PASZA JAKO CZYNNIK ETIOLOGICZNY CHOROB ZWIERZĄT
Substancja odżywcza - substancja wchodząca w skład pożywienia, pomagająca podtrzymać życie.
Karma (pasza) - zbiór substancji odżywczych, która w zależności od gatunku, wieku i stanu zwierzęcia jest pełna, zbilansowana dla gatunku.
Dawka pokarmowa - zbiór poszczególnych karm.
Dietetyka profilaktyczna - mówi jak mamy postępować i co robić by nie doprowadzić do zatrucia zwierzęcia.
Pasze zwierające czynniki szkodliwe:
naturalne czynniki szkodliwe - rośliny szkodliwe i trujące, choroby roślin pastewnych (wirozy, bakteriozy, mykozy);
domieszki i zanieczyszczenia;
pasze zepsute przez czynniki biologiczne i pozabiologiczne.
Rośliny szkodliwe - gł. dla zwierząt gospodarskich; wszelkie rośliny, które w swojej budowie anatomicznej lub morfologicznej zawierają część, która szkodzi (długie łodygi, dużo zdrewniałych liści lub łodyg; ostre elementy - liście, kolce, które uszkadzają błony śluzowe →wrota wejścia bakterii; zawierające dużo części puchowych → podrażnienia śluzówek nosa, spojówek).
Rośliny trujące - zawierają w składzie substancje trujące. Ich ilość ulega zmianom pod wpływem czynników zewnętrznych (gleby ubogie, kwaśne powodują wzrost ilości substancji trujących, np. jaskier, skrzypy; warunki klimatyczne, nasłonecznienie - mniej światła, więcej trujących związków; podobnie cykl dzień - noc →w nocy kumulacja substancji czynnych; temperatura → związki cyjanogenne - najwięcej w 35-50°C; opady, wilgotność powietrza, przebieg wód → im więcej wody, tym mniej związków trujących) i wewnętrznych (związane z rośliną; silnie trujące: jaskier, tojad, knieć błotna; ważna jest część rośliny- równomiernie, np. w naparstnicy, kłącze u tojadu, sok mleczny u wilczomleczowatych; faza rozwojowa: kwitnienie - knieć błotna, przed kwitnieniem jest ich mniej).
Ważny jest sposób przygotowania paszy: obróbka termiczna, zmiana pH mają obniżyć ilość ciał czynnych.
CHOROBY ROŚLIN PASTEWNYCH
Choroba - zaburzenie homeostazy.
Zdrowie - procesy życiowe współgrają z warunkami środowiska.
Występowanie chorób roślin zależy od:
czynnika chorobotwórczego,
rośliny,
warunków środowiskowych.
Przyczyny mogą być zakaźne (grzyby, bakterie, wirusy) lub niezakaźne (czynniki klimatyczne i glebowe).
Objawy właściwe - pojawiają się w wyniku samej choroby:
więdnięcie (utrata turgoru),
przebarwienia,
nekrozy,
zniekształcenia,
rany i wydzieliny.
Objawy niewłaściwe - istnienie skupisk danych drobnoustrojów na roślinie.
Czynniki niezakaźne
klimatyczne:
wilgotność powietrza,
temperatura,
niedobór lub nadmiar światła,
obecność gazów trujących w powietrzu.
T niska - przemarznięcie bulw ziemniaczanych (długo działa); długo w 0°C → gromadzenie się cukru (zbyt słodkie); do -2°C → powierzchniowa martwica skórki → łatwiej działają patogeny; poniżej -2°C całkowite zamarznięcie; w T zwykłej rozmiękają i gniją.
T wysoka - ciemnienie miąższu bulw ziemniaczanych (przy źle wywietrzonych kopcach - zaparowanie); dzieciuchowatość i przedwczesne tworzenie małych bulw.
2. glebowe:
nadmiar wody - niedobór powietrza, duszenie się roślin → gnicie;
niedobór wody - spowolnienie i zahamowanie procesów; niedobór K i P (korzeń marchwi i buraka drewnieje) → łatwo gniją
nieodpowiednia T - im wilgotniejsza gleba tym niższa jest jej T; zahamowanie wzrostu i rozwoju; często śnieć cuchnąca pszenicy,
niedobór składników pokarmowych,
nieodpowiedni stosunek poszczególnych pierwiastków.
Azot - niedobór → słaby rozwój, wzrost wrażliwości na mrozy; choroba brunatna, pustowatość bulw ziemniaczanych (część chora od zdrowej oddzielona przez korek).
Bor - mało w glebach piaszczystych, przewapnowanych; sucha zgnilizna korzeni buraka i zgorzel liści sercowych (górna część korzenia ciemnieje, pęka; liście karłowate, pofałdowane; w miąższu ciemne plamy).
Miedź - choroba nowin (owies, jęczmień, marchew, koniczyna, strączkowe - końce liści bieleją, zwijają się, są cienkie).
Mangan - sucha plamistość owsa (liście - plamy białe do brunatnych, obumierają).
Czynniki zakaźne
MYKOZY
1. Podstawczaki
głownie - gł. zboża, trawy łąkowe; wrażliwe bydło, owce; kłos jest czarny; w paszy może być do 5%,
śniecie - śnieć cuchnąca pszenicy (trójmetyloamina → śledzie),
rdza - zboża, trawy; rdza źdźbłowa zbóż; podłużne rysy do 1 cm żółto-czerwono-brunatne; berberys - pomarańczowo-rdzawe plamy.
2. Workowce
mączniaki - dwuliścienne, motylkowate, trawy; mączniak prawdziwy zbóż i traw (objawy wiosną i latem - szarobiałe naloty u podstawy źdźbła),
sporysz - widoczne czarnofioletowe przetrwalniki na kłosach, do 3 cm; gdy dojrzeją maź podobna do miodu; wytwarza alkaloid - ergomytynę (działa sympatykolitycznie → skurcz naczyń obwodowych; przy zatruciach martwica końca uszu i ogona; ronienia u bydła).
3. Grzyby niedoskonałe
pleśń śniegowa zbóż (po zewnętrznej stronie liści są białoróżowe naloty; atakuje gdy śnieg stopnieje),
sucha zgnilizna ziemniaka - największe straty w kopcach; przekrój - brunatne plamy, miąższ miękki, jamki pokryte watowatym suchym nalotem.
Pragrzyby
rak ziemniaka - atakuje bulwy; białawe do żółtawych narośle na bulwach, z czasem gniją; też korzenie,
kiła kapusty - gł. korzeń → głowa nie rośnie; jasnożółte kruche narośle,
parch prószysty ziemniaka - korzeń, bulwy; brunatne plamki z jasną obwódką.
5. Glonowce
zaraza ziemniaka - bulwy, liście; małe żółte plamki → większe brunatne → liście więdną, bulwy gniją.
BAKTERIOZY
bakterioza pierścieniowata ziemniaka - Corynobacterium wnika do wiązek naczyniowych; na przekroju są brunatne ścieżki; gnicie,
parch zwykły ziemniaka - na powierzchni bulwy są różnej wielkości strupy,
czarna nóżka i mokra zgnilizna bulw ziemniaczanych - korzeń jest nierozwinięty, poprzewężany; wiązki naczyniowe → brunatne ścieżki; z czasem bulwa staje się półpłynną gnijącą masą.
WIROZY
Jeżeli są to postać mozaikowate. Brak opisu szkodliwości.
Epifity - bakteria fizjologicznie występujące na roślinach. Ich szkodliwe działanie zależy od:
rodzaju bakterii,
warunków paszy (wilgotność, pH, temperatura, powietrze, obecność soli),
makroorganizmu (gatunek, wiek, stan zdrowia, odporność, kondycja).
Temperatura - termofilne (45-60°), mezofilne (25-40°), psychrofilne (ok. 20° i mniej).
Wilgotność - min. 30%, b. dobre warunki (→ aktywność wodna - część ogólnej wilgotności w paszy, która może być przez dany drobnoustrój wykorzystana do rozwoju).
pH - najlepiej ok. 7, Lactobacillus niższe.
Sole - niezbędne lub obojętne (hialofilne potrzebują bezwzględnie; solotolerncyjne; hialofobne - nie tolerują).
Mechanizm szkodliwego działania na organizm:
mogą tworzyć egzotoksyny (zatrucia, objawy żołądkowo-jelitowe i z OUN),
mogą tworzyć endotoksyny (wytwarzane przez bakterie w przewodzie pokarmowym),
przy słabej odporności saprofity się uaktywniają (E.coli).
Clostridium botulinum - laseczka jadu kiełbasianego; przetrwalniki w glebie, wodzie; egzotoksyna powoduje botulismus (zatrucie jadem); gł. norki; objawy ze strony OUN, porażenia wiotkie, wysoka śmiertelność, śmierć po 24 godz.; też konie; zepsute bulwy ziemniaczane, otręby, ziarna zbóż, ryby, mięso, źle zasuszone kiszonki.
Clostridium perfringens - laseczka zgorzeli gazowej; enterotoksyna o dużej cytotoksyczności dla błony śluzowej jelit; wrażliwe owce (enterotoksemia); pasze o dużej ilości węglowodanów.
Bacillus cereus - w wodzie, glebie, środkach spożywczych (przyprawy, np. cynamon), wyrobach garmażeryjnych, przetworach rybnych, mięsnych; gł. u kotów (ostry przebieg, zmiany żołądkowo-jelitowe0; małe znaczenie u dużych zwierząt.
Staphylococcus aureus - enterotoksyna; zmiany żołądkowo-jelitowe, ostry przebieg; też gł. koty, mniejsze znaczenie u zwierząt gospodarskich.
Salmonella - endotoksyny i neurotoksyny; mączki pochodzenia zwierzęcego, pasze źle wyjałowione, makuchy, śruty poekstrakcyjne, mączki rybne.
Escherichia coli - zaburzenia ze strony układu pokarmowego; szczepy enterotoksyczne powodują chorobę obrzękową świń; enteropatogenne - zatrucia; enterokrwotoczne - krwotoczne zapalenie jelita cienkiego.
Listeria - warunkowo chorobotwórcza; najbardziej wrażliwe owce; źle zakiszone kiszonki; choroba kiszonkowa, postać nerwowa, ogniskowych zapaleń, metrogenna, narządowa (ziarniniaki).
Pasze zepsute przez grzyby:
rozwijają się podczas wegetacji na polu, brak zmian;
przechowalnicze - podczas przechowywania pasz → mykotoksyny.
Na wzrost, rozwój grzyba wpływają:
T = 35-37°
wilgotność min. 15%
aktywność wodna
pH
czas przechowywania
obecność tlenu
Zapleśnienie - zmiana woni, smaku, konsystencji. Gł. workowce (Aspergillus, Penicillum, Fusarium) i grzyby niedoskonałe.
Mykozy (Aspergillus) lub mykotoksykozy (o działaniu szybkim: hepato-, nefro- i neurotoksyczne, estrogenizujące; o działaniu powolnym: teratogenne, karcinogenne i mutagenne).
Rubratoksyna - mieszana toksyczność; Penicillum rubrum; wrażliwe bydło, konie i ptaki.
Nefrotoksyczne - ochratoksyny (Aspergillus ochraceus - zanik kanalików i kłębuszków nerkowych, śródmiąższowe zwłóknienie nerek; też teratogenne - zamieranie zarodków; gł. w zbożach; wrażliwe - świnie, drób, małe przeżuwacze), cytrynina (Penicillum citrium; zwłóknienie nerek → marskość; młode ptaki).
Neurotoksyczne - cytreowirydyna (Penicillum citrae; niełuskany ryż; porażenie mięśni, wysoka śmiertelność).
Estrogenizujące - zearalenon (F-2; wrażliwe świnie; gł. w kukurydzy; działają na układ rozrodczy - rozpulchnienie sromu, powiększenie macicy → wypadnięcie, zaburzenia cyklu rujowego, ruja pozorna; embriotoksyczna - dużo ronień, mniej płodów, potworkowatość, wysoka śmiertelność), trichoteceny (T-2; słabsze działanie, zmiany martwicze końca ogona i uszu; konie, też świnie i bydło).
Hepatotoksyczne - aflatoksyny (gł. Aspergillus flavus; pochodne kumaryn; nasiona oleiste, śruta arachidonowa, jęczmienna, orzeszki ziemne, ziemniaki, wysłodki ziemniaczane; zmiany miąższu wątroby → karcinogenne; młode ptaki i zwierzęta; porażenia mięśni, skrzydeł, silna biegunka, straty do 100%, u kacząt powiększa się wątroba, u młodych świń też żółtaczka, a u jałówek ślepota).
Na OUN i angiotoksycznie (gł. grzyby niedoskonałe) - sapratoksyna (Strachybotrys alternans; w słomie, sianie - jak posypane makiem; konie, bydło, świnie i owce), Dendrodochium toxicum (słoma i siano, ale wewnątrz źdźbła; konie; zmiany martwicze skóry, obkurczenie naczyń).
POZABIOLOGICZNE DOMIESZKI I ZANIECZYSZCZENIA
Cząstki gleby i piasek, gł. okopowe i liście buraczane;
dużo - szybkie i ostre objawy; zapiaszczenie żwacza;
mało, lecz przez długi czas (piasek zalega w żołądku, żwaczu) - ucisk na błonę śluzową, anemizacja i martwica tkanek, przetoka do jamy brzusznej, zapalenie otrzewnej → śmierć; osłabienie działania żwacza, mniejsza pojemność.
Części metalowe większe niż 1 mm (zawartość w paszy powyżej 0,1% niedopuszczalna) - pasze przechodzące w fabrykach ciąg produkcyjny (gł. małe fabryki).
Środki ochrony roślin - kiedyś ważny problem; podatność na inne choroby, nowotworzenie; herbicydy i inne obecne działają krótko, kilka dni; insektycydy - b. krótko (8-12 h); rozpylane po zachodzie słońca (pszczoły!); gł. w zielonkach, na pastwiskach.
Pyły zawierające krzemionkę, alkaliczne, drobnoziarniste, z kominów, cynk, ołów, kadm.
BŁĘDY DIETETYCZNE
To głównie niewłaściwy skład lub ilość substancji odżywczych, względem konkretnego gatunku.
NIEDOBORY:
głód - brak wszystkich składników odżywczych; objawy ogólne: osowiałość, obniżony apetyt i produkcyjność, zahamowanie wzrostu (tucz i zwierzęta rosnące);
białko - brak konkretnych aminokwasów; uzupełnianie przez mączki mięsne, mięsno-kostne, dobrze zbilansowane rośliny; objawy wysoce niespecyficzne; gł. u przeżuwaczy;
tłuszcz - wielonienasycone kwasy tłuszczowe, kwas linolowy i linolenowy → z nich inne; pasze pochodzenia lądowego mają dużo linolowego, a linolenowy jest w morskich (plankton, ryby), wyjątek; len; też nasiona oleiste; zaburzenia w płodności (problemy z zajściem w ciążę, martwe płody), spada odporność;
wapń i fosfor - ilość bezwzględna i względna (stosunek Ca : P = 1,5-1 : 1, wyj. kury nioski 3-4 : 1); młode - zahamowanie wzrostu, krzywica; stare - osteomalatio; ostry niedobór wapnia - zaleganie poporodowe u krów, tężyczka poporodowa u innych gatunków; po porodzie do szczytu laktacji (dużo Ca do mleka, upośledzona podaż, duża utrata); pod koniec ciąży podaje się trochę więcej Ca niż przed nią, a po porodzie 3-4 x więcej; na co dzień brakuje gł. P, bo dużo Ca jest w roślinach, a fosfor jest niedostępny (fosfor fitynowy; trzeba podawać mączki);
magnez - dużo w paszach; na początku wiosny w młodych roślinach jest mało - tężyczka pastwiskowa; bydło leży na boku, drgawki i sztywnienie kończyn, wysoka temperatura, niepokój. Przed wlewem można pobrać krew, by zapobiec kolejnym przypadkom (sprawdza się czy brak Ca, czy Mg);
potas - niedobory nie są znane u zwierząt gospodarskich;
sód i chlor - pasze objętościowe, brak lizawek - niedobór soli; objawy nieswoiste, zaburzenia nerwowe (w przypadkach skrajnych);
żelazo - u prosiąt (rośliny maja dużo żelaza, a prosięta nie jedzą trawy i ziół, w mleku jest mało żelaza); inne zwierzęta maja zapas Fe w momencie urodzenia się, ale u świń jest go mało, wyczerpuje się w 6-7 dniu (profilaktycznie 3-5 dzień - zastrzyki); anemia, żółtaczka hemolityczna, brak wzrostu, ostra biegunka(!) - śmierć po 24 h.
miedź - wszystkie gatunki (gł. owce); dorosłe - osteoporoza (wadliwy metabolizm włókien kolagenowych → nieprawidłowe zwapnienie); młode - porażenia kończyn, niezborność ruchów, zaburzenia nerwowe; gł. po 6 miesiącach życia - bezwład tylnych kończyn; RTG i ilość miedzi → uśpienie i dodanie miedzi do karmy dla reszty stada; świnie - przerost mięśnia sercowego;
kobalt - niedobór wit. B12; objawy wysoce nieswoiste, niedokrwistość; dużo witaminy b jest w drożdżach oprócz kobolaminy ( wit. B12);
mangan - drób (niewykształcenie kości skrzydeł, kończyn i kręgosłupa - perosis), przeżuwacze - zaburzenia w rozrodzie;
cynk - skóra - parakeratoza, gł. hiperkeratoza - wypadają włosy, skóra gruba, nieelastyczna, pęka, powikłania ropne; hypokeratoza - skóra cienka, delikatna, łysa; duże niedobory - biegunka, wymioty, mniejsza ilość i waga prosiąt;
selen - z wit.E; w paszach fabrycznych jest go dużo; spadek produkcji; u źrebiąt choroba białych mięśni, dystrofia;
jod - sole jodowane, lizawki i in.; niedoczynność tarczycy - wole, ospałość, b. zahamowany wzrost u młodych i prawie brak rozrodu u dorosłych
witaminy - rzadko; wrodzona wada u niektórych cieląt - nie rozszczepiają karotenu (zatrucie β-karotenoidami, brak wit.A) - dużo skóry, śmierć; przy chowie zamkniętym brak wit.D (b. rzadko); wit.E - ważna u psów i kotów (słabsza odporność).
NADMIARY:
białko - zmiana paszy, gł. u przeżuwaczy (flora żwacza → zasadowica);
węglowodany - zakwaszenie treści żwacza;
sól - brak wody i dużo soli → do komórek nerwowych i krwinek → podanie jednorazowo dużej ilości wody - pękają, lepiej uzupełniać po trochę co kilka godzin;
mocznik - ważne: dzienna dawka, należyte wymieszanie, dodatek pasz energetycznych, siarki;
wit.D - gł. psy i koty.
WPŁYW PASZY NA JAKOŚĆ PRODUKTÓW POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO.
MLEKO:
Wyraźnie widoczne zmiany organoleptyczne, walory technologiczne ulęgają pogorszeniu. Zmienia się skład.
Zapach :
czosnku (różne gatunki czosnku, stulisz lekarski, ożanka czosnkowa),
przykry przy rzepaku.
Smak:
gorzki (bylica, rumianek, wrotycz)
Barwa:
różowa do czerwonej (marzanka barwierska, wilczomlecz)
Pasze:
b. dużo młodych traw i motylkowych - miękkie masło,
b. dużo starszych traw, siana, słomy, nasion motylkowatych, otrębów - masło b. twarde,
rośliny z karotenem; marchew, zielonki, zioła - zmiana barwy,
kiszonki, wytłoki buraczane, wywar ziemniaczany, nasiona motylkowatych - nie nadaje się.
NORMY PRAWNE
Ustawa z 13.VII.1939r. o nadzorze nad niektórymi środkami żywienia zwierząt. Obowiązywała przez cały czas (załączniki + nowelizacje).
Ustawa z 23.VIII.2001r. o środkach żywienia zwierząt. Zgodnie z art. 50 wchodzi w życie po upływie roku od dnia ogłoszenia (czyli 23.VIII.2002r.).
OCENA PRZYDATNOŚCI WODY PRZEZNACZONEJ DO POJENIA ZWIERZĄT
Od czego zależy zapotrzebowanie na wodę pitną:
gatunek i rasa zwierzęcia - najwięcej świnie, potem bydło, owce, konie, króliki, kozy i drób;
stan fizjologiczny zwierzęcia - wiek (im młodsze tym więcej; małe i szybko rosnące też więcej);
sposób użytkowania i wydajność produkcyjna - samice laktujące, konie ciężko pracujące, owce ras wełnistych, kury nioski - więcej;
warunki biometeorologiczne - temperatura, wilgotność, ruch powietrza (latem -więcej; przebywające na pastwiskach i w pomieszczeniach o wysokiej wilgotności - mniej);
rodzaj i skład spożywanej paszy - suche, silnie skoncentrowane, o dużej zawartości białka i węglowodanów, o dużej zawartości składników mineralnych (NaCl, K), zawierające mocznik, kiszonki - więcej;
w jaki sposób jest zwierzę pojone - stały dostęp do wody - wypija więcej niż przy pojeniu tradycyjnym.
Jak oblicza się zapotrzebowanie na wodę, którą zwierzę powinno dostać:
na jedno zwierzę na dobę:
krowy mleczne 40-100 l
bydło, oprócz ras mlecznych 15 l
konie 30 l
świnie 10 l
kury 0,2 l
na kilogram suchej masy w paszy na zwierzę
krowy mleczne 4-6 l
bydło opasowe 4-5 l
konie 2-3 l
owce ok. 2 l
świnie ok. 8 l
drób ok. 2 l
króliki 1,5 l
na kilogram masy ciała na dobę
bydło ok. 100 ml
konie ok. 50 ml
świnie ok. 100 ml
drób ok. 4-5 ml
Sposoby pojenia:
z poideł automatycznych - najlepszy, zwierzę pije tyle ile chce, samo sobie reguluje; wady; częste przeglądy techniczne, konieczność częstego czyszczenia, psują się;
tradycyjna - z mis, koryt wspólnych, pojedynczych, kubłów, wiader; można zobaczyć ile zwierzę wypije, ale woda szybko ulega zabrudzeniu i rozwijają się drobnoustroje;
na pastwiskach - automatyczne poidła pastwiskowe, wodopoje, beczkowozy.
Zasady pojenia zwierząt gospodarskich metodami tradycyjnymi:
bydło - częstość pojenia 2-3x dziennie; krowy wysokomleczne 4-5 x dziennie; poi się przed wypędem na pastwisko i ok. godzinę po powrocie; pasze suche, kiszonki, zielonki - poi się na godzinę przed podaniem pasz (wzdęcia);
konie - 2-3x dziennie; 0,5-1 godzinę przed podaniem paszy, nigdy po bezpośrednio pracy;
owce - 1-2x dziennie; 0,5-1 godzinę przed podaniem paszy, przed wypędem na pastwisko;
świnie i drób - powinny mieć stały dostęp do wody (bardzo wrażliwe na zatrucie solą).
Wymogi dotyczące wody do pojenia zwierząt gospodarskich:
Powinna mieć II klasę czystości. Jest 49 grup wskaźników. Najważniejsze:
wskaźniki organoleptyczne i fizyczne - smak, zapach, barwa, mętność, temperatura, pH (6,5-9), sucha pozostałość (nie powinna przekraczać 1g/1l wody);
wskaźniki chemiczne mineralne - twardość wody, obecność Fe, F, Mn, Pb, As, Zn, Cu, Se, S, Cr, Ni, Hg, siarczanów, azotanów, azotynów, CO2 i substancji promieniotwórczych;
obecność związków organicznych - pestycydy, detergenty;
zanieczyszczenie biologiczne i bakteriologiczne - BZT5 (biochemiczne zapotrzebowanie tlenu pięciodniowe), utlenialność wody, posiewy na agarze odżywczym, miano coli, wskaźnik coli, obecność pasożytów z jajami.
Barwa wody - jednostką jest takie zabarwienie, jakie pojawi się po dodaniu do 1l wody destylowanej 1mg platyny; zanieczyszczona - od jasnobłękitnej do żółtej.
Zapach wody - skala pięciostopniowa:
0 - nic nie czuć;
1 - zapach lekki, trudno wyczuwalny;
2 - słaby zapach, wyczuwalny;
3 - zapach wyczuwalny;
4 - wyraźnie wyczuwalny;
5 - przykry.
Woda o zapachu 0-2 nadaje się do spożycia, ale pod warunkiem, że wyczuwalny jest chlor. Inny zapach jest niedopuszczalny.
BZT5 - taka ilość tlenu w mg/1l wody, która jest potrzebna do utlenienia wszystkich substancji organicznych w wodzie, aż do momentu ich całkowitego zmineralizowania.
Utlenialność wody - chemiczne zapotrzebowanie tlenu, które świadczy o stopniu zanieczyszczenia wody związkami organicznymi pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Im większa, tym woda bardziej zanieczyszczona.
Miano coli - najmniejsza ilość wody, w której jeszcze można wykryć pałeczki jelitowe. Im większe, tym mniej zanieczyszczona.
Wskaźnik coli - ilość pałeczek w 1ml3. Im większy, tym woda bardziej zanieczyszczona.
Twardość wody - zawartość Ca, Mg, też jonów Al., Fe i Zn; w mval (miliwalentach) - im więcej, tym twardsza; najlepsza jest średnia, bo miękka jest mdła, a twarda powoduje kamicę.
6