TEORIA POZNANIA
ZAGADNIENIA PRAWDY
Epistemologia - teoria poznania.
Poznanie - akty poznawcze, rezultaty poznawcze.
Akty poznawcze - czynności psychiczne: spostrzeganie, przypomnienie, sądzenie, rozważanie, rozumowanie, itp.
Rezultaty poznawcze - nie są czynnościami psychicznymi, np. twierdzenia naukowe
Ponieważ zarówno akty poznawcze, jak i rezultaty poznawcze poddajemy ocenie, epistemologia interesuje się, według czego poznanie bywa oceniane. Zagadnieniami epistemologii są: zagadnienie istoty prawdy, zagadnienie źródeł poznania, zagadnienie granic poznania.
Klasyczna definicja prawdy - prawda myśli polega na jej zgodności rzeczywistością.
Krytyka: |
Obrona |
- Myśl nie może być podobna do czegoś zupełnie od niej różnego. Myśl ma wymiar czasowy, nie ma przestrzennego, więc nie może być podobna do czegoś przestrzennego np. do bryły. |
Myśl może być nie podobna do rzeczywistości a być prawdziwa. Sam proces myślenia nie musi być podobny do rzeczywistości, ale treść myśli musi się do niej upodabniać. |
Podobieństwo nie jest pojęciem ostrym, polega na częściowej tożsamości cech, nie wiadomo jednak, jaka część musi być wspólna, aby można dwa przedmioty nazwać podobnymi |
|
Nie możemy stwierdzić czy nasze myśli są zgodne z rzeczywistością czy nie, bo nie wiemy jaka ta rzeczywistość jest. (sceptycy).Nie wiemy co jest prawda a co fałszem. Np. zanurzona łyżka w wodzie. Nigdy nie będziemy mogli poznać rzeczywistości i dlatego nie będziemy mogli stwierdzić czy nasze myśli są z nią zgodne czy nie. |
|
Twierdzenie prawdziwe to tyle co twierdzenie, które czyni zadość kryteriom ostatecznym i nieodwołalnym.
Prawda - zgodność myśli z ostatecznymi i nieodwołalnymi kryteriami.
Nieklasyczne definicje prawdy:
Koherencyjna teoria prawdy - zgodność myśli między sobą; zgodność twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi. Ponad kryterium doświadczenia stoi kryterium zgodności np. łyżeczka w wodzie. To co mówi wzrok jest w tym wypadku nie zgodne z resztą wiedzy.
Krytyka: |
Obrona |
Sama zgodność myśli między sobą nie może stanowić wystarczającego kryterium prawdy - każda konsekwentna i zwarta bajka mogłaby tak samo uchodzić za prawdę jak teoria oparta na obserwacjach i eksperymentach |
Chodzi o zgodność myśli z twierdzeniami opartymi na doświadczeniu. |
Z materiału twierdzeń opartych na doświadczeniu da się utworzyć więcej niż jeden sharmonizowany ze sobą system - a decydując się na jeden z nich trzeba będzie uznać pozostałe za fałsz. Sama zgodność z doświadczeniem i harmonia wewnętrzna nie wystarczają |
Wskazanie dodatkowych kryteriów, np. prostotę systemu, ekonomię środków, itp. |
Neokantyści - prawda jest procesem nieskończonym. Nie ma ostatecznego odwołalnego kryterium, niczego nie można twierdzić ostatecznie i nieodwołalnie. Każde twierdzenie jest prowizoryczne.
Poszukiwania kryterium, które by ostatecznie i nieodwołalnie decydowało o przyjęciu jakiegoś twierdzenia:
Ostateczne kryterium: |
Definicja |
Powszechna zgoda |
prawdziwość jakiegoś twierdzenia polega na powszechnej na nie zgodzie |
Oczywistość |
jasne i wyraźne przedstawienie sobie stanu rzeczy, którego dot. dane stwierdzenie, tak, że każdy, kto stwierdzenie zrozumie, będzie musiał je uznać (Descartes); Twierdzenie narzucające się z koniecznością odczuwane jako powinność, obowiązek - Powinność jako odpowiednik przepisu zawiera pewną normę od nas nie zależną (transcendentalną), zatem oczywistość to twierdzenie zgodne z normą transcendentalną (Rickert) |
Pragmatyzm |
Utożsamienie prawdziwości jakiegoś twierdzenia z jego pożytecznością (w odmianie radykalnej |
Właściwe sformułowanie klasycznego pojęcia prawdy - twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością, jeśli jest tak właśnie, jak to twierdzenie głosi: myśl m jest prawdziwa - tzn.: myśl m stwierdza że jest tak a tak i rzeczywiście jest tak a tak.
Sceptycyzm i jego odparcie
Sceptycy - twierdzili, że niczego nie możemy się dowiedzieć, że o niczym nie możemy zdobyć uzasadnionej wiedzy.
Wiedzę należy uzasadnić jakąś metodą, kierując się pewnym wiarygodnym kryterium.
Aby jednak wykazać wiarygodność danego kryterium trzeba by znów skorzystać z jakiegoś kryterium wyznaczającego wiarygodność poprzedniego - co prowadzi do nieskończonego poszukiwania.
Krytyka: |
Obrona |
Uznając, że rozumowanie sceptyków uzasadnia ich tezę prowadzi do uznania, że istnieje coś, co można poprawnie uzasadnić - a zatem wprowadza sprzeczność w samo rozumowanie. |
Sceptycy nie głosili swej tezy stanowczo - nie przyznawali sobie prawa do głoszenia czegokolwiek poza zdawaniem sprawy z tego, co się w ich świadomości rozgrywa. |
Błąd sceptyków polega na tym, że nie trzeba wiedzieć, że dane kryterium jest wiarygodne - co innego znaczy uzasadnić twierdzenie, a co innego wiedzieć, że się je uzasadniło (np. co innego zrobić coś dobrze, a co innego wiedzieć, że się to zrobiło dobrze). Aby uzasadnić jakieś twierdzenie, wystarczy dojść do niego stosując wiarygodne kryterium, nie trzeba jednak wiedzieć, czy kryterium zastosowane z kolei do zdobywanie tego twierdzenia było wiarygodne. Nie jest to potrzebne do uzasadnienia kryterium, ale do wiedzy że się je uzasadniło - to z kolei jest nie potrzebne. |
|
.
Nieklasyczne definicje prawdy prowadzą do idealizmu - czyli uznania świata dostępnego poznaniu za rzeczywistość nieprawdziwą, a jedynie za konstrukcję myślową. Nie ma jednak powodu, by odrzucać klasyczną definicję prawdy.
ŹRÓDŁA POZNANIA
Psychologiczna wersja zagadnienia - dotycząca tego, na jakiej drodze w umyśle ludzkim powstają pewne myśli:
Racjonaliści genetyczni (natywiści) - przyjmowali istnienie pojęć wrodzonych. Rola zmysłów ogranicza się do wyzwalania myśli, które są potencjalnie zawarte w organizacji ludzkiego umysłu. Platon, Descartes, Leibniz.
Genetyczni empiryści - pojęcia tworzy się na podstawie doświadczenia. Umysł ludzki to tabula rasa, na której doświadczenie zapisuje swoje znaki. Znakami tymi są impresje (wrażenia), ich pamięciowe reprodukcje, wyobrażenia pochodne prowadzą do idei - nie ma nic w umyśle, co by wpierw nie znajdowało się w zmysłach. John Lock, David Hume.
Condillac - francuz, starał się odzwierciedlić proces rozwoju zawartości umysłu człowieka przez stopniowe obdarzanie różnymi narządami zmysłowymi modelu człowieka przez które napływają nowe wrażenia i pokazywał, jak z tych wrażeń powstają wyższe produkty umysłowe.
Hume - demaskował niektóre wyrazy jako posiadające pozorne znaczenie. Dla empirystów każde pojęcie musi wynikać z doświadczenia. Jeśli dla jakiegoś wyrazu nie można wykazać, że wywodzi się od doświadczenia to znaczenie to jest tylko pozorne.
Operacjonizm - współcześnie, sensowny jest ten wyraz, którego znaczenie pozwala wyraz ten stosować do przedmiotów, tzn. który wyposaża nas w metodę pozwalającą o przedmiotach danych nam w doświadczeniu rozstrzygać, czy można je nazwać tym wyrazem.
Epistemologiczna (metodologiczna) wersja zagadnienia - dotycząca tego, jakimi metodami można dojść do zgodnego z prawdą i uzasadnionego poznania rzeczywistości:
Racjonalizm (aprioryzm) i empiryzm (metodologiczny) - ocena roli, jaką w naszym poznaniu odgrywa doświadczenie.
Empiryzm przyznaje dominującą rolę w poznaniu doświadczeniu.
Aprioryzm podkreśla rolę poznania apriorycznego, czyli poznania od doświadczenia niezależnego.
Skrajny aprioryzm - punktem wyjścia były złudzenia zmysłowe podkopujące wiarę w świadectwo doświadczenia. Uznanie, że to, co jest naprawdę rzeczywiste, musi być niezmienne - to, co ulega zmianie ma w sobie sprzeczność, z kolei to, co jest sprzeczne w sobie nie może istnieć. Tylko rozum zaznajamia nas z rzeczywistością - nie doświadczenie.
Twierdzenia a priori - twierdzenia, które mamy prawo przyjmować, choć nie są oparte na doświadczeniu.
Empiryzm skrajny - wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu.
Empiryzm umiarkowany - uznaje, że istnieją twierdzenia, które mają pełne uprawnienia w nauce, mimo że są twierdzeniami a priori. Należą do nich jednak tylko twierdzenia analityczne.
Twierdzenia analityczne - twierdzenia, które w sposób zilustrowany przez przykład wyłuszczają jedynie znaczenie zawartych w nich terminów: każdy kwadrat ma 4 boki, a promienie koła są równe; żeby to stwierdzić nie trzeba odwołać się do doświadczenia, wystarczy zdać sobie sprawę z tego, co oznacza słowo kwadrat i koło. Nie należy się obawiać że jakiekolwiek doświadczenie zaprzeczy tym twierdzeniom
Aprioryzm umiarkowany - uznaje, że istnieją uprawnione twierdzenia a priori, nie będące twierdzeniami analitycznymi. Twierdzenie, które nie jest twierdzeniem analitycznym nazywa się twierdzeniem syntetycznym.
Twierdzenie syntetyczne - twierdzenie rzeczowe, które mogłoby zostać potwierdzone lub obalone przez doświadczenie, np. pierwszy cesarz Francuzów był monarchą - twierdzenie analityczne; pierwszy cesarz Francuzów był niski - twierdzenie syntetyczne (nie wynika z definicji zawartych w nim wyrazów).
Większość twierdzeń syntetycznych opiera się na doświadczeniu.
Istnieje spór między empirystami a apriorystami czy wszystkie twierdzenia syntetyczne muszą korzystać z doświadczenia.
Wg empirystów nie istnieją uprawnione twierdzenia syntetyczne a priori.
Wg umiarkowanych apriorystów istnieją uprawnione twierdzenia syntetyczne a priori - mamy je zawdzięczać jakiejś władzy, która pozwala w danych nam naocznie przedmiotach dopatrywać się prawidłowości ogólnych. Np. twierdzenie głoszące, że suma dwu boków trójkąta jest większa niż bo trzeci nie jest twierdzeniem analitycznym, nie wynika bowiem z definicji trójkąta i jego boków. Wyobraźnia mówi nam jednak, że suma tych boków musi być większa niż bok trzeci.
Spór o charakter twierdzeń matematyki.
Empiryzm skrajny - wszystkie twierdzenia matematyczne są oparte na doświadczeniu - uznając matematykę za naukę empiryczną mieli na myśli matematykę stosowaną, nie znając gałęzi matematyki czystej.
Aprioryzm - twierdzenia matematyczne można przyjmować niezależnie od doświadczenia, choć niektóre twierdzenia mają charakter syntetyczny.
Empiryzm umiarkowany - matematyka czysta - twierdzenia a priori mające charakter sądów analitycznych, matematyka stosowana - twierdzenia analityczne i syntetyczne (uważane za empiryczne, oparte na doświadczeniu).
Matematyka czysta i stosowana (na przykładzie geometrii) - różnica polega na rozumieniu terminów matematycznych.
W geometrii stosowanej terminy mają określone znaczenie empiryczne, niezależnie od aksjomatów, o którym można się przekonać przez doświadczenie - nadając jej terminom sens empiryczny uprawiamy ją jako matematykę stosowaną.
W geometrii czystej terminy nie posiadają innego sensu niż ten który wyznaczają aksjomaty, nie mają sensu empirycznego. Uprawiamy matematykę czystą wtedy, gdy terminy geometrii wyjaśniamy za pomocą definicji innych terminów geometrycznych, których znaczenie jest dopiero przez nas ustanawiane - nie będące równoznacznym ze znaczeniem potocznym
Konwencjonalizm - doktryna empiryzmu umiarkowanego głosząca, że o prawdziwości twierdzeń matematyki stosowanej przekonać się można jedynie przez doświadczenie, po odpowiednim zaostrzeniu potocznego sensu terminów matematycznych, dokonanym w sposób konwencjonalny. Np. słowo potok. Każdy wie co to jest. Każdy wie że Wisła to nie potok. Ale niektóre dopływy Wisły są potokami. Aby stwierdzić które dopływy Wisły są potokami, trzeba by ustalić (zawrzeć konwencję), że potok ma tyle a tyle metrów szerokości i tyle a tyle metrów głębokości.
Pogląd aprioryzmu umiarkowanego. Nauka Kanta.
Aksjomaty matematyki są zdaniami syntetycznymi a priori. Czysta wyobraźnia a nie doświadczenie zmysłowe stanowi dostateczną podstawę do wydania sądów, bez odwoływania się do doświadczenia (Kant). Aprioryzm musi zatem wyjaśnić, jak, odciąwszy się od doświadczenia i nie korzystając z uprzednich doświadczeń, potrafimy przewidzieć wyniki przyszłych doświadczeń. Wg Kanta przedmioty, z jakimi mamy do czynienia w doświadczeniu, nie są niezależne od umysłu ale są one wytworem umysłu. Proces spostrzegania jest procesem twórczym - umysł pobudzony przez niezależną rzeczywistość wytwarza przedmioty które nazywa przedmiotami spostrzeganymi (jak gdyby zwidami). Ma to tłumaczy ć, że z tego, co dotyczy samego tylko schematu budowy przedmiotów danych w doświadczeniu, potrafimy zdawać sprawę a priori, nie czekając na doświadczenie, które jedynie je potwierdzi.
Hipoteza Kanta uznająca przedmioty doświadczenia składające się na otaczającą nas przyrodę tylko za wytwór umysłu, jest jedną z postaci tzw. idealizmu.
Wynalezienie w XIX wieku geometrii nieeuklidesowych wykazało, że każdy system geometryczny, gdy się go rozważa jako gałąź matematyki stosowanej, daj się uzgodnić z doświadczeniem, jeśli się tylko w odpowiedni sposób dokona zaostrzenia potocznego sensu zawartych w nim terminów.
Istota poznania apriorycznego wedle fenomenologów. Twórca fenomenologii - Edmund Husserl.
Wszelkie poznanie wychodzące poza wiedzę czysto słowną, polegające na wyłuszczaniu sensu wyrazów, musi opierać się na doświadczeniu. Husserl wskazuje jednak na jeszcze inną formę doświadczenia, niż empirycy (uznający doświadczenie empiryczne i introspekcję), w której w sposób równi bezpośredni uobecniają nam się twory nie należące ani do świata fizycznego, ani do psychicznego. Świat fizyczny i psychiczny tworzą bowiem świat tworów realnych znajdujących się w czasie. Poza nim istnieje natomiast świat tworów idealnych, bezczasowych. Należą do niego idee czyli istoty rzeczy. Np. istotą przedmiotu którym piszę jest pióro.
Istoty rzeczy są dane bezpośrednio. Np. patrzę na czerwony obrus, postrzegam go zmysłowo i mój umysł zdaję sobie sprawę z istoty czerwieni. Doświadczenie w którym nam są rzekomo bezpośrednio dane istoty rzeczy Husserl nazywa wglądem w istotę.
Dzięki temu możemy dojść do twierdzeń pewnych bez doświadczenia zmysłowego. Wg fenomenologów aksjomaty matematyki są słownym sformułowaniem wiedzy zdobytej o liczbach i innych idealnych tworach matematycznych przez uprzednio dokonany wgląd w istotę.
Świat tworów idealnych bytuje niezależnie od naszej myśli. Zadaniem matematyki jest go poznać.
Uznając uprawnienia do wydawania sądów syntetycznych a priori fenomenologia staje po stronie aprioryzmu umiarkowanego.
Racjonalizm (antyirracjonalizm) i irracjonalizm
Racjonalizm głosi kult poznania racjonalnego, zdobytego na drodze przyrodzonej, kult intelektu, ceni poznanie którego wzorem są nauki matematyczne i przyrodnicze, poznanie naukowe.
Poznanie naukowe jest wtedy, gdy:
- daje się drugiemu zakomunikować w słowach rozumianych dosłownie tj. bez porównań itp. - jest intersubiektywnie komunikowalne
- o słuszności lub niesłuszności może stwierdzić każdy kto znajdzie się w odpowiednich warunkach zewnętrznym - jest intersubiektywnie kontrolowalne
Chodzi o motyw społeczny (ochrona społeczeństwa przed nonsensem i fałszem). Racjonalizm jest schematyczny, abstrakcyjny, brakuje w nim intymnego kontaktu z przedmiotami (nie potrafimy opisać bólu bez porównań). To, co potrafimy zakomunikować drugiej osobie, jest tylko schematem, abstrakcją, którą słuchacz może wypełnić treścią, niekoniecznie pokrywającą się z tą, jaką pragnęliśmy mu za pomocą naszych słów opisać.
Oponent racjonalizmu - Bergson. Poznaniu racjonalnemu przeciwstawia intuicję - niewyrażalną w słowach, pozwalającą poznać samą rzeczywistość bez obsłonek, a nie tylko jej schemat.
Irracjonalizm - głosi poznanie ze źródeł nadprzyrodzonych, kult uczucia, powołuje się na objawienie, przeczucia, jasnowidztwo, itp.
Irracjonaliści to przede wszystkim mistycy, ludzie mający przeżycia osobliwego rodzaju zwane ekstazą mistyczną. W tych przeżyciach doznają olśnienia, w którym uzyskują subiektywną pewność, najczęściej pewność istnienia bóstwa, przeżywają jakby naoczne i bezpośrednie z nim obcowanie, otrzymują polecenia, przestrogi i nakazy.
Choć racjonaliści daremnie mogą próbować odwieść mistyków od ich misji, głos racjonalizmu jest zdrowym odruchem społecznym, aktem obrony społeczeństwa przed niebezpieczeństwem opanowania go przez niekontrolowane czynniki.
3. ZAGADNIENIE GRANIC POZNANIA
Czy podmiot poznający może w akcie poznania wyjść poza siebie, czy może przekroczyć swoje granice?
łac. transcendere - przekraczać
Przedmioty leżące poza granicami poznającego podmiotu - przedmioty transcendentalne
Dwa rozumienia transcendencji.
Zagadnienie immanentnych granic poznania
Przedmiotem transcendentnym jest każdy przedmiot, który nie jest własnym przeżyciem psychicznym poznającego podmiotu. Problem granic poznania przyjmuje postać pytana: Czy podmiot poznający jest zdolny poznać cokolwiek, co nie jest jego własnym przeżyciem psychicznym? Czy jest w stanie w akcie poznawczym wykroczyć poza własną sferę immanentną?
Twory dla danego tworu immanentne - własne przeżycia psychiczne danego tworu.
Epistemologiczny realizm immanentny - uważa, że przekroczenie sfery immanentnej jest możliwe.
Epistemologiczny idealizm immanentny - uważa, że podmiot poznający nie może wykroczyć poza sferę własnych przeżyć psychicznych.
Zagadnienie granic poznania związane z rozumieniem terminu przedmiot transcendentny
Przedmiotem transcendentnym jest przedmiot istniejący naprawdę, w przeciwieństwie do przedmiotów pomyślanych.
Cały świat cielesny i psychiczny jest zaliczany do pewnego rodzaju konstrukcji myślowych, rzeczywistość prawdziwą stanowią mają natomiast niepoznawalne rzeczy same w sobie. Problemem granic poznania staje się tutaj pytaniem: Czy przedmioty naprawdę istniejące są dostępne poznaniu, czy też poznanie może dotyczyć może tylko jakichś konstrukcji myślowych naprawdę nie istniejących?
Epistemologiczny idealizm transcendentalny - uważa, że przedmioty naprawdę istniejące nie są dostępne poznaniu, poznanie może dotyczyć tylko jakichś konstrukcji myślowych.
Epistemologiczny realizm transcendentalny - poznanie może dotyczyć prawdziwej rzeczywistości.
Epistemologiczny idealizm immanentny
George Berkeley:
Krytyka powszechnego przekonania, że w procesie spostrzeżenia zmysłowego poznajemy twory pozapsychiczne (nieimmanentne): Patrząc na kartkę widzę biały prostokąt w linie. Jest ona przedmiotem mego spostrzeżenia. Nie jest ona czymś obiektywnym od mego aparatu wzrokowego. Gdy przycisnę oko widzę podwójnie, inaczej przez okulary itp. Zatem jedynym przedmiotem spostrzeżenia zmysłowego jest moje wrażenie, subiektywne przeżycie, twór immanentny.
Berkeley uważa jednak, że istnieje poznanie, które wykracza poza własne przeżycia psychiczne podmiotu - np. poznanie własnej duszy i innych duchów, których Berkeley nie utożsamia z przeżyciami psychicznymi poznającego podmiotu.
Dawid Hume
Rozciąga tezę epistemologicznego idealizmu immanentnego na tzw. spostrzeżenie wewnętrzne, dzięki któremu mamy zdobyć samowiedzę (świadomość własnej jaźni, czyli duszy). Wg Hume'a w doświadczeniu wewnętrznym nie poznajemy niczego innego jak nasze własne przeżycia psychiczne, nie wychodzimy więc poza sferę immanentną. Dusza nie jest różna od strumienia świadomości, jest dana w doświadczeniu wewnętrznym, a zatem nie może być czymś od przeżyć wewnętrznych różnym.
Spostrzeżenie i jego przedmiot. Podstawą idealizmu immanentnego jest pogląd na stosunek między podmiotem poznającym a przedmiotem poznawanym. Wg Berkeleya w poznaniu tym przedmiot staje się treścią świadomości czyli przeżyciem psychicznym, idąc dalej można uznać, że przedmiot spostrzeżony staje się przeżycia.
Krytyka:
Wg realistów przedmiot w chwili spostrzeżenia nie wchodzi w podmiot i nie staje się jego przeżyciem. Podmiot niejako wychodzi w akcie poznawczym poza siebie, zwracając się ku czemuś co nie jest jego treścią.
Tego typu stosunek podmiotu poznającego do przedmiotu poznawanego nazywa się stosunkiem intencjonalnym.
Do przeciwstawienia podmiotowi poznającemu przedmiotu poznania (obiektywizacji) dochodzi poprzez szereg operacji, które nie mają tylko charakteru biernego (receptywnego), lecz również charakter czynny (spontaniczny).
Konstytucja przedmiotu spostrzeżenia - analiza procesu spostrzegania, opisanie operacji myślowych uczestniczących w nim i doprowadzających do tego, że podmiot w akcie spostrzegania przeciwstawia sobie pewien przedmiot, na który jest skierowana jego intencja.
Skoro spostrzec przedmiot nie oznacza tego samego, co uczynić go treścią świadomości, główny argument Berkeleya okazuje się bezpodstawny.
Epistemologiczny idealizm transcendentalny
Intencjonalny przedmiot myśli, spostrzeżenia - to, o czym ktoś myśli, co ktoś spostrzega, itp., z których nie wszystkie uznajemy z rzeczywiście istniejące, do odróżnienia prawdy od fikcji posługując się pewnym kryterium (głownie doświadczeniem).
Czy kryteria, którymi posługujemy się odróżniając rzeczywistość od fikcji, prowadzą do uznanie za rzeczywiste takich przedmiotów, które naprawdę istnieją, czy też może i te przedmioty są również tylko konstrukcjami umysłu?
Umysł nasz nie jest zdolny poznać rzeczywistości istniejącej od niego niezależnie tzn. świata rzeczy samych w sobie, lecz jest skazany na stałe obcowanie z własnymi konstrukcjami.
Tezą epistemologicznego idealizmu transcendentalnego było uznanie, że świat, który, kierując się kryterium doświadczenia, uznajemy za rzeczywistość, nie jest prawdziwą rzeczywistością, niezależną od umysł.
Idealiści transcendentalni nie uważali wszystkich sądów wydawanych na podstawie doświadczenia za fałszywe. Prawdę poznania utożsamiali z jego zgodnością z pewnymi kryteriami - świadectwa doświadczenia łącznie z kryterium harmonii wewnętrznej i powszechnej zgody.
Fikcja - tylko to co mogło zostać lub zostało obalone przez doświadczenie.
Zjawiska, fenomeny - twory, za którymi opowiada się doświadczenie jako kryterium prawdy. Posiadają one rzeczywistość empiryczną, nie istnieją jednak niezależnie od umysłu.
Kant jako przedstawiciel transcendentalnego idealizmu. Dwie drogi dojścia do stanowiska:
Kant stwierdza, że a priori zdobywamy pewne twierdzenia, które mogłyby zostać obalone przez doświadczenie (ponieważ są sądami syntetycznymi), a które doświadczenie później potwierdza, czego jesteśmy od samego początku pewni. Takie są twierdzenia geometrii.
Jak są możliwe sądy syntetyczne a priori?
Badania transcendentalne - dociekania zmierzające do rozwiązania tego zagadnienia.
Aby rozwiązać zagadnienie sądów a priori musimy uznać, że przedmioty dane nam w doświadczeniu są tylko konstrukcją umysłu, a nie niezależną od niego rzeczywistością. Gdyby bowiem doświadczenie ukazywało nam prawdziwą rzeczywistość, harmonia między sądami syntetycznymi, do których umysł dochodzi a priori, a doświadczeniem byłaby istotnie niezrozumiałym, dziwnym przypadkiem.
Analiza sposobu, w jaki umysł dochodzi w akcie spostrzegania do przeciwstawienia dobie przedmiotu spostrzeganego wykazuje, udział tzw. form przestrzenno-czasowych i pojęć (kategorii) w konstytuowaniu się przedmiotu spostrzeżenia.
Realizm.
Realiści poddają krytyce poglądy idealistów na konstytucję przedmiotu spostrzeżenia, próbując je przedstawić tak, by nie prowadziła do konsekwencji idealistycznych
Uważają za bezpodstawne roszczenie pretensję teorii poznania do wydawania wyroku o wartości kryterium doświadczenia - doświadczenie tak silnie uzasadnia naszą wiarę w rzeczywiste i niezależne od podmiotu istnienie świata danego nam w doświadczeniu, że żadna krytyka epistemologiczna nie jest w stanie jej podważyć ani umocnić.
Zagadnienie wysunięte przez idealistów uznają za pozbawione sesnu, gdyż występują w nim niedostatecznie wyjaśnione terminy, takie jak: rzeczywistość istniejąca w sposób od umysłu niezależny; przedmiot, który jest nie tylko pomyślany, lecz istnieje niezależenie od umysłu.
Pozytywizm.
Przyjmuje naczelną tezę empiryzmu wg której tylko na podstawie doświadczenia można poznać rzeczywistość. Idąc dalej dodają, że przedmiotem poznania może być tylko to, co jest lub może być dane w doświadczeniu. Występują przeciwko wszelkim pretensjom umysłu ludzkiego do poznania świata nadzmysłowego. Nie ma innej wiedzy o świecie jak tylko ta, którą dostarczają nauki przyrodnicze. Zadaniem filozofii jest tylko dokonanie syntezy i usystematyzowania wyników tych nauk. Hume, Comte, Mach, Russell.
Hume - przedmiotem spostrzeżenia zewnętrznego są tylko treści naszych wrażeń, wewnętrznego zaś - nasze własne orze życia psychiczne.
Inni pozytywiści - przyjmowali, ze spostrzegamy niezależne od podmiotu spostrzegającego ciała.
Ernst Mach, Bertrand Russel - sądził, że spostrzegamy układy pewnych elementów: barw, dźwięków, woni, itd., z których złożyć się dają zarówno ciała, jak i to , co nazywamy strumieniem życia psychicznego, stanowiące elementy naturalne, mogące istnieć nawet nie spostrzegane. Nasza jaźń to tylko pewna wiązka wrażeń, wspomnień, myśli, uczuć, chceń itd.
Owe barty, dźwięki, wonie, itd. rozważane w oderwaniu od wspomnień, uczuć chceń, z którymi tworzą strumień świadomości, jak też w oderwaniu od tych kompleksów, które tworzą ciała, są elementami neutralnymi, które równie dobrze można nazwać czymś fizycznym, jak też czymś psychicznym. Każde z tych określeń przysługuje im jednak tylko jako składnikom takiego lub innego kompleksu.
Neopozytywizm.
Wyłonił się z pozytywizmu Macha, potem zmienił postawę na realistyczną. Opiera się na tezie empiryzmu umiarkowanego, wg której wszelkie poznanie, o ile nie polega tylko na wyłuszczaniu znaczenia wyraz ów, musi się opierać na doświadczeniu. Wszelkie zdania syntetyczne, o ile nie dają się przed doświadczenie ani potwierdzić ani obalić, są twierdzeniami bezpodstawnymi, pozbawionymi sensu. Neopozytywiści potępiają przy tym metafizykę, którą uważają za złożoną z samych wypowiedzi pozbawionych znaczenia.
Cała wiedza o rzeczywistości mieści się w naukach empirycznych. Filozofia może być tylko teorią języka naukowego (podobnie jak logika).
Nie uznając metafizyki nie przekreślają jednak wszystkich zagadnień filozofii, ale starają się wykazać, ze były one źle postawione - gdyż naprawdę chodziło w nich nie o rzeczy, ale o słowa tych rzeczy dotyczące.
Fizykalizm - właściwymi przedmiotami poznania są tylko przedmioty fizyczne, czyli ciała. Zbliża ich to do materializmu.
Język fizykalny - wypowiedzi o ciałach.
Jeśli wypowiedzi nie dają się sprowadzić do języka fizykalnego, nie spełniają wymagań stawianych twierdzeniom naukowym - nie są intersubiektywnie komunikowalne ani sprawdzalne.
8