RÓŻNE TEORIE OSOBOWOŚCI
Co determinuje zachowania człowieka
Osobowość to zespół cech psychicznych właściwych człowiekowi, układ zorganizowanego życia wewnętrznego, charakter moralny, który przejawia się w etyce indywidualnej oraz w moralności społecznej. Wyraża się w interakcjach, czyli wzajemnych oddziaływaniach osób i grup społecznych. Osoba (persona, łac.) to: wygląd zewnętrzny człowieka, to maska, która odróżnia go od innych ludzi, rola, którą człowiek spełnia w życiu społecznym lub którą gra aktor na scenie, sam aktor lub istota moralna osoby, idee, postawy, nawyki, które określają charakter moralny człowieka i jego zdolność do działania. Jeśli chodzi o rozwój teorii osobowości, to największy wpływ wywarła tradycja obserwacji klinicznych, którą rozwijali badacze tej miary co Zygmunt Freud i Karol Gustaw Jung, medycy ze znaczną praktyką psychoterapeutyczną. Duże znaczenie ma także psychologia postaci, której teoretycy kładą szczególny nacisk na analizę całoś-ciowego charakteru zachowań, jako jedynie skutecznego sposobu wyjaśniania postępowania człowieka - istoty z natury swej społecznej i kulturowej. Wiele spośród współczesnych teorii osobowości rozwija się w kontakcie z drugą koncepcją. Wyraźnie widać także wpływy psychologii eksperymentalnej, w szczególności oddziaływanie teorii uczenia się, której wnikliwe podejście do kwestii osobowości ułatwia zrozumienie problemu modyfikacji ludzkich zachowań. Również zwiększenie precyzji oraz wyrafinowanie skal i technik pomiaru, charakterystyczne dla tradycji psychometrycznej, sprzyja dokładniejszemu poznaniu ludzkiego postępowania i wpływa znacząco na rozwój teorii osobowości.
Teorie osobowości
są ukierunkowane funkcjonalnie, to znaczy, że koncentrują się na problemach istotnych dla zrozumienia sposobów sprawnego i wartościowego moralnie działania. Nie oznacza to, że nie próbują np. wyjaśniać, dlaczego niektórzy ludzie zamiast oczekiwanych, prospołecznych zachowań przejawiają szkodliwe, neurotyczne reakcje, w jaki sposób złe doświadczenia (urazy psychiczne) z dzieciństwa wpływają na życie dorosłych, jakie okoliczności sprzyjają odzyskiwaniu zdrowia psychicznego. Objaśniają, jak nasza biologia, nasze doświadczenia, nasze interpretacje wydarzeń społecznych wyzwalają emocje i kształtują zachowania i jakie główne motywy leżą u podstaw ludzkich działań.
Teoretycy osobowości w poznawaniu zmiennych motywacyjnych widzą klucz do zrozumienia ludzkiego zachowania i dlatego czynią je przedmiotem intensywnych badań. Terminem „osobowość” posługują się wówczas dla określenia zręczności w kontaktach społecznych. Charakter moralny jednostki oceniany jest wówczas ze względu na jej zdolności do wzbudzania pozytywnych reakcji u osób, z jakimi ów konkretny człowiek wchodzi w interakcje.
„Osobowość” rozumiana jest także jako najwyraźniejsza cecha, którą jednostce przypisują inni ludzie. Mówi się wtedy zwykle, że ktoś ma osobowość „agresywną”, „uległą”, „lękową”. W każdym z tych wypadków obserwator wybiera tę cechę lub własność, która jest bardzo charakterystyczna dla określonej jednostki i która prawdopodobnie stanowi najważniejszą część ogólnego wrażenia, jakie jednostka ta wywiera na innych.
W obu rozumieniach pojęcia „osobowość” zawarty jest element oceny; osobowość może być dobra lub zła. W innym rozumieniu „osobowość” to niepowtarzalne, indywidualne, swoiste dla kogoś cechy zachowań. Są to szczególne własności jednostki, jej kondycja moralna, najgłębsza natura człowieka.
Niektórzy teoretycy osobowości interesują się głównie działaniem mechanizmów samoregulacji, utrzymywania stanu równowagi, jedności, integralności, stabilności psychicznej. Uznają oni, iż działanie mechanizmów homeostatycznych jest charakterystycznym rysem zachowania człowieka.
Inni badacze kładą nacisk na zmiany w zachowaniach i na procesy uczenia się.
Środowisko psychologiczne
Niektórzy przyznają decydującą rolę czynnikom subiektywnym i uzasadniają pogląd, że fakty wobec jednostki zewnętrzne wpływają na nią tylko wtedy, gdy są spostrzegane czy doświadczane. Zachowanie nie jest więc determinowane bezpośrednio przez obiektywną rzeczywistość, lecz przez rzeczywistość taką, jaka jest spostrzegana przez jednostkę lub przez znaczenie, jakie jednostka nadaje tej rzeczywistości. Sposób zachowania jednostki jest w ostateczności wyznaczony przez jej „środowisko psychologiczne”, a nie przez środowisko fizyczne. Jeszcze inni psychologowie głoszą, że wiarygodne rezultaty poznawcze można osiągnąć tylko wtedy, kiedy badacz pomija różnice indywidualne w spostrzeganiu świata i zajmuje się typowymi relacjami zachodzącymi pomiędzy zewnętrznymi, obserwowalnymi faktami, jakimi są najczęściej spotykane interakcje społeczne.
Niektóre teorie za właściwą jedynie człowiekowi cechę uznają
zdolność do samopoznania
Wskazują na rolę centralnych aspektów osoby, na koncepcję „Ja”, jako podstawową własność konieczną dla rozszyfrowania, kim naprawdę jest konkretna jednostka. Inne akcentują rolę, jaką w determinowaniu zachowań człowieka spełnia przynależność do grup społecznych i kulturowych. Niektóre teorie osobowości posługują się jednym lub dwoma centralnymi terminami określającymi motywy zachowań; inne utrzymują, że liczba hipotetycznych motywów jest ogromna, a nawet nieograniczona.
Niektóre teorie powstają w oparciu o obserwacje zachowań patologicznych i koncentrują się na ich opisie. Inne nastawione są na badanie zachowań zgodnych z normami społecznymi. Oczywistą sprawą jest, że te, które opierają się na obserwacjach z klinik psychiatrycznych, poradni i ośrodków terapeutycznych mają wiele do powiedzenia na temat zachowań dewiacyjnych, natomiast te, które wyprowadzają wnioski w oparciu o dane uzyskane w badaniach nad ludźmi przeciętnymi, opisują zachowania mieszczące się w granicach normy.
Krystyna Skurjat