Prawa nauki i teorie naukowe
Prawa nauki i teorie naukowe stanowią - obok faktów naukowych - najważniejsze wyniki badań naukowych. Prawa nauki to twierdzenia, którym nadaje się w nauce wysoka rangę poznawczą ze względu na funkcje, jakie są w stanie pełnić. Prawa nauki stanowią formuły określające relacje pomiędzy wartościami pewnych zmiennych. Np. drugie prawo dynamiki Newtona wiąże ze sobą wartości mas, sił i przyspieszeń; prawo grawitacji zaś wartości sił, mas i odległości między ciałami.
Oczywiście nie każde twierdzenie można tytułować terminem „prawa nauki”. Musi ono spełnić szereg warunków formalnych, zgodnie z którymi prawo nauki to twierdzenie:
ściśle ogólne - czyli uniwersalne czasoprzestrzennie, a więc dotyczące wszystkich obiektów danej klasy, niezależnie gdzie i kiedy one występują;
nie równoważne (skończonej) klasie zdań jednostkowych - nie może być zastąpione przez żadną skończoną liczbę zdań jednostkowych;
przeważnie otwarte ontologicznie - gdy dotyczy (również lub wyłącznie) zjawisk przyszłych, nie dokonanych. Umożliwia to pełnienie przez twierdzenie funkcji prognostycznych. Warunek ten może nie być spełniony jedynie w przypadku, gdy twierdzenie dotyczy czegoś bezpowrotnie minionego.
zawsze otwarte epistemologicznie - czyli dotyczące przynajmniej w części zjawisk jeszcze nie poznanych.
Jeśli chodzi o teorie naukowe, to trudniej niż w przypadku praw nauki jednoznacznie określić czym one są. Ścierają się ze sobą obecnie różne ujęcia teorii naukowych: aksjomatyczne, semantyczne i strukturalne (nie-zdaniowe). Na poziomie ogólnym można przyjąć że, teoria naukowa to system twierdzeń logicznie i rzeczowo uporządkowanych powiązanych określonymi stosunkami logicznymi. Z tego wynika, że pojęcie teorii naukowej jest szersze niż pojęcie prawa nauki. Łatwiej powiedzieć, czym teoria naukowa nie jest niż czym jest. Powiada się zatem często, że teorie naukowe - w odróżnieniu od systemów filozoficznych czy teologicznych, będących wytworem nieodpowiedzialnych spekulacji - dostarczają nam obrazu świata, który, przynajmniej w dobrym przybliżeniu, jest prawdziwy. A prawdziwy dlatego, że zgodny z faktami, pojmowanymi jako rezultaty obserwacji i eksperymentów.
Podkreśla się przy tym w filozofii nauki, że wykazanie prawdziwości zarówno praw i teorii naukowych jest niemożliwe! Mogą być jedynie konfirmowane, a więc potwierdzane w pewnym zakresie swych zastosowań, nie weryfikowane.
J. Such, M. Szcześniak, Filozofia nauki, Poznań 1997, s. 65 - 66.
Tamże, s. 69.
W. Sady, Pojęcie prawdy w naukach przyrodniczych, „Znak” nr 9/1996, s. 23.
S. R. Kozieł, Porozmawiajmy o filozofii nauki, „Gazeta Obserwatora IMGW” nr 4/2004 s. 22.
2