Emil Durkheim
Najwybitniejszy przedstawiciel socjologii francuskiej, „ojciec socjologii uniwersyteckiej i prekursor socjologii prawa. W 1887 roku rozpoczął pracę jako wykładowca w katedrze socjologii i pedagogiki na Uniwersytecie w Bordeaux. Tam powstały trzy prace Durkheima: „O podziale pracy społecznej” (1893), „Zasady metody socjologicznej” (1895), „Samobójstwo” (1897). W 1896 r. ukazał się pierwszy numer „Rocznika Socjologicznego” założonego przez Emila Durkheima. Jeden z rozdziałów „Rocznika” dotyczył socjologii prawnej i moralnej. Niektórzy badacze uważają, iż właśnie wtedy po raz pierwszy użyto terminu
„SOCJOLOGIA PRAWA”
Socjologizm w socjologii
Emil Durkheim uważany jest za najwybitniejszego przedstawiciela tzw. socjologizmu w socjologii kierunku będącego jednym z odgałęzień pozytywizmu. Ogólnie socjologizm określany jest jako teoria, według której socjologia jest nauką zdolną do samodzielnego wyjaśnienia faktów społecznych a nawet będącą w stanie wyjaśnić wszelkie problemy filozoficzne i moralne.
Cechy socjologizmu
a) socjologiczny naturalizm
- zakłada, iż zjawiska społeczne podlegają prawom przyrody, ale jednocześnie posiadają swoiste właściwości;
b) swoistość rzeczywistości społecznej
- założenie, iż zjawiska życia zbiorowego należy oddzielić od zjawisk życia jednostkowego. Wiedza o rzeczywistości społecznej nie może być wyprowadzana z wiedzy o życiu poszczególnych jednostek;
c) autonomia i samowystarczalność socjologii
- oparte na założeniu, że socjologia powinna być nauką samodzielną, niezależną od innych nauk, zwłaszcza psychologii. Krytykowano także biologię, jako naukę o organizmach indywidualnych i ekonomię polityczną - w jej liberalnej wersji koncentrującej się na indywidualnych jednostkach
d) socjologia jako podstawowa nauka społeczna
- czyli tzw. „socjologiczny imperializm”, a więc tendencja do podporządkowania sobie przez socjologię innych dyscyplin, które zajmują się jakimś fragmentem rzeczywistości społecznej;
e) przezwyciężenie ewolucjonizmu
- porzucenie schematów ewolucjonistycznych i zastąpienie ich badaniami porównawczymi, co wynikało głównie z odrzucenia tezy o jedności natury ludzkiej.
Definicja faktu społecznego
Dla E. Durkheima socjologia to nauka o faktach społecznych. Durkheim definiuje fakt społeczny w „Zasadach metody socjologicznej”:
„Jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu, albo inaczej taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji”.
Faktami społecznymi są
a) fakty prawne;
b) fakty moralne;
c) fakty religijne;
d) fakty obyczajowe;
Cechy faktów społecznych
a) zewnętrzność
- fakty społeczne są „bezosobowe”, ponieważ większość naszych idei nie została przez nas wypracowana, ale przyszła do nas z zewnątrz;
b) przymus społeczny
- fakty społeczne wywierają na nas presję, zobowiązują, stawiają określone wymagania. Nie musimy postępować zgodnie z regułami zawartymi w faktach społecznych ale należy się wtedy liczyć z konsekwencjami poczynając od sankcji prawnych, przez spontaniczne reakcje społeczne, aż do presji psychicznych.
Świadomość zbiorowa
Emil Durkheim wprowadził do socjologii pojęcie świadomości zbiorowej. Na świadomość zbiorową składa się ogół wierzeń, uczuć wspólnych dla członków danego społeczeństwa. Jest ona swoistym rodzajem rzeczywistości, różnym od świadomości indywidualnej.
Istnieje ona poza psychiką jednostki i jest niematerialna. Świadomością jednostkową zajmuje się psychologia, zaś istnienie świadomości zbiorowej daje socjologii możliwość wskazania na swoisty dla niej przedmiot badań. ,
Jak się ma świadomość zbiorowa do faktów społecznych?
Otóż faktami społecznymi są właśnie stany świadomości zbiorowej, a więc te ostatnie są składnikami faktów społecznych.
Dla socjologa bezużyteczne są, zdaniem Emila Durkheima, takie materiały, które wyrażają jedynie świadomość jednostkową, np. listy, pamiętniki, wspomnienia, biografie. Socjolog może bowiem korzystać jedynie z przejawów świadomości zbiorowej, takich jak: kodeksy prawne, normy etyczne czy dogmaty religijne.
Znaczenie prawa w twórczości E. Durkheima
Według E. Durkheima tam gdzie istnieje trwałe życie zbiorowe zmierza ono do organizacji określonej formy. W tej organizacji trwałe i sprecyzowane jest prawo. Durkheim nie był prawnikiem, ale od początku swojej pracy interesował się prawem.
Pisał artykuły, prowadził wykłady na temat samobójstw, socjologii kryminalnej, kary i odpowiedzialności z punktu widzenia socjologii prawa. Myślenie o prawie łączy z ładem społecznym nie z konfliktem. Związków pomiędzy prawem a konsensusem społecznym szukał bliżej faktów społecznych
Prawo jako fakt społeczny
Prawo wg E. Durkheima jest faktem społecznym. Jest sposobem zachowania powszechnie przyjętym, zewnętrznym wobec jednostki i przymusowym. Od innych fakt społeczny różni się typem sankcji.
Należy je badać wg procedury zaproponowanej przez Durkheima i traktować „jak rzecz” (tyle że społeczną), a więc odrzucając stereotypy myślenia o prawie oraz dociekając jego istoty za pomocą zewnętrznych jego właściwości tj. sankcji.
Rodzaje prawa wg E. Durkheima w zależności od rodzaju sankcji
a) prawo represyjne
- jego rodzajem jest prawo karne. Sankcją prawa karnego jest ukaranie winnego, który naruszył normy tego prawa, na ukaraniu go. Nie każdy zna prawo karne ale każdy wie, że jest słuszne.
b) prawo restytucyjne
- ma na celu nie tylko ukaranie winnego, ale również przywrócenie stanu rzeczy przed popełnieniem przestępstwa. Przykładem rodzaju prawa restytucyjnego jest prawo cywilne, handlowe, administracyjne, konstytucyjne czy procedury prawne. Prawo to wymaga specjalnych organów przeznaczonych do jego egzekwowania.
Prawo restytucyjne dzieli się na:
negatywne prawo restytucyjne
- obraca się wokół relacji pomiędzy człowiekiem a rzeczą. Jego przykładem może być prawo własności
b) pozytywne prawo restytucyjne (kooperacyjne)
- współdziałanie między ludźmi rozwijającym podział pracy. Tego rodzaju stosunki można odnaleźć w prawie zobowiązań, handlowym, konstytucyjnym, administracyjnym.
Różnica pomiędzy dwoma wymienionymi wyżej typami prawa odzwierciedla różnicę pomiędzy dwoma rodzajami solidarności społecznej:
a) „mechaniczną”,
b) „organiczną”.
Solidarność mechaniczna
występuje w społeczeństwach o przewadze prawa represyjnego. Zerwanie więzi solidarności mechanicznej stanowi przestępstwo. A przestępstwem jest każdy czyn, który prowadzi do ukarania sprawcy. Kara uraża silne i określone stany świadomości zbiorowej.
Jest to więź oparta na podobieństwie, ma charakter mechaniczny. Wiąże jednostkę ze społeczeństwem. Nie istnieje podział pracy. Społeczeństwo nie jest wewnętrznie zróżnicowane. Nad tym społeczeństwem góruje „świadomość zbiorowa”, która reprezentuje wspólną tożsamość, sentymenty i myślenie grupy.
Solidarność mechaniczna jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia zróżnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa. Te społeczeństwo, w których więź społeczna ma charakter mechaniczny Emil Durkheim nazwał „segmentarnymi”. Charakteryzują się one dominacją religii i tradycjonalizmem.
Solidarność organiczna
występuje w społeczeństwach bardziej zróżnicowanych, gdzie przeważa prawo restytucyjne. Istnieje tam dobrze rozwinięty podział pracy. Każdy wykonuje z pożytkiem dla innych swoją funkcję. Ludzie się uzupełniają.
Słabnie świadomość zbiorowa, wykształca się osobowość. Ten typ solidarności jest wprost proporcjonalny do stopnia zróżnicowania społeczeństwa. Wierzenia zatracają charakter religijny i rośnie znaczenie racjonalnego myślenia.
ANOMIA
W książce „ O podziale pracy społecznej” Emil Durkheim wiele miejsca poświęcił formom rozwoju społecznego. Na drodze ewolucji od formy pierwotnej do złożonej może dojść do zakłóceń i społeczeństwo może doznać stanu anomii.
Anomia z greckiego oznacza „brak prawa, postępowanie niezgodne z prawem, nierząd lub życie nierządne, tj. pozbawione dobrych reguł
Trzy aspekty anomii:
a) anomia oznacza stan społeczeństwa, stan „moralnej próżni”, zaprzeczenie społeczeństwa zintegrowanego i solidarnego;
b) anomia oznacza psychiczne położenie jednostki, kiedy traci ona motywację do działania zgodnie z obowiązującymi normami;
c) aspektem tego zjawiska są reakcje jednostki na stan, w jakim znalazło się społeczeństwo, a w związku z tym i ona sama, nie potrafiąca sobie poradzić i skłonna jest przez to do zachowań dewiacyjnych.
Społeczeństwo doświadcza tego stanu w sytuacji głębokich przemian politycznych, społecznych czy gospodarczych. Gwałtowne wydarzenia i zmiany powodują destabilizację, rozluźnienie moralne. Jednym ze zjawisk, które często towarzyszą stanowi anomii jest wzrastająca liczba samobójstw. Na taki krok decydują się zwłaszcza ci, którzy utożsamili się z dotychczasowym systemem, ludzie dobrze uspołecznieni, nie mogący się przystosować do nowych warunków.
Samobójstwo jako fakt społeczny
Samobójstwo według E. Durkheima jest faktem społecznym, a nie indywidualnym czy psychologicznym. To, że człowiek załamuje się pod wpływem pewnych okoliczności, oznacza że stan społeczeństwa przyczynił się do samobójstwa
Kiedy społeczeństwo jest zintegrowane nie pozwala aby jednostka poprzez śmierć uchyliła się od obowiązków, jakie ma w stosunku do niego. Zdaniem E. Durkheima warunek integracji nie jest spełniony, dlatego liczba samobójstw rośnie.
Rodzaje samobójstw:
a) samobójstwa egoistyczne
- wywołane są odosobnieniem jednostki od grupy i społeczności. Popełniają je ludzie samotni. Najczęściej nie należą oni do żadnych grup religijnych, nie żyją w rodzinach, pochodzą z marginesu społecznego;
b) samobójstwa anomiczne
- związane są ze stanem społeczeństw, w których ma miejsce nagła dezorganizacja grup. Utrata przez jednostki stałych punktów odniesienia dla norm i pragnień. Np. gwałtowne zawirowania w gospodarce czy przejścia osobiste, jak rozwód, mogą zaburzyć równowagę między okolicznościami, w jakich znajdują się jednostki, a ich pragnieniami. Samobójstwo tego typu jest również popełniane przy gwałtownym wzroście dobrobytu.
c) samobójstwa altruistyczne
- zdarzają się gdy jednostka jest przesadnie zintegrowana ze społeczeństwem i interes społeczny stawia ponad własnym. W takich wypadkach samobójstwo staje się ofiarą w imię „wyższego celu”. Przykładem mogą być islamscy zamachowcy - samobójcy, harakiri popełniane przez japońskich oficerów na wieść o kapitulacji.
d) samobójstwa fatalistyczne
- Durkheim uważał, że współcześnie nie występuje. Są to samobójstwa spowodowane tragiczną sytuacją człowieka, który nie widzi z niej wyjścia i decyduje się na odebranie sobie życia np. samobójstwo osoby, która wzięła wysoki kredyt w banku na rozwój własnej firmy, ale interes upadł i nie ma z czego zapłacić długu.
Prawo samobójstw
Stanowi ono, iż liczba samobójstw zmienia się w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do stopnia spójności grupy społecznej, do której należy jednostka.
Warunki graniczne wyznaczające działanie prawa o samobójstwie
Prawo będzie działało jeżeli:
a) system regulacyjny oddziaływujący na grupę, działa w warunkach normalnych;
b) grupa nie ustaliła specjalnych norm, popartych zwyczajem, domagających się popełnienia w określonych okolicznościach samobójstwa przez osoby, które do niej należą;
c) w systemie regulacyjnym nie wprowadzono zbyt ostrych zasad i nadmiernej dyscypliny;
d) nie wystąpi wysoki wzrost zaburzeń psychicznych.