliocentrycznego (słońce w centrum wszechświata), swoje

poglądy zawarł w dziele O obrotach sfer niebieskich (De revolutionibus orbium coelestium), wydanym w

Norymberdze w roku jego śmierci (1543), poprzedził swoje dzieło przedmową dedykowaną papieżowi

Pawłowi III, gdzie tłumaczy że nie jest jego celem podważanie prawd wiary, ale ukazanie wspaniałego

dzieła Boga (dzieło Kopernika zostało najpierw potępione przez protestantów, a później w 1606 r. znalazło

się na sporządzonym przez Kościół w 1559 r. indeksie ksiąg zakazanych), Kopernik, podr., s.24, s. 100

- myśl ekonomiczna Kopernika: autor dwóch traktatów poświeconych obiegowi pieniądza, sformułował

prawo o wypieraniu monety dobrej przez złą), Kopernik, podr., s.24, s. 100

7. Literatura piękna, podr., s.101

„Niechaj to narodowie wżdy postronni znają, że Polacy nie gęsi, iż swój język mają”, Mikołaj Rej

8. Myśl polityczna i społeczna renesansu w Polsce

Poglądy Jana Ostroroga u schyłku średniowiecza jako zapowiedź myśli politycznej renesansu w Polsce

Jan Ostroróg (zm. 1501) - dyplomata w służbie króla Kazimierza Jagiellończyka, prawnik - legista, autor Memoriału w sprawie urządzenia Rzeczpospolitej (Monumentum pro Reipublicae ordinatione) - z lat 1455 - 1477 poglądy: zwolennik poszerzenia zakresu władzy króla, zasady „rex est imperator in regno suo”, niezależności króla wobec papieża i cesarza, podporządkowania Kościoła monarsze, zniesienia opłat na rzecz Stolicy Apostolskiej (świętopietrze, annaty), przeznaczania nadwyżek dochodów duchowieństwa na potrzeby biednych, wprowadzenia dobrowolności dziesięcin, ograniczenia pozycji politycznej możnowładztwa, poglądy J. Ostroroga wywarły wpływ m. in. na postulaty ruchu egzekucyjnego w XVI w.

Kallimach (Filip Buonaccorsi) - emigrant z Włoch, w Polsce od 1470 r., humanista, historyk,

dyplomata, wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, doradca króla Jana Olbrachta,

autor tzw. Rad Kallimacha (Consilia Callimachi) dedykowanych Janowi Olbrachtowi: podpowiadał

królowi reformy prowadzące do absolutyzmu, realizowane w myśl zasady cel uświęca środki (np. znieść przywilej

koszycki, rozpędzić izbę poselską, skłócić ze sobą senatorów świeckich i duchownych, odebrać biskupom majątki ziemskie,

dopuszczać „plebejów” do godności biskupiej - „powolniejsi będą niż szlachta”), niektórzy XVI-wieczni przeciwnicy

absolutyzmu przypisywali Kallimachowi pogląd, iż król swoich przeciwników powinien ...otruć

Kallimach zm. w Polsce w 1496 r., pochowany został w krakowskim kościele dominikanów (płytę nagrobną zaprojektował Wit Stwosz)

A. F. Modrzewski - humanista, sekretarz króla Zygmunta II Augusta, znał osobiście Lutra i Erazma z Rotterdamu dzieła: - De republica emendanda (O naprawie rzeczpospolitej), wyd. I - Kraków 1551 (trzy księgi: O obyczajach, O

prawach, O wojnie), cenzura niedopuściła do druku dwóch ksiąg: O Kościele, O szkole,

pełne wydanie wszystkich ksiąg: Bazylea 1554, pierwszy przekład na j. polski dokonany przez arian w 1577 r. (z przedmową Szymona

Budnego), bez księgi O Kościele, - Łaski, czyli o karze za mężobójstwo (broszura stylizowana na rzekomą mowę w senacie Hieronima Łaskiego - brata Jana

Łaskiego Młodszego): opowiada się w tej broszurze za równością wobec prawa w sprawie karania za zabójstwo

poglądy:

• zwolennik równouprawnienia mieszczan ze szlachtą w życiu politycznym i gospodarczym

• zwolennik równości wobec prawa (takich samych kar za przestępstwo dla szlachty, mieszczan i chłopów), opis pod il. w podr. ,s.108 (polemizował z nim J. Bodin)

• zwolennik idei Kościoła narodowego i irenizmu (irenizm - pogląd teologiczny głoszący konieczność niwelowania różnic doktrynalnych między różnymi odłamami chrześcijaństwa), doradzał Zygmuntowi II Augustowi wprowadzenie tzw. Kościoła narodowego, AF. Modrzewski do papieża Pawła IV: „Nie zawsze mówię to, co by się tobie podobało, ale też i nie to, co by chcieli przeciwnicy”, pragnie „jednych i drugich doprowadzić do tego samego punktu”, S. Litak, s. 361

• A. F. Modrzewski (podobnie jak Erazm z Rotterdamu) wierzy w dobroć natury ludzkiej, polemizuje z Machiavellim, jest zwolennikiem mądrej oświeconej władzy, rządy powinni sprawować ludzie najmądrzejsi (wpływ Platona), należy ograniczyć wyzysk chłopów przez szlachtę, należy wprowadzić urząd cenzora kontrolującego obyczaje, zwolennik zasady „kto nie pracuje, ten nie je”, podporządkowania Kościoła państwu

Fragmenty pism A.F. Modrzewskiego, podr., s.107 - 108

Stanisław Orzechowski, Policyja Królestwa Polskiego na kształt Arystotelesowych Polityk, Quincunx „ideowy przeciwnik A. F. Modrzewskiego,” zwolennik demokracji szlacheckiej („uważał, że jest ustrojem najlepszym na świecie”), uprzywilejowanej pozycji szlachty w państwie, jej dominacji w życiu politycznym i gospodarczym, przeciwnik równouprawnienia mieszczan ze szlachtą

Fragmenty pism Orzechowskiego, podr., s.107

ksiądz Piotr Skarga, Kazania sejmowe, poglądy: zwolennik silnej władzy króla, przeciwnik demokracji szlacheckiej, która jego zdaniem prowadzi do anarchii, szlachta jest niedostatecznie wykształcona, by mogła mieć wpływ na rządzenie państwem, pod wpływem jego poglądów był król Zygmunt III Waza (zob. obraz Jana Matejki, Kazanie ks. Skargi)

9. Historiografia polska doby renesansu.

Maciej z Miechowa, czyli Miechowita (1453/1457 - 1523), kronikarz, geograf, rektor uniwersytetu krakowskiego, autor Kroniki Polaków (Chronica Polonorum), która w zamyśle Miechowity miała być kontynuacją kroniki Jana Długosza, autor Traktatu o dwóch Sarmacjach - azjatyckiej i europejskiej, „pierwszego nowożytnego dzieła o geografii Europy Wschodniej”, historyczno - geograficznego opisu Europy Środkowowschodniej, uważał, że Polacy są potomkami starożytnego, walecznego ludu Sarmatów, który bronił się przez Rzymianami

Justus (Jodok) Decjusz (ok. 1485 - 1545) - sekretarz króla Zygmunta I Starego, kronikarz, autor De Sigismundis regis temporibus

Willa Decjusza pod Krakowem jako przykład architektury renesansowej

Bernard Wapowski (ok. 1450 - 1535) - kronikarz, kompilator kronik Długosza, Miechowity, Decjusza, kartograf, autor map Polski i Sarmacji

Marcin Kromer (1519 - 1589) - dyplomata, sekretarz króla Zygmunta II Augusta, biskup warmiński po Stanisławie Hozjuszu, autor kroniki De origine et rebus gestis Polonorum (O sprawach i dziejach polskich), wydanej w Bazylei w 1555 r., cel kroniki: przedstawić cudzoziemcom dzieje Polski, Kromer przypuszczał, że Anonim był Gallem

Kromer był także autorem m.in. Historyi prawdziwej o przygodzie żałosnej książęcia Jana i królewny Katarzyny małżonki jego, 1570

Marcin Bielski, Kronika wszystkiego świata, 1551

Joachim Bielski, Kronika polska, 1557

10. Muzyka w Polsce w dobie renesansu: Mikołaj Gomułka (Melodie na Psałterz polski do tekstów

Jana Kochanowskiego), podr., s .104

11. Reformacja a kultura narodowa (wpływ reformacji na kulturę renesansu w Polsce)

szkolnictwo innowierców ▪ kalwini: Pińczów, Łańcut, Lewartów, ▪ arianie: słynna szkoła w Rakowie (1602) zwana ze względu na wysoki poziom Sarmackimi Atenami, ▪ bracia czescy: Leszno, słynnym wykładowcą w szkole braci czeskich w Lesznie w XVII w. był emigrant z

Czech Jan Amos Komensky, podr., s. 92)

▪ luteranie: Gdańsk, Toruń, Elbląg), uniwersytet luterański w Królewcu założony przez Albrechta

Hohenzollerna w 1544 (wzorowany na uniwersytecie w Wittenberdze)

- przekłady Biblii na j. polski dokonane przez innowierców w okresie renesansu (XVI w.)

Biblia Królewiecka: przekład luterański (1551 - 1552): pierwsze drukowane wydanie Biblii w

przekładzie na język polski

Biblia Radziwiłłowska: przekład kalwiński (1563)

Biblia Nieświeska: przekład ariański Szymona Budnego (1570)

• najważniejsi przedstawiciele reformacji w Polsce Jan Łaski zw. Młodszym: teolog kalwiński, uczeń Erazma z Rotterdamu, Mikołaj Rej jako kalwinista Faustyn Socyn: teolog ariański, Szymon Budny: teolog ariański Piotr z Goniądza: przywódca szlachty ariańskiej, swoje poglądy manifestował nosząc drewnianą szablę, Wacław Potocki w XVII w. jako arianin, Piotr Statorius Stojeński (autor pierwszej gramatyki j.polskiego) Andrzej Frycz Modrzewski jako irenista (irenizm - pogląd teologiczny głoszący konieczność niwelowania różnic doktrynalnych między różnymi odłamami chrześcijaństwa), doradzał Zygmuntowi II Augustowi wprowadzenie tzw. Kościoła narodowego, AF. Modrzewski do papieża Pawła IV: „Nie zawsze mówię to, co by się tobie podobało, ale też i nie to, co by chcieli przeciwnicy”, pragnie „jednych i drugich doprowadzić do tego samego punktu”, S. Litak, s. 361

12. Wpływ kontrreformacji i reformy katolickiej na kulturę polską II połowy XVI w.

• działalność biskupa warmińskiego, kardynała Stanisława Hozjusza (uczeń Erazma z Rotterdamu, teolog, uczestnik soboru trydenckiego, współautor tzw. trydenckiego wyznania wiary, zwolennik kontrreformacji i reformy katolickiej, zwolennik wprowadzenia w Polsce uchwał soboru trydenckiego, sprowadził do Polski zakon jezuitów (początkowo do diecezji warmińskiej i Braniewa w1564 r.)

• działalność księdza Piotra Skargi (jeden z pierwszych polskich jezuitów, autor Żywotów Świętych, Kazań Sejmowych, pierwszy rektor Akademii Wileńskiej zał. w 1578 r. przez króla S. Batorego., inicjator budowy (wraz z królem Zygmuntem III Wazą) kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie, który był pierwszym kościołem barokowym w Polsce, il. w podr., s. 183, 177, o księdzu Piotrze Skardze , podr. ,s.95

• literatura związana z kontrreformacją i reformą katolicką w Polsce schyłku XVI w. (np. Żywoty Świętych, Kazania Sejmowe ks. P. Skargi, przekład Biblii ks. J. Wujka, poezja metafizyczna Mikołaja Sępa Szarzyńskiego)

• przekład Biblii na j. polski dokonany przez księdza (jezuity) Jakuba Wujka (I wydanie w 1599 r.), o księdzu Jakubie Wujku i jego przekładzie Biblii, podr. s.95, 102

• rola kolegiów jezuickich (szkól jezuickich) w Polsce okresu kontrreformacji, np. w kształtowaniu światopoglądu szlachty schyłku XVI oraz XVII w. - w duchu kontrreformacji i sarmatyzmu i demokracji szlacheckiej, nauka w kolegiach jezuickich była bezpłatna, mogły kształcić się tam nie tylko dzieci pochodzenia szlacheckiego, ale także mieszczańskiego i chłopskiego

• utworzenie Akademii w Wilnie (w 1578 r. przez króla Stefana Batorego, z przekształcenia kolegium jezuickiego, pierwszym rektorem został ks. P. Skarga)

13. Mecenat naukowo- artystyczny w Polsce doby renesansu.

• mecenat królewski: Zygmunt I Stary, Królowa Bona, Zygmunt II August, Stefan Batory

▪ mecenat króla Zygmunta Starego: budowa Kaplicy Zygmuntowskiej (opis pod il. w podr., s.79),

przebudowa w stylu renesansowym zamku królewskiego na Wawelu (np. renesansowy dziedziniec

arkadowy, opis pod il. w podr.,s.104)

▪ królowa Bona jako mecenas kultury renesansowej, opis pod il. w podr. ,s.98

▪ mecenat króla Zygmunta Augusta: zakup arrasów (opis pod il. w podr. ,s. 78), biblioteka króla

▪ mecenat Anny Jagiellonki ▪ mecenat Stefana Batorego: założenie uniwersytetu w Wilnie w 1578 r., nagrobek króla dłuta rzeźbiarza

Santi Gucciego w kaplicy Batorego przylegającej do katedry wawelskiej

• mecenat kościelny: np. biskupi krakowscy Piotr Tomicki, Filip Padniewski, biskup przemyski Grzegorz z Sanoka

• mecenat szlachecki, np. Jan Zamojski (budowa miasta Zamość i założenie Akademii Zamojskiej u schyłku XVI w.)

14. Sztuka w Polsce doby renesansu.

Architektura portal - ozdobny otwór wejściowy attyki -„dekoracyjne ścianki wieńczące budowle i często przesłaniające dach” , jej odmiana to tzw. attyka polska (np. w renesansowych kamienicach w Kazimierzu Dolnym, il. w podr. s.104)

Architekci:

▪ Franciszek Florentczyk: renesansowy dziedziniec zamku wawelskiego (il. w podr. s.104),

obudowa (nisza) nagrobka Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej jako pierwsze renesansowe dzieło

sztuki w Polsce (aczkolwiek sam nagrobek jest nieco wcześniejszy i jeszcze gotycki)

▪ Bartłomiej Berecci: Kaplica Zygmuntowska, przylega do katedry wawelskiej, uważana za

najwybitniejsze dzieło architektury renesansowej na północ od Alp, „zwieńczona kopułą z pozłacanej miedzi, a światło

wpada do wnętrza przez okrągłe otwory w jej bębnie. Łagodne światło w połączeniu z szarozielonym myślenickim piaskowcem

ścian i brunatnoczerwonym marmurem posągów daje przepiękny efekt” (podr., s.106), w jej wnętrzu nagrobki Zygmunta

Starego, Zygmunta Augusta, Anny Jagiellonki, opis pod il. w podr. ,s.79 ▪ Jan Baptysta Quadro z Lugano: ratusz w Poznaniu, il. w podr., s.104 ▪ Bernard Morando: miasto Zamość „jako przykład renesansowego miasta idealnego”, il. w podr., s.105 ▪ Benedykt Sandomierzanin: gotycko- renesansowe portale na zamku wawelskim, ▪ Jan Maria Padovano: przebudowa w stylu renesansowym krakowskich Sukiennic (il. w podr., s.109),

cyborium w Kościele Mariackim

Willa Decjusza pod Krakowem jako przykład architektury renesansowej

Rzeźba, np. tzw. głowy wawelskie (rzeźbiarz Sebastian Tauerbach) w kasetonach stropu Izby Poselskiej na zamku królewskim na Wawelu

Rzeźba nagrobna, np.

- płyta nagrobna Filipa Kallimacha w kościele dominikanów w Krakowie (odlew z brązu wg projektu

Wita Stwosza)

- tzw. sansowinowski typ nagrobka renesansowego w Polsce:

▪ sansowinowski typ nagrobka renesansowego (nazwa pochodzi od włoskiego rzeźbiarza renesansowego Andrea

Sansovino): postać zmarłego robi wrażenie jakby za chwilę miała się przebudzić, tors lekko wsparty na

łokciu, jedna noga ugięta w kolanach

▪ np. nagrobek Zygmunta I Starego dłuta Bartłomieja Berecciego w Kaplicy Zygmuntowskiej, nagrobki

Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki dłuta Santi Gucciego w kaplicy Zygmuntowskiej, opis pod il. w

podr., s.79

▪ nagrobki biskupów krakowskich Andrzeja Zebrzydowskiego i Filipa Padniewskiego dłuta polskiego

rzeźbiarza Jana Michałowicza z Urzędowa (zwanego „polskim Praksytelesem”) w kaplicach katedry

wawelskiej

▪ nagrobki Stefana Batorego (w kaplicy Batorego w katedrze wawelskiej) i Anny Jagiellonki (rzeźbiarz Santi

Gucci) jako przykład manieryzmu

manieryzm: późna faza renesansu, której cechą charakterystyczną była m. in. świadoma sztuczność formy

Malarstwo, np. - freski Hansa Durera w Izbie Poselskiej na zamku królewskim na Wawelu

- malarstwo miniaturowe (kodeksowe, w książce rękopiśmiennej): Kodeks Baltazara Behema,

miniatury Stanisława Samostrzelnika, il. w podr.,s.106

4

---