Teoria poznania – epistemologia

- nauka o poznaniu (poznanie jako akty poznawcze – czynności psychiczne, jak spostrzeganie,

przypominanie, sądzenie, rozumowanie, itd., jak i rezultaty poznawcze – np. twierdzenia naukowe)

- przedmiot badań psychologii i teorii poznania jest częściowo wspólny, to jednak każda z tych nauk bada

ten przedmiot z innego punktu widzenia

- akty poznawcze i rezultaty poznawcze poddaje się ocenie, z punktu widzenia ich prawy lub fałszu, lub

ich uzasadnienia

Teorię poznania interesuje po pierwsze to, według czego poznanie bywa oceniane, a więc prawda i fałsz,

zasadność i bezzasadność poznania, czym jest prawda (zagadnienie istoty prawdy), a po drugie na czym

ostetcznie poznanie powinno się opierać i według jakich metod powinno działać, aby było uzasadniownym

i pełnowartościowym poznaniem rzeczywistości, po trzecie interesuje ją to, co może być przedmiotem

poznania, a zwłaszcza, czy może zostać poznana rzeczywistość niezależna od podmiotu poznającego.

Prawda

Klasyczna definicja prawdy: prawda myśli polega na jej zgodności z rzeczywistością [Veritas est

adaequatio rei et intellectus].

Krytyka: na czym ma polegać zgodność myśli z rzeczywistością? Nie na identyczności myśli z

rzeczywistością, którą stwierdza. Może na byciu podobną do czegoś rzeczywistego, do odbicia

rzeczywistości? Myśl może być niepodobna do rzeczywistości, a być myślą prawdziwą.

Obrońcy stwierdzają: nie sam proces myślenia winien być podobny do rzeczywistości, ale treść myśli

musi się do niej upodabniać, żeby być prawdziwą.

Krytycy: pojęcie podobieństwa jest nieostre, gdyż polega na częściowej tożsamości cech, ale jakie

konkretnie to cechy, nie jest określone. Wobec tego definicja według której prawdziwe byłby takie myśli,

których treść byłaby podobna do czegoś rzeczywistego, byłaby definicją nieostrą. Na czym więc miałaby

polegać ta zgodność? Nie znajdując odpowiedzi, uznają tą definicję za pozbawioną rzetelnej treści.

Inny tok krytyki: nie możemy stwierdzić, czy nasze myśli są zgodne z rzeczywistością, ale też

zasadą pętli nigdy nie będziemy mogli poznać rzeczywistości i dowiedzieć się, czy nasze myśli są z nią

zgodne czy też nie.

Prawda jako zgodność z kryteriami

Każdy jest gotów uznać za prawdę takie twierdzenie, w które sam wierzy. Jednak nikt nie uważa

się za nieomylnego i wie, że istnieją także twierdzenia, w które wierzy, a które nie są prawdziwe. Nie

wahalibyśmy się uznać za prawdziwe takie przekonania, gdybyśmy wiedzieli, że doszliśmy do nich za

pomocą kryteriów, od których nie ma odwołania, które są ostetczne.

Nowa definicja – twierdzenie prawdziwe to tyle co twierdzenie, które czyni zadość

kryteriom ostatecznym i nieodwołalnym. Wobec tego powinniśmy prawdę zdefiniować jako

zgodność myśli z ostatecznymi i nieodwołalnymi kryteriami.

Nieklasyczne definicje prawdy

Koherencyjna definicja prawdy – definiuje prawdę jako zgodność myśli między sobą. Jej

zwolennicy uważają, że ostetcznym kryterium jest zgodność danego twierdzenia z innymi

twierdzeniami przyjętymi; a zgodność ta ma polegać na tym, że nie popada ono z nimi w sprzeczność

i daje się harmonijnie włączyć w system, który tworzą.

Krytyka: Sama zgodność myśli między sobą nie może stanowić kryterium prawdy, gdyby tak było, każda

konsekwentna bajka mogłaby być prawdą.

Obrona: Chodziło o zgodność myśli nie z obojętnie jakimi innymi myślami, lecz z twierdzeniami, za

którymi opowiada się doświadczenie.

Krytyka: Nawet z tego da się stworzyć niejeden system twierdzeń harmonizujących ze sobą, przy czym

decydując się na jeden system inny trzeba uznac za fałsz.

Obrona: Wybierano więc dodatkowe kryteria wyboru, np. prostotę systemu, ekonomię środków, itd.

Inna linia rozumowania: twierdzenie jakieś może harmonizować z twierdzeniami dotąd przyjętymi, ale nie

można przewidzić, czy późniejsze doświadczenia nie zmuszą do reorganizacji systemu, jeśli więc prawda

miała polegać na zgodności twierdzenia z całym systemem obejmującym zarówno teraźniejsze jak i

przyszłe doświadczenia, dopiero w nieskończoności byłoby możliwe sprawdzenie, czy dane twierdzenie

jest prawdziwe czy nie – stąd sformułowanie, że prawda jest procesem nieskończonym, a nie ma żadnych

twierdzeń pewnych, ostetcznych i nieodwołalnych.

Kryterium powszechnej zgody - prawdzwość jakiegoś twierdzenia polega na

powszechnej na nie zgodzie.

Kryterium oczywistości – każdy, kto twierdzenie zrozumie, będzie musiał je uznać. Oczywistość

jako jasne i wyraźne przedstawianie sobie stanu rzeczy (Descartes). Oczywistość narzucająca się jako

konieczność, powinność, obowiązek (Rickert). Twierdzenia oczywiste wskazują się na pewną normę,

dotyczącą uznania twierdzeń. Rickert nazywa ją normą transcendentalną. Twierdzenie oczywiste =

zgodne z transcendentalną normą.

Pragmatyzm – prawda jakiegoś twierdzenia polega na jego zgodności z ostatecznymi kryteriami,

ale jest nim właśnie pragmatyzm jako pożyteczność danego twierdzenia w działaniu. Definicja więc

utożsamia prawdziwość jakiegoś twierdzenia z jego pożytecznością.

Właściwe sformułowanie klasycznego pojęcia prawdy

Twierdzenie jakieś jest zgodne z rzeczywistością – to znaczy, że jest tak właśnie, jak dane

twierdzenie głosi. Więc myśl m jest prawdziwa – to znaczy myśl m stwierdznia, że jak tak a tak, i

rzeczywiście tak jest. Odparcie zarzutów krytyków: jeśliby nigdy nie można było dowiedzieć się o tym,

czy myśl jest zgodna z rzeczywistością, to wtedy nigdy nie można by było się o niczym dowiedzieć.

Sceptycyzm i jego odparcie

Uważali oni, że niczego się dowiedzieć nie możemy, ani o niczym nie można zdobyć uzasadnionej wiedzy.

Gdyby przyjąć to za prawdę, powstałaby sprzeczność. Z jednej strony uznalibyśmy, że niczego nie można

uzasadnić, a z drugiej – przecież rozumowanie sceptyków uzasadniałoby ich tezę, więc przyjęlibyśmy to

wbrew tezie, że nic nie można uzasadnić.

Aby więc jakieś twierdzenie uzasadnić, wystarczy dojść do niego stosując wiarygodne kryterium, nie

trzeba wiedzieć, że to kryterium zastosowane przy zdobywaniu tego twierdzenia było wiarygodne.

Uzasadnienie twierdzenia nie wymaga więc nieskończonej liczby kroków rozumowania.

Nieklasyczne definicje prawdy a idealizm

Nieklasyczne definicje prawdy stały się bowiem jednym z punktów wyjścia dla idealizmu, który świata

dostępnego poznaniu nie uważa za prawdziwą rzeczywistość, ale degraduje do roli konstrukcji myślowej,

różniącej się od fikcji poetyckiej tym, że jest zbudowana według pewnych zawartych w kryteriach praw.

Źródła poznania

racjonaliści genetyczni – natywiści

empiryści genetyczni

przyjmują istnienie pojęć wrodzonych; są one wrodzone

w tym znaczenu, że niezależnie od tego, czego by
umysłowi dostarczały zmysły i introspekcja, i tak

wytworzy takie, a nie inne pojęcia; zmysły tylko
wyzwalają myśli – Platon, Descartes, Leibniz, itd.

odrzucają istnienie pojęć wrodzonych; umysł

ludzki jako

tabula rasa, impresje

przechodzące do pojęć – „nie ma niczego w

umyśle, co by wpierw nie znajdowało się w
myślach” - John Locke, Dawid Hume, itd.

Współcześnie uznajemy za sensowny tylko taki wyraz, którego znaczenie pozwala nam ten wyraz w jakiś

sposób stosować do przedmiotów – operacjonizm.

Jak można dojść do pełnowartościowego poznania rzeczywistości?

aprioryzm

empiryzm metodologiczny

podkreśla rolę tzw. poznania apriorycznego, tzn.

poznania od doświadczenia niezależnego

przyznaje doświadczeniu dominującą rolę w

poznaniu

aprioryzm
skrajny

odmawia doświadczeniu wszelkiej
wartości dla poznania rzeczywistości,

wiedza oparta na doświadczeniu
jako wiedza pozorna

(powody: złudzenia, subiektywne
różnice w spostrzeżeniach,

przekonanie, że to co naprawdę
rzeczywiste, musi być niezmienne);

tylko rozum zaznajamia z
rzeczywistością

empiryzm skrajny wszelkie uzasadnione

twierdzenie musi opierać się

pośrednio lub bezpośrednio na
doświadczeniu

Współcześnie spór między aprioryzmem a empiryzmem polega na pytaniu, czy mamy w ogóle prawo przyjmować

jakieś twierdzenia, które by się nie opierały na doświadczeniu pośrednio lub bezpośrednio.

aprioryzm
umiarkowany

istnieją uprawnione twierdzenia a
priori, nie będące twierdzeniami

analitycznymi; nazywa się je
twierdzeniami syntetycznymi – nie

ograniczają się do wyłuszczenia
sensu zawartych w nich terminów,

ale mogą być potwierdzone lub
obalone przez doświadczenie

empiryzm
umiarkowany

uznaje za uprawnione
twierdzenia aprioryczne tylko

takie, które po prostu
wyłuszczają jedynie sens

zawartych w nich terminów,
są to twierdzenia analityczne

(Kant), więc tylko twierdzenia
analityczne są uprawnionymi

twierdzeniami a priori

Postacie nowożytne – odnośnie charakteru twierdzeń matematyki

aprioryzm

empiryzm

niektórym przynajmniej

twierdzeniom matematyki
przypisuje się charakter

sądów syntetycznych

empiryzm skrajny

wszystkie twierdzenia matematyki są oparte na

doświadczeniu

empiryzm
umiarkowany

(+ konwencjonalizm)

ozróżnia matematykę czystą (jej twierdzenia są
twierdzeniami a priori, przypisuje im jednak charakter

sądów analitycznych) i stosowaną (obok twierdzeń
analistycznych także syntetyczne, ale uważane za

empiryczne, czyli oparte na doświadczeniu).

Fenomenaliści i poznanie aprioryczne według nich – Edmund Husserl; wszelkie poznanie, które wychodzi

poza wiedzę czysto słowną, polegającą na wyłuszczaniu sensu wyrazów, musi opierać się na

doświadczeniu. Husserl wskazuje na inną formę doświadczenia niż empiryści – istoty rzeczy, poza

światem tworów realnych (świat fizyczny i psychiczny, znajdujący się w czasie), tworzą świat tworów

idealnych, bezczasowych. Doświadczenie więc, w którym są nam rzekomo bezpośrednio dane istoty

rzeczy, nazywa on wglądem w istotę (np. poznanie, że czerwień jest nieodłączna od przestrzennej

rozciągłości). Uznając uprawnienie do wydawania sądów syntetycznych a prori, fenomenologia opowiada

się po stronie aprioryzmu umiarkowanego.

racjonalizm (antyirracjonalizm)

irracjonalizm

ceni takie poznanie, któego wzorem jest poznanie

naukowe; a jest nim tylko taka treść myślowa,
która daje się drugiemu zakomunikować w słowach

rozumianych dosłownie, oraz miano twierdzenia
racjonalnego przysługuje tylko takiemu

twierdzeniu, o którego słuszności lub nie może się

intuicja, przeciwnicy racjonalizmu, głównie mistycy,

którzy doznają olśnienia, uzyskują subiektywną
pewność (najczęściej istnienia bóstwa); posiadają

niezachwianą pewność swoich przekonań.

przekonać każdy, jeśli tylko będą ku temu

odpowiednie warunki zewnętrzne; poznanie
naukowe jest poznaniem intersubiektywnie

komunikowalnym i takoż kontrolowanym;
sprowadzałby się więc do przyznawania wartości

tylko takiemuż poznaniu naukowemu
zarzuty: schematyczność, abstrakcyjność, brak

intymnego kontaktu z przedmiotami

Granice poznania

Rozumienie transcendencji

Czy podmiot poznający może w akcie poznania wyjść poza siebie, przekroczyć swoje granice?

1) Przedmiotem transcendentnym, czyli zewnętrznym dla poznającego podmiotu, jest każdy przedmiot,

który nie jest jego własnym przeżyciem psychicznym. Więc tutaj to pytanie brzmi, czy podmiot poznający

zdolny jest poznać cokolwiek, co nie jest jego własnym przeżyciem psychicznym? Własne przeżycie =

twór dla danego podmiotu immanentny. Zagadnienie immanentnych granic poznania.

epistemologiczny realista immanentny

epistemologiczny idealista immanentny

przyznaje zdolność podmiotowi do wykroczenia

w aktach poznawcznych poza jego sferę immanentną

odmawia tejże zdolności; Berkeley (jedynym

przedmiotem spostrzeżenia zmysłowego jest
własne wrażenie, ogranicza ten idealizm tylko do

spostrzeżenia zmysłowego; obok niego uznaje
inne formy poznania, które mogą wykroczyć poza

własne przeżycia psychiczne podmiotu – poznanie
własnej duszy i innych duchów, co nie było dla

niego przeżyciami psychicznymi podmiotu), Hume
(rozciąga tezę Berkeleya także na spostrzeżenie

wewnętrzne – jeśli jaźń to coś, co jest dane w
doświadczeniu wewnętrznym, nie może być

niczym innym, niż strumieniem przeżyć
psychicznych – w doświadczeniu wewnętrznym

nie wychodzimy poza sferę immanentną)

2) Przedmiot transcendentny to przedmioty, które istnieją naprawdę, w przeciwieństwie do przedmiotów

tylko pomyślanych, ale nie istniejących naprawdę. Chodzi o to, czy przedmioty naprawdę istniejące są

dostępne w poznaniu, czy też poznanie może dotyczy tylko jakichś konstrukcji myślowych naprawdę nie

istniejących.

epistemolgiczny idealizm transcendentalny

epistemologiczny realizm transcendentalny

przedmioty naprawdę isteniejące nie są dostępne

poznaniu, ale poznanie może dotyczyć tylko
konstrukcji myślowych; twory, za którymi opowiada

się doświadczenie jako kryterium prawdy, nazywają
fenomenami lub zjawiskami; Kant

poznanie może dotrzeć do prawdziwej rzeczywitości

Realizm – przedstawia idealizmowi transcendentalnemu tezę o reczywistym istnieniu przedmiotów danych

w doświadczeniu. Doświadczenie tak slnie uzasadnia naszą wiarę w rzeczywistość i niezależne od

podmiotu istnienie świata, że żadna krytyka epistemologiczna nie jest w stanie jej podważyć ani umocnić.

Pozytywizm – przyjmuje tezę empiryzmu, według której tylko na podstawie doświadczenia można poznać

rzeczywistość, ale dodaje, że podmiotem poznania może być tylko to, co jest lub może być dane w

doświadczeniu. Pozytywiści występują przeciwko poznaniu jakiegoś świata nadzmysłowego. Nie ma innej

wiedzy o świecie niż ta, której dostarczają nauki przyrodnicze. Zadaniem filozofii jest synteza i

systematyzowanie wyników tych nauk. Filozofia jako teoria nauki. August Comte.

pozytywizm idealistyczny

pozytywizm realistyczny

pozytywizm neutralny

przedmiotem spostrzeżenia

zewnętrznego są tylko treści
naszych wrażeń, wewnętrznego –

własne przeżycia psychiczne

spostrzegamy niezależne od

podmiotu spostrzegającego ciała

spostrzegamy układy pewnych

elementów, które jednak nie są
czymś ani psychicznym, ani

fizycznym same w sobie – są
neutralne; mogą istnieć

niespostrzegane (Ernst Mach –
jaźń to tylko wiązka wrażeń,

wspomnień, myśli, itd.; Bertrand
Russell)

Neopozytywizm – postawa realistyczna, wyłonił się jednak z neutralnego pozytywizmu Macha. Wszelkie

poznanie, o ile nie polega na wyłuszczaniu znaczenia wyrazów, musi się opierać na doświadczeniu.

Wszelkie zdania syntetyczne, o ile nie dają się przez doświadczenie obalić czy potwierdzić, są

twierdzeniami bezpodstawnymi i pozbawionymi sensu. Cała wiedza mieści się w naukach empirycznych.

Filozofia może być tylko teorią języka naukowego. Fizykalizm – ich zdaniem – właściwymi przedmiotami

poznania są tylko przedmioty fizyczne (ciała).

Teoria poznania a inne nauki

Teoria nauki – nauka rozumiana jako system twierdzeń naukowych, a więc gotowych rezultatów. Zajmuje

się elementami, z których nauka się składa (np. twierdzenia, terminy naukowe) oraz strukturami z nich

zbudowanymi.

Metodologia – zajmuje się sposobami postępowania, czyli metodami stosowanymi przy tworzeniu nauki.

Bada metody dowodzenia, eksperymentowania, itd.