Socjopsychologiczne teorie
osobowości
Tematem mojej pracy są socjopsychologiczne teorie osobowości. Na samym początku chciałabym wyjaśnić, co to jest osobowość, teoria, a co za tym idzie teoria osobowości. We współczesnej psychologii dominuje kilka ujęć terminu osobowość, z czego najbardziej rozbudowane są: „jest to zespół cech psychicznych, przy pomocy, których można opisać podstawowe formy zachowania się człowieka; jest zespołem postaw, nastawień wyznaczających zachowanie człowieka; jest zespołem warunków wewnętrznych determinujących sposób, w jaki człowiek reguluje swój stosunki z działającym na niego światem otaczającym.” Tak, więc, w każdym tłumaczeniu tego terminu jest element oceny. Oceniana jest osobowość każdej jednostki ze względu na to, jakie reakcje wzbudza u innych osób. Tak, więc osobowość dotyczy charakterys-tycznych cech jednostki, które odróżniają ją od innych. Najważniejszymi elementami osobowości są: potrzeby, motywacje, temperament, postawy, itd. Tak, więc „osobowość to jest to, czym naprawdę jest człowiek.” Z kolei teoria jest zbiorem założeń stworzonych przez teoretyka, który interpretuje fakty w wybrany przez siebie sposób. Nie ma żadnego przepisu na stworzenie dobrej teorii, dopiero po weryfikacji można stwierdzić czy teoria jest użyteczna czy nie. Założenia mogą być ogólne lub szczegółowe oraz mogą mieć różną formę, jednakże muszą być jasno sformułowane oraz muszą odnosić się do faktów empirycznych, których dotyczy dana teoria. Założenia oraz inne elementy danej teorii powinny być uporządkowane, niesprzeczne oraz logicznie ze sobą powiązane. Na użyteczność teorii składa się pojemność, weryfikalność oraz prostota. Podsumowując, dzięki teorii powinniśmy mieć możliwość poszerzania naszej wiedzy na temat, który nas interesuje. Teoria osobowości jest, więc zbiorem założeń dotyczących ludzkiego zachowania oraz zawiera niezbędne definicje empiryczne. Powinna ona być na tyle ogólna, żeby było możliwe przewidywanie oraz wyjaśnianie szerokiego zakresu zachowań ludzkich oraz dostrzeganie ważnych aspektów zachowań odnośnie funkcjonowania jednostki. Jednakże w praktyce większość teorii nie jest sformułowana w sposób bezpośredni, tylko opiera się bardziej na sile przekonywania niż na wykładzie. Teoria powinna zachęcać do myślenia, wzbudzać ciekawość oraz wątpliwości, czego efektem są coraz to nowe badania. Najbardziej znanymi socjopsychologicznymi teoriami osobowości są: psychoanaliza, behawioryzm, pojmowanie osobowości z pozycji psychologii humanistycznej i psychologii egzystencjonalnej, analiza transakcyjna osobowości oraz podejście akmeologiczne. Przedstawicielami psychoanalizy są: Zygmunt Freud (1856-1939), Carl Gustaw Jung (1875-1961), Erich Fromm (1900-1980) oraz Erik Erikcon (1902-1994). Freud porównuje psychikę do góry lodowej, określając część ponad taflą wody jako świadomość człowieka, a część pod jako nieświadomość. Osobowość dzieli się na id, ego oraz superego. Id to system pierwotny, przez który kształtuje się ego i superego. Jest to wg Freuda „prawdziwa rzeczywistość psychiczna”. Id dąży do rozładowania napięcia, ma za zadanie uzyskiwać przyjemność i niwelować negatywne odczucia. Pozbycie się negatywnych odczuć może odbyć się odruchowo (np. kichniecie), jak też w bardziej złożony sposób (np. wytwarzanie pozytywnych obrazów). Takimi obrazami mogą być marzenia senne. Ego sprawuje kontrole nad funkcjami poznawczymi i intelektualnymi, by dobrze wykonać proces, którego zadaniem jest zniwelowanie napięcia. To dzięki ego człowiek zaczyna wcielać w życie jakieś wcześniej wyobrażone przez id zadanie. Superego odpowiada za moralność człowieka, jest kształtowane, gdy człowiek jest dzieckiem (np. przez rodziców). Superego dzieli odczucia po wykonanej czynności na sumienie oraz na Ja idealne. Sumienie wywołuje poczucie winy, a Ja idealne sprawia, że człowiek jest dumny z siebie. Superego blokuje zadania id oraz ego, by te nie były źle odbierane, w świecie rzeczywistym. Freud uważał, że energię psychiczną można zamienić na energie fizjologiczna i odwrotnie. Energia psychiczna jest ograniczona, dlatego jest dzielona pomiędzy id, ego i superego. Gdy jedno staje się silniejsze, dwa pozostałem słabną. Od początku istnienia człowieka energia psychiczna jest przeznaczona id, lecz energia id jest łatwo przenoszona do ego i superego. Mechanizm ten nazwany jest identyfikacją i jest jednym z najważniejszych pojęć w psychologii Freuda. Jeśli człowiekowi grozi niebezpieczeństwo to zaczyna się lękać. Freud nazwał trzy lęki: realistyczny, neurotyczny i moralny. Psychika ludzka najbardziej się kształtuje w pierwszych latach życia. Struktura osobowości według Junga składa się z: ego, nieświadomości osobowej, nieświadomości zbiorowej. Centrum osobowości stanowi jaźń. Ego to świadoma psychika, składająca się z przebytych spostrzeżeń, oraz przeżytych wspomnień, myśli i uczuć. Jest traktowane przez jednostkę jako centrum własnej osobowości, odpowiedzialne za poczucie tożsamości oraz ciągłości. Nieświadomość osobowa składa się z doświadczeń, doznań lub uczuć, które stopniowo zostają zapomniane, lekceważone, wyparte lub przestają odgrywać jakąś rolę w świadomości. Nieświadomość zbiorowa jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych teorii Junga. W nieświadomości zbiorowej są gromadzone doznania, doświadczenia przodków, mogą sięgać do praczłowieka, a nawet do zwierząt. Można powiedzieć, że jest to wytwór rozwoju ewolucyjnego człowieka. Nieświadomość ta nie jest wrodzona, ale łatwo można ożywić w jednostce doświadczenia innych pokoleń. Stanowi podłoże całej ludzkiej osobowości, na której kształtuje się ego. Jaźń scala wszystkie pozostałe części osobowości w jedną całość. Jest celem, do którego dążą ludzie, czyli do osiągnięcia pełni i jedności. Zanim jaźń się rozwinie pozostałe elementy osobowości muszą być całkowicie rozwinięte. Każdy mężczyzna posiada żeńską część osobowości (anima), a każda kobieta posiada męską część (animus). Człowiek może dążyć w dwie „strony”: ku samemu sobie, lub ku społeczności. Najlepszym rozwiązaniem jest połączenie tych dwóch „stron” i osiągnięcie harmonii. Głównym zagadnieniem, którym zajmuję się Erich Fromm jest teoria wyobcowania. Według niej człowiek czuje się samotny i wyobcowany, ponieważ podczas ewolucji został odseparowany od natury i musiał poradzić sobie sam w zupełnie nowych warunkach. Oprócz tego zostały zerwane powiązania łączące go z innymi ludźmi. Izolacja ta występuje jedynie u człowieka. Z upływem czasu, ludzie mając więcej wolności czuli się bardziej osamotnieni i w związku z tym wolność stała się czymś negatywnym, od czego starają się uciec. Każdy człowiek ma wybór, może wybrać zdrową strategię i jednoczyć się z innymi lub wybrać jedną z trzech niezdrowych, poprzez które będzie próbował uciec od wolności. Pierwszą jest autorytaryzm, czyli dążenie do posiadania potężnej władzy, drugą destruktywność, czyli niszczenie tego, co wywołuje poczucie izolacji i bezsilności, wraz ze wzrostem pragnienia rozwoju rośnie destruktywność tej ucieczki. Trzecim sposobem jest konformizm, czyli rezygnacja z własnej osobowości na rzecz oczekiwań innych. Każdy ma w sobie potrzebę samorealizacji. Poza tym Fromm uważa, iż istnieje osiem potrzeb egzystencjonalnych; potrzeba więzi z innymi, transcendencja, czyli pragnienie bycia osobą twórczą, czyli jednocześnie aktywną i troskliwą. Kolejną potrzebą jest integracja, poczucie indywidualności, posiadania zasad i oddania, skuteczności, dążenia do pobudzenia i stymulacji oraz rozwinięcia struktury charakteru. Fromm zidentyfikował i opisał sześć typów charakteru społecznego: receptywny, eksploatatorski, gromadzący, handlowy i produktywny oraz nekrofiliczny i biofiliczny, pod względem odnoszenia się ludzi do świata i siebie nawzajem. Erik Erikson uważa, iż rozwój człowieka przebiega przez osiem stadiów (zasada epigenezy), z naciskiem na okres dojrzewania, ponieważ to w nim kształtujemy naszą osobowość na dorosłego człowieka. U każdej osoby kolejne stadia trwają inny okres czasu oraz każde z nich przyczynia się do rozwoju osobowości. I stadium (oralno-sensorycznym) jest niemowlęctwo, gdzie występuje konflikt pomiędzy ufnością, a nieufnością, których właściwe proporcje powodują wystąpienie nadziei. Dzięki bliskiej relacji z matką niemowlę osiąga stan akceptacji a następnie ufności. Charakterystyczne w tym stadium jest ubóstwianie, czyli poczucie wielbionej obecności matki, natomiast brak uznania ze strony matki może przyczynić się do poczucia przez niemowlę wyobcowania lub odrzucenia. II stadium (muskularno-analnym) jest wczesne dzieciństwo, gdzie występuje konflikt między autonomią, a wstydem. Dziecko uczy się, jakie inni mają oczekiwania wobec niego i co powinno robić oraz rozwija autoekspresję i zdolność okazywania miłości, do czego jest potrzebna wola. Rytualizację tego stadium nazywa rozsadzającą, ponieważ dziecko uczy się rozróżniać dobro od zła. III stadium (ruchowo-genitalnym) jest wiek zabawy, w którym występuje konflikt między inicjatywą a poczuciem winy. Dziecko w tym wieku chętnie się uczy, oraz bawi, dzięki czemu uczy się przeznaczenia niektórych rzeczy oraz odgrywa role dorosłych (rytualizacja dramatyczna). IV stadium (okres latencji) jest wiek szkolny, gdzie dominuje nauka w szkole. Dziecko uczy się pracowitości oraz panowania nad sobą. Posiada obowiązki, które musi wypełniać. Niebezpieczeństwem tego stadium jest rozwinięcie poczucia niższości, gdy dziecko nie jest w stanie podołać powierzonemu mu zadaniu. V stadium jest okres dorastania, gdzie dziecko odczuwa własną wyjątkowość i chce określić swoje plany na przyszłość. Może wystąpić pomieszanie tożsamości, co skutkuje poczuciem izolacji, niepokoju i niezdecydowania. Dziecko jest wtedy nieśmiałe i zakłopotane i czuje, że się cofa a nie idzie naprzód. Najbardziej interesuje go zdanie innych osób, boi się, że zostanie oszukane lub odrzucone. W tym okresie rozwija się wierność, a także chęć poznania samego siebie. Występuje tutaj również rytualizacja ideologiczna. Kolejne stadia dotyczą dorosłości; stadium konfliktu pomiędzy intymnością a izolacją, gdzie dąży się do bliskości z inny ludźmi. Dwa odstanie stadia to stadium konfliktu pomiędzy wytwórczością a stagnacją oraz stadium krytycznej oceny własnego życia. Za założyciela behawioryzmu uważa się Johna Watsona (1878-1958),ponieważ wierzył, że można zbudować psychologię, przedmiotem, której nie będzie świadomość, lecz zachowanie ludzkie, które można opisać za pomocą dwóch terminów bodziec- reakcja, w tym bodziec to zmiana zachodząca w środowisku zewnętrznym a reakcja- odpowiedź organizmu na bodziec. Watson nie uznawał introspekcji jako metody, ani wartości naukowej, często przeprowadzał badania na zwierzętach, ponieważ uważał, że „behawiorysta, dążąc do uzyskania jednolitego schematu reakcji zwierząt, nie dostrzega linii oddzielającej człowieka od zwierzęcia”. Przedstawicielami behawioryzmu są: B.F. Skinner (1904-1990) oraz Hans Jurgen Eysenck (1916-1997).
W ujęciu Skinnera reakcja jest kluczową jednostką strukturalną. Dzięki pewnym sytuacjom w środowisku można ją zaobserwować. Skinner dzieli reakcje na: wywołane przez określony bodziec oraz nie powiązane z żadnymi bodźcami. Operanty są to reakcje emitowane przez organizm. Czynnik wzmacniający (reinforcer) jest to zdarzenie (bodziec), które następuje po reakcji i zwiększa prawdopodobieństwo jej ponownego pojawienia się. Dla warunkowania klasycznego charakterystyczne jest to, że można łatwo wskazać bodziec wywołujący daną reakcję oraz to, że czynnik wzmacniający występuje w krótkim odstępie czasu po bodźcu warunkującym daną reakcję. „Zachowanie sprawcze jest to reakcja, która oddziałuje na środowisko i zmienia je”. W warunkowaniu sprawczym czynnik wzmacniający jest związany z reakcją. W tym przypadku reakcje można wzmacniać lub osłabiać za pomocą kar lub nagród. Według Skinnera wzmocnienie negatywne dość często wywołuje nieprzewidziane, niechciane lub dziwne skutki, w przeciwieństwie do wzmocnienia pozytywnego, które wywołuje zmiany, w takim kierunku, w jakim było to przewidziane. Wzmocnienie pozytywne formuje zachowanie jednostki i podnosi jej samoocenę. Eysenck skupia się na biologicznych wymiarach osobowości. Uważa, że dany układ nerwowy jednostki różnie reaguje na środowisko. Najbardziej znaną hipotezą przyjmowaną przez Eysencka była hipoteza „pobudzenia- hamowania”. Ludzie różnią się między sobą szybkością wytwarzania procesów pobudzania i hamowania, ich siłą oraz szybkością z jaką rozprasza się hamowanie. Świadomość moralna natomiast jest odpowiedzią na pewne typy sytuacji według reguły „bodziec- reakcja”. Reakcje utrwalają się poprzez powtarzanie i stanowią regulatory wewnętrzne zachowania jednostki. Psychologię humanistyczną zapoczątkował Carl Rans Rogers (1902-1987), a jej przedstawicielem był również Abraham Maslow (1908-1970). Przedstawiciele tej psychologii uważali, że jedynie człowieka cechuje niepowtarzalna osobowość. Teoria Rogersa ma charakter fenomenologiczny. Kadzie on nacisk na własne doświadczenie jednostki, jej uczucia, wartości i wszystko, co określane jest jako „życie wewnętrzne”, zakłada, że każdy ma zdolność do samodoskonalenia. Osoba realizująca sama siebie powinna posiadać takie cechy jak: otwartość na doświadczenia, życie pełnią w każdym momencie, zaufanie w stosunku do własnych uczuć i impulsów (akceptacja i ufność wobec własnej osoby), twórcze nastawienie oraz poczucie spełnienia i osiąganego bogactwa życiowego. Kluczowym pojęciem jest „ja”, które tworzy wyobrażenie jednostki jako „się”, „mnie” lub„ja”. Ja jest to zorganizowany układ spostrzeżeń, które możemy sobie uświadomić, natomiast „ja idealne” jest to obraz „ja”, jaki dana jednostka pragnęłaby najbardziej posiadać. Jeśli chodzi o proces samorealizacji to istotne są dwie potrzeby: pozytywnego szacunku ze strony otoczenia oraz potrzebę szacunku do samego siebie. Istnieją dwie formy inkongruencji: kongruencja, czyli zbieżność doświadczenia, komunikacji i świadomości (jednostka jest harmonijna i potrafi wyrażać samą siebie) oraz inkongruencja- brak relacji pomiędzy świadomością, a doświadczeniem (jednostka nie jest świadoma własnych doświadczeń, co powoduje niepokój) lub pomiędzy świadomością i komunikacją (jednostka nie ujawnia swoich prawdziwych uczuć, myśli, doznań, przez co jest uważana za nieuczciwą). Maslow uważa, że każdy człowiek rodzi się z dobrą lub neutralną naturą. Neguje on myśl, że jednostka posiada od zawsze instynkty złe lub aspołeczne. Sądził też, iż wielu ludzi boi się osiągnąć samorealizację i broni się przed tym. „Niepowodzenie w rozwoju” może sprawić, że jednostka zaczyna rozwijać się w innym kierunku niż struktura biologiczna predysponowała daną jednostkę. Przedstawił on teorię ludzkiej motywacji, w której człowiek dąży do rzeczy najważniejszych w hierarchii. Wynika z tego to, żeby osiągnąć coś co jest na szczycie tej hierarchii należy osiągnąć to co jest na jej dole. Na najniższym poziomie tej hierarchii znajdują się procesy fizjologiczne (głód, popędy), na następnym poziomie są potrzeby bezpieczeństwa (potrzeba pewności, ochrony). Trzecia grupa to potrzeby przynależności i miłości, wyżej w piramidzie jest pragnienie szacunku siebie i innych. Najwyżej jest potrzeba samorealizacji. Z kolei przedstawicielami psychologii egzystencjonalnej byli: W. Frankl (1905-1989) oraz Borys Ananjew (1907-1972). Egzystencjonaliści zajmują się człowiekiem i jego ludzką kondycją oraz zjawiskami charakterystycznymi dla tego, co żywe, ludzkie i istniejące. Frankl uważał, że troska o sens własnego życia jest najbardziej ludzkim zjawiskiem ze wszystkich. Jego teoria często nazywana jest logoteorią, według której rozwój polega na autotranscendencji. Frankl wyróżnia wymiar biologiczny, gdzie istnieje zależność od okoliczności i uwarunkowań; psychiczny, w obrębie, którego również występuje zależność od okoliczności i uwarunkowań; w przeciwieństwie do nich w wymiarze neotycznym można przyjmować dowolne postawy wobec tych okoliczności i uwarunkowań. Wola sensu jest podstawowym sposobem odnoszenia się człowieka do rzeczywistości, lecz aby odkryć i spełnić tę wolę potrzebna jest motywacja, bez której nie byłoby możliwe ukierunkowanie do pewnych wartości. Człowiek okrywa sens i znaczenie poprzez poznawanie otaczającego go świata i siebie samego, co jest aktem transcendencji. Frankl wskazuje trzy aspekty ludzkiego istnienia: wymiar konieczności, wymiar możliwości oraz wymiar powinności. Obecnie wola sensu jest realizowana poprzez cztery postawy degradujące indywidualność postaw: prowizoryczna postawa wobec bytu ludzkiego związane z poczuciem zagrożenia (życie daną chwilą, zainteresowanie przyjemnościami, niechęć do kierowania własnym życiem), fatalistyczna postawa wobec życia, która powstaje przez uczucie bezradności odnośnie wpływu na los i otoczenie (los jest zapisany w genach i nic nie można na to poradzić), kolektywistyczne myślenie, czyli takie, jakie jest obecne w danej społeczności oraz fanatyzm, czyli nienawiść do osób, które mają odmienny pogląd niż dana jednostka. Wracając do woli sensu, to w przypadku, gdy nie zostanie ona zrealizowana występuje frustracja, nerwica bądź próżnia egzystencjonalna. Jedną z metod leczenia takiego stanu jest logoterapia polegająca na pomocy pacjentom w stawaniu się tym, kim są zdolni być. Ananjew twierdził, że potrzebne jest stworzenie nowej nauki- akmeologii. Jej nazwa pochodzi od słowa „akme”, czyli szczyt, najwyższy poziom, najlepszy okres w życiu człowieka. Jej zadaniem jest łączenie wysiłków i wyników prac naukowców z różnych dziedzin nauki, aby badać rozwój człowieka oraz kształtowanie się osobowości. Akmeologia zajmuje się badaniem cech psychofizjologicznych oraz osobowościowych dorosłego człowieka, oraz określeniem czynników, które pozwalają tej osobie jak najlepiej poradzić sobie w życiu, znaleźć pracę, w której będzie fachowcem. Dla społeczeństwa ważne jest, aby akme było przedłużone jako najbardziej aktywny i twórczy okres w życiu człowieka, ponieważ jest to ważna potrzeba. Jest to również problemem współczesnych badań, który można rozwiązać drogą prawidłowej organizacji trybu życia jednostki (tempo życia, rytm, częstotliwość). Może być to naprawiane między innymi poprzez samodoskonalenie osobowości dzięki zrozumieniu przez daną jednostkę, że sama kieruje swoim życiem; stworzenie zasobów metodycznych jak i technologicznych, dzięki którym możliwe jest ukazanie, w jakim stopniu jednostka lub grupa jest dobra w tym, co robi; tworzenie moralnej drogi, którą człowiek będzie podążał; doskonalenie w porozumiewaniu się z innymi; symbioza zdolności, warunków życia, jego możliwości i ograniczeń; sprawdzanie jak dane społeczeństwo wpływa na osobowość. Założycielem analizy transakcyjnej osobowości jest Erick Bern (1910-1970). Jest to metoda psychoterapii grupowej, którą zapoczątkował w Służbach Medycznych Armii, a następnie poszerzył ją o prowadzenie grup cywilnych. Interesującym dla niego tematem była intuicja oraz jej wykorzystanie podczas obserwacji klinicznych. Twierdził, że „jest czas dla metod naukowych i czas dla intuicji. Ta pierwsza daje więcej pewności, druga- więcej możliwości. Obie razem są bazą dla twórczego myślenia”. W każdym człowieku wyróżnił trzy stany własnego „ja”: Rodzic, Dorosły i Dziecko. Transakcję uważał za jednostkę komunikacyjną będącą bodźcem, czyli zwróceniem się do innej osoby, lub reakcją, czyli odpowiedzią na zwrócenie. Dorosły według Berna jest niezbędny do życia, ponieważ to on przetwarza informacje, które do niego docierają, próbuje znaleźć różne rozwiązania danej sytuacji oraz co ważne kontroluje Rodzica i Dziecka. Pośredniczy między nimi. Głos rodzica mówi jak powinno się zachować i co należy zrobić, a głos dorosłego jest pełen zrozumienia, współczucia i rozsądku. Wszystkie trzy „ja” są potrzebne do odpowiedniego funkcjonowania jednostki. Należy poświęcić uwagę każdemu z nich, bo bez nich życie nie byłoby pełnowartościowe. Bern uważa, że wiele osób poświęca za mało czasu na bliskie stosunki z innymi, które dają dużo szczęścia i przyjemności.
Bibliografia:
1. Campbell J. B., Hall C., Lindzey G: Teorie osobowości. Warszawa: PWN, 2006. ISBN 83-01-14678-8. s. 31-39, 56-72, 101-123, 204-214, 367-376, 436-444, 451-460, 493-503
2. Gasiul H.: Psychologia osobowości. Warszawa: DIFIN, 2006. ISBN 83-7251-624-0. s. 74-78, 191-217, 266-272, 324-333
3. John O., Pervin L: Osobowość. Wyd. 8. Tłum. Majczyna B., M., Sikora K., Niedźwieńska A. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 83-233-1588-4. s. 75-90, 175-195, 240-249, 381-389
4. Orban-Lembryk L., Podgórecki J., Atrybucje psychologii społecznej. Namysłów, 2010. ISBN 978-83-922091-9-5, s. 26-31
5. Szewczyk, Włodzimierz. Osobowość, Teoria. W: Słownik psychologiczny. Red. Włodzimierz Sz. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1979. ISBN 83-214-0038-8. s. 182, 196
6. Psychologia. Podręcznik akademicki. T.1. Red. Jan Strelau. Gdańsk: GWP, 2000. ISBN 83-87957-04-6. s. 41-47, 55-58, 73-75,
Słownik psychologiczny. Red. Włodzimierz Sz. s. 182
Allport