Państwo i gospodarka
W miarę rozwoju gospodarki rynkowej zmieniała się rola i znaczenie państwa w gospodarce. Na początku XXI wieku w krajach wysoko rozwiniętych państwo odgrywa w niej ważną rolę. Mimo tego nie ma powszechnej zgody co do jego optymalnego wpływu na gospodarkę.
Adam Smith opisał świat, w którym gospodarka praktycznie sterowała sama sobą. Państwo odgrywało jedynie niewielką rolę. Smith podał przykład francuskiego urzędnika, który spytał przedsiębiorcę, co rząd mógłby uczynić, aby mu pomóc. Laissez nous faire ("zostawcie nas w spokoju"), padła odpowiedź. Do dzisiaj określenie laissez faire odnosi się do polityki ograniczania wpływu administracji państwowej na działalność gospodarczą.
Zwolennicy państwa "minimum" - liberałowie - głoszą pogląd, wedle którego państwo powinno zapewniać społeczeństwu swobodne możliwości działania. Powinno więc ono pełnić rolę "nocnego stróża" i dbać o stanowienie i przestrzeganie prawa, nie mieszając się w żaden sposób w gospodarkę. Samoczynnie działający mechanizm rynkowy w sposób najlepszy rozwiązuje bowiem wszelkie problemy gospodarcze i nie może być od niego sprawniejszy nawet najlepszy urzędnik.
Wielki kryzys lat trzydziestych pokazał, że mechanizm rynkowy nie funkcjonuje w sposób doskonały. Zamiast bezczynnie czekać, aż kryzys sam minie, państwo ingerowało w gospodarkę, a efekty takiej interwencji okazały się pozytywne. W konsekwencji, począwszy od lat trzydziestych do końca lat siedemdziesiątych, zwolennicy leseferyzmu byli w defensywie.
Przeciwne w stosunku do liberałów stanowisko zajmują etatyści. Państwo według nich powinno aktywnie uczestniczyć w życiu gospodarczym, dbać o równomierny rozwój i sprawiedliwy podział dochodu narodowego. Może tego dokonywać, korygując mechanizm rynkowy w mniejszym lub większym zakresie. Nie musi to jednak oznaczać rezygnacji z gospodarki rynkowej i przejścia do gospodarki planowej - socjalizmu. Te mniej rynkowe metody wiążą się z upaństwawianiem (nacjonalizacją) przedsiębiorstw tak, że państwo staje się poważnym (czasem głównym) dostawcą dóbr i usług. Zasięg nacjonalizacji jest odmienny w różnych krajach, lecz dotyczy on przede wszystkim przemysłu ciężkiego, wydobywczego, energetyki, transportu itp. Państwowe (całkowicie lub częściowo) są często także ochrona zdrowia i szkolnictwo. Państwo staje się pracodawcą dla wielu milionów pracowników, w swoich decyzjach nie może kierować się więc wyłącznie kryterium maksymalizacji zysku.
Przedsiębiorstwa państwowe czują się bezpieczniej i raczej nie boją się przyszłości, bo zawsze (ostatnimi czasy jednak nie zawsze) mogą liczyć na pomoc państwa. Prowadzi to do przerostów zatrudnienia, podnosi koszty, a tym samym osłabia konkurencyjność i tempo wzrostu dochodu narodowego. Do monstrualnych rozmiarów rozrasta się biurokracja, której najważniejszym celem jest udowodnienie zasadności jej istnienia. Mnożone są więc zakazy, nakazy i tysiące bzdurnych norm i wytycznych, które mają coraz mniejszy związek z rzeczywistością.
Decyzję co do roli państwa w gospodarce podejmują głosujący w czasie wyborów parlamentarnych. Nie jest to decyzja łatwa, każde bowiem z rozwiązań ma swoje wady i zalety. Małe zaangażowanie państwa w gospodarkę (np. w USA) sprawia, że państwa te są bogatsze, rozwijają się szybciej, ale występuje w nich wielkie zróżnicowanie w podziale dochodu, istnieją znaczne sfery nędzy i ubóstwa, utrudniony jest dostęp do opieki medycznej i szkolnictwa, poważnym problemem jest przestępczość. Z drugiej strony w państwach opiekuńczych (np. w Skandynawii) dochód jest dzielony bardziej równomiernie (bogaci płacą wysokie podatki) i każdy człowiek ma pewność, że nigdy nie znajdzie się bez środków do życia, co z kolei sprawia, że niektórzy nigdy nie pójdą do pracy i żyją z zasiłków socjalnych.
Społeczeństwa mogą więc dokonać wyboru: albo równiej, sprawiedliwiej, bezpieczniej ale z wysokimi podatkami, albo "każdy jest kowalem własnego losu" i powinien samodzielnie zapewniać środki do życia dla siebie i rodziny. Z pewnością gdy się jest młodym, zdrowym i zarabia dużo pieniędzy, to atrakcyjniejsze wydaje się państwo liberalne, na starość jednak lub w chorobie tęskni się do państwa opiekuńczego.
Gospodarcze cele państwa
Sposób, w jaki dane osoby podchodzą do kwestii ekonomicznych, zależy w dużej mierze od ich własnych osobistych celów. Społeczeństwo również posiada cele, które próbuje osiągnąć poprzez politykę społeczną. Pomimo pewnych kontrowersji większość Polaków prawdopodobnie zgodzi się z faktem, że lista celów ekonomicznych społeczeństwa powinna zawierać niżej wymienione punkty.
Rozwój gospodarczy. Zwiększenie poziomu produkcji wyrobów i usług. Gdy ilość i jakość dostępnych wyrobów i usług będzie większa, wtedy standard życia każdego człowieka najprawdopodobniej się podniesie.
Pełne zatrudnienie. W miarę możliwości miejsce pracy powinno być zapewnione każdemu, kto chce i może pracować.
Stabilność cen. Gwałtowne zmiany cen są niekorzystne zarówno dla producentów, jak i konsumentów. Toteż jednym z zadań państwa jest walka z inflacją.
Wolność gospodarcza. Wszyscy powinniśmy mieć wolność wyboru co do sposobu, w jaki zarabiamy na życie i wydajemy pieniądze.
Bezpieczeństwo socjalne. Znajdują się wśród nas ludzie, którzy z różnych powodów (upośledzenia, choroby, wieku) nie są w stanie zarobić na swoje utrzymanie. Bezpieczeństwo socjalne oznacza, że tym osobom, które nie są w stanie w pełni o siebie zadbać, zostanie udzielone wsparcie.
Równość szans. Oznacza, że wszyscy obywatele powinni mieć takie same szanse zrealizowania swoich ambicji. Zasada ta nie oznacza, że każdemu należy się tyle samo, ale jedynie, że w punkcie startu szansę powinny być wyrównane. Równości szans sprzyja na przykład bezpłatne szkolnictwo podstawowe czy zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie lub wyznanie.
Wydajność. Wydajność jest miernikiem efektywności wykorzystania zasobów. Wzrost wydajności w skali całego kraju oznacza lepsze wykorzystanie ograniczonych zasobów.
Zakres ingerencji państwa w gospodarkę
Stanowienie i egzekwowanie prawa. Rynek nie jest w stanie ustanawiać, a w szczególności egzekwować, niezbędnych "zasad funkcjonowania". Chodzi tu szczególnie o zdefiniowanie i egzekwowanie prawa własności prywatnej. Gdyby nie było gwarancji własności prywatnej, to ludzie cały czas martwiliby się o swój majątek. Bodźce do inwestowania i pomnażania bogactwa byłyby bardzo słabe. Jeśli nie byłoby można egzekwować zawieranych umów, to nikt by ich nie zawierał. Cała działalność gospodarcza opierałaby się więc albo tylko na sile, za pomocą której można by ochronić swoją własność lub wyegzekwować umowy, albo na wzajemnym zaufaniu, co jednak znacznie ograniczałoby skalę prowadzonej działalności. Innymi słowy, prawo, w tym szczególnie prawo własności, jest kluczowym elementem funkcjonowania i rozwoju gospodarki rynkowej.
Ochrona konkurencji rynkowej. W świecie, który opisał Adam Smith, wiele małych firm konkurowało ze sobą o każdy grosz, którym dysponuje klient. Konkurencja zmuszała sprzedających do produkowania wyrobów zgodnie z zapotrzebowaniem klientów po możliwie najniższych cenach. Sprzedający, których wyroby nie spełniały warunków cenowych i jakościowych, tracili klientów i musieli się liczyć z możliwością niepowodzenia. Jednocześnie wysiłki podejmowane w celu zmniejszania kosztów i podnoszenia jakości prowadziły do bardziej wydajnego wykorzystywania ograniczonych zasobów ekonomicznych. Zupełnie inna sytuacja ma miejsce, gdy konkurencja jest ograniczona lub wręcz jej nie ma. Konsumenci nie mają możliwości wyboru i muszą dokonywać zakupów u monopolisty. Ten zaś, z kolei, nie ma bodźców do zmniejszania kosztów, ulepszania wyrobu i różnicowania swojej oferty. Ceny w takich okolicznościach są określane przez producentów, a nie przez rynek. Z tych też powodów brak konkurencji może doprowadzić do wyższych cen, marnowania zasobów i niższego standardu życia, ponieważ społeczeństwo będzie stać na kupno mniejszej ilości wyrobów.
Należy chronić system rynkowy przed monopolami, to znaczy firmami, które posiadają tak dużą kontrolę nad rynkiem, że mogą ustalać cenę, po jakiej będą sprzedawane ich wyroby. Sejm wprowadził ustawy, które mają promować rozwój konkurencji i ograniczać praktyki monopolistyczne.
Zapewnienie produkcji dóbr i usług użyteczności publicznej. Gospodarka rynkowa nie jest w stanie zapewnić wszystkich dóbr i usług, które są potrzebne społeczeństwu. Jest to związane z występowaniem dwóch typów dóbr: dóbr (i usług) prywatnych i dóbr (i usług) publicznych.
Do dóbr prywatnych należy większość tych dóbr, które spożywamy. Oto jest np. do sprzedania pączek. Jeśli go kupimy, to ktoś inny nie będzie już mógł go zjeść, a więc nasza konsumpcja wyklucza konsumpcję innych osób. Jeśli nie będziemy chcieli za niego zapłacić, to go nie dostaniemy. Tak więc, jeśli chcemy go zjeść, to musimy go kupić, co zapewnia zysk jego producentom i dlatego też nie trzeba nikogo namawiać ani zachęcać do produkcji pączków.
Dobrem publicznym jest np. obrona narodowa. Jeśli "konsumujemy" to dobro, żyjąc w pokoju, to nasza "konsumpcja" tego dobra nie zmniejsza konsumpcji innych obywateli. Ponadto nie ma możliwości pozbawienia "gapowiczów" - obywateli, którzy nie płacą podatków na obronę narodową - korzystania z dobrodziejstw obrony narodowej. Państwo zapewnia odpowiedni poziom obrony narodowej, w systemie wolnej konkurencji jej podaż mogłaby być niedostateczna z powodu "gapowiczów".
Sposoby oddziaływania państwa. Państwo może przeciwdziałać szkodliwym efektom zewnętrznym i promować dodatnie za pomocą przepisów, podatków, dotacji i wywierania presji. Przepisy bezpośrednio ingerują w gospodarkę i np. zabraniają pewnych działań lub je nakazują. Podatki mogą służyć do internalizacji, czyli do włączania, uwzględniania kosztów, które nie są brane pod uwagę bezpośrednio. Podatki mogą być także wykorzystywane do promowania dodatnich efektów zewnętrznych, przykładem tego są niższe podatki na książki, prasę itd. Dotacje to rządowe wypłaty dla osób prywatnych i firm. Stosuje się je po to, by zachęcić do działań gospodarczych przynoszących korzystne efekty zewnętrzne. Perswazja jest często stosowana w celu powstrzymania ludzi od zachowywania się w sposób zagrażający innym.
Udzielanie pomocy potrzebującym. Kiedy rynek zajmuje się dystrybucją, czyli rozdziałem dochodu narodowego, to kieruje się on wydajnością jednostek. Ci, którzy dysponują wydajnymi zasobami, z reguły dostają więcej od tych, których posiadane zasoby są mało wydajne. W rezultacie znikome dochody trafiają do ludzi, którzy nie są w stanie przyczyniać się do pomnażania dochodu narodowego. Ludzie ci muszą korzystać z pomocy państwa. Współczesne państwa realizują programy, mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego wybranym grupom społecznym. Z programów tych korzyści czerpać mają ludzie biedni, chorzy, upośledzeni itd.
Stabilizacja gospodarki polega na podejmowaniu pewnych działań, których celem jest minimalizacja wahań dochodów społeczeństwa i minimalizowanie bezrobocia.