Ontologia

– dążenie do definicji rzeczowych pewnych termiinów, opartych na wniknięciu

w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy.

–

wyjaśnienie aparatu pojęciowego, którym operuje się w filozofii i w życiu codziennym

–

dociekanie istoty rzeczy

Pojęcia:

➢

substancja – to, o czym coś innego może być orzekane, ale co samo nie może być orzeczone

o niczym innym (Arystoteles); to, czemu przysługują cechy, ale samo nie jest cechą,

np. stół. Substancjom (samoistne) przeciwstawia się cechy, stosunki, stany (niesamoistne).

➢

byt rzeczywisty (np. Tatry) – przeciwstawiane mu pojęcie bytu pomyślanego (np. centaury)

➢

przedmiot realny (przedmioty, zdarzenia, które istaniły, isteniją lub będą istnieć) –

przeciwstawiany im przedmiot idealny (twory pozaczasowe; liczby, punkty, proste, piękno,

sprawiedliwość).

Pojęcia modalne (możliwości, konieczności).

Pojęcia związku przyczynowego, celu, pojęcie czasu, itd.

Twierdzenia ontologiczne:

•

zasada sprzeczności - „żaden przedmiot nie może jakiejś cechy zarazem posiadać i nie posiadać”

•

zasada wyłączonego środka - „każdy przedmiot dowolną cechę posiada lub nie”

Poznanie

Idee platońskie – Platon, skrajny apriorysta – tylko poznanie rozumowe doprowadza do poznania

rzeczywistości za pomocą pojęć. Doświadczalne poznanie – świat ułudy, za pomocą spostrzeżeń,

wyobrażeń).

Idee – niedostępne spostrzeżeniom ani doświadczeniom; piękno, dobro – można je pojąć tylko w myśli w

sposób abstrakcyjny.

Uniwersalia – idee, przedmioty ogólne; np. człowiek w ogóle.

Spór o uniwersalia

Platon – skrajny realizm pojęciowy

Arystoteles – umiarkowany realizm pojęciow

tylko świat idei stanowi prawdziwą rzeczywistość

uniwersalia istnieją, ale nie są bytami samoistnymi,

zdolnymi do istnienia w oderwaniu od rzeczy

jednostkowych

konceptualizm

nominalizm

idee nie istnieją rzeczywiście, są tylko „bytem

pomyślanym”, istnieją tylko pojęcia uniwersaliów

nie ma w ogóle nawet pojęć uniwersaliów, istnieją

tylko nazwy ogólne

Idealizm metafizyczny i realizm metafizyczny

a) idealizm subiektywny

Idealizm epistemologiczny: umysł nie jest zdolny poznać rzeczywistości względem siebie zewnętrznej.

1) Idealizm immanentny – umysł może poznać tylko swoje własne przeżycia

2) Idealizm transcendentalny – umysł może poznać tylko swoje własne konstrukcje

Wobec tego, wszystko co umysł poznaje, jest albo układem jakichś przeżyć psychicznych podmiotu

poznającego lub konstrukcje poznającego umysłu. Dusze i cały świat psychiczny natomiast są rzeczami

samymi w sobie; istniejącymi w dosłownym sensie.

Dla idealisty immanentnego ciała to wrażenia lub układy wrażeń poznającego je podmiotu. Wrażenia to

przeżycia pewnego podmiotu, które mogą istnieć tylko dzięki temu podmiotowi. Nie można o ciałach

orzekać istnienia tak jak się istnienie orzeka o substancjach. To, że ciała istnieją, znaczy, że ktoś ich

doznaje, ktoś je przeżywa, ktoś jest ich świadom.

Idealizm transcendentalny – nie utożsamia przedmiotów poznania z przeżyciami psychicznymi ani z

wrażeniami. Uważa, że umysł niczego innego poznawać nie może jak tylko swoje własne konstrukcje. Nie

uznaje więc przyrody cielesnej, a zwłaszcza ciał, za coś, co istnieje w dosłownym sensie tego wyrażenia,

lecz sądzi, że istnienie ciał ma inny sens, że orzekając o nich istnieniu możemy to uczynić słusznie o tyle,

o ile jakiś podmiot psychiczny w pewien sposób się zachowuje, np. przeżywa pewne wrażenia. Ciało nie

istnieje w sposób dosłowny, lecz to „istnieje” znaczy, że ktoś o ciałach np. w pewien sposób myśli,

uświadamia je sobie. Berkeley – ciała istnieją tylko pod warunkiem, że ktoś je postrzega, lub nawet, że

istnieją tylko wtedy, gdy ktoś je spostrzega. Przyroda to ogół przedmiotów intencjonalnych (konstrukcji

umysłu, stwierdzonych w sądach, kryterium doświadczenia).

Rzeczywistość – dla idealisty np. stół w dosłownym sensie nigdy nie istnieje; jeśli stwierdzamy, że

istnieje, to tylko w znaczeniu przenośnym - „ktoś doznaje wrażeń, z którymi skojarzony jest wyraz stół”.

Dla idealisty nie ma różnicy między rzeczywistością cielesną a halucynacją. Jednak mówią oni, że ciało

rzeczywiste w jakiś sposób się wyróżnia jako układ wrażeń. Wg Berkeley'a – Bóg spostrzega cały

wszechświat materialny, człowiek może odbierać wrażenia pokrywające się z wrażeniami Boga

(rzeczywiste) lub inne (pozory ciał). Idealizm transcendentalny (Kant – przedstawiciel) wyraźnie

przeciwstawia pozory rzeczywistości zjawiskom (tzw. fenomenom). Świat to tylko konstrukcja umysłu.

Różnica między istnieniem świata a istnieniem fikcji polega na tym, że myśli o świecie materialnym

stwierdzamy w sądach, za światem materialnym (empiryczna rzeczywistość) opowiada się więc kryterium

doświadczenia, a za fikcjami nie.

b) idealizm obiektywny

Uznaje dany świat w doświaczeniu, zarówno świat materialny, jak i psychiczny, a więc całą przyrodę

cielesną i duchową, za korelat tworu, który nazywa duchem obiektywnym.

Przyroda to ogół przedmiotów tylko intencjonalnych, stwierdzonych w sądach idealnych, spełniających

kryterium prawdy. Wypowiedź przypisująca tworom przyrody istnienie ma tylko sens przenośny i znaczy

tyle, że twory te są stwierdzone w sądach idealnych (a więc obojętne czy komuś znanych czy nie)

spełniających kryterium prawdy. Twory przyrody są tylko zjawiskami (fenomenami) ducha obiektywnego.

Zarówno twory świata materialnego jak i twory świata psychicznego są zjawiskami ducha obiektywnego.

Prawdziwą rzeczywistością jest świat ducha obiektywnego (świat idei Platońskich). Przyroda jest tylko

jego zjawiskiem. Przedstawiciele – Kant, Fichte, Schelling, Hegel; Cohen, Natorp, Windelband, Rickert

(marburska i badeńska szkoła neokantystów).

Hegel – dialektyka: w prawach przyrody muszą się odzwierciedlać prawa logiki (prawa dialektyki). To

prawa ustanawiające hierarchię wśród pojęć idealnych, zaczynając od pojęcia bytu. Pojęcia układają się

w pary sprzeczne (byt – niebyt: teza – antyteza), po każdej takiej parze następuje synteza – zawiera

elementy z tezy i antytezy (w tym wypadku stawanie się).

Dialektyka Hegla a dialektyka Marksa: Marks tak jak Hegel twierdził, że procesy rozwojowe i wszelka

zmiana odbywają się w przyrdzie według praw dialektyki, ale odrzuca aprioryzm Hegla. Przyjął natomiast

prawa dialektyki, ponieważ za tymi prawami opiera się doświaczenie. Marks uważał przyrodę za

prawdziwą rzeczywistość (materialista) i uznawał uzasadnianie twierdzeń jedynie doświadczalnie (skrajny

empiryk). Marks stał się głównym twórcą materializmu dialektycznego.

c) metafizyczny realizm

Jest to stanowisko przeciwne metafizycznemu idealizmowi. Według niego ciała istnieją w dosłownym

sensie. Realizm naiwny – przyrodzony, nierefleksyjny. Realizm krytyczny – po dokonaniu refleksji

epistemologicznej i rozważeniu argumentów idealistycznych dochodzi do ich odparcia i podtrzymania tezy

o istnieniu tworów przyrody (byty transsubiektywne) w sensie dosłownym. Według nich nie obraz świata

według naszych zmysłów jest prawdziwy, lecz ten którzy roztacza fizyka.

Przyroda

Zagadnienie substancji – postać problemu duszy i ciała. Problemat determinizmu i indeterminizmu (czy

wszystko ma swoją przyczynę?), problemat teleologii i mechanizmu (czy świat jest urządzony celowo, czy

też nie?).

Dusza i ciało

Jakie substancje istnieją w przyrodzie? – dualizm, materializm, spirytualizm, teoria identyczności:

monizm właściwy.

dualizm

istnieją zarówno substancje duchowe, jak i cielesne, tzn. dusze i ciała

dualizm skrajny

św. Augustyn, Descartes – dusze są traktowane róworzędnie, zarówno jedne i

drugie są bytami samoistnymi, substancjami

dualizm

umiarkowany

Artysoteles – rzeczywiście i samoistnie istnieją przede wszystkim ciała, ale

każdym ciele jest materia (tworzywo) i forma (np. kształt); w przypadku

człowieka jest nią rozum, dusza ludzka; św. Tomasz z Akwinu

Z krytyki dualizmu wyrastają różne doktryny monistyczne (przyjmujące jeden rodzaj substancji):

materializm, spirytualizm, teoria identyczności.

materializm

istnieją tylko substancje materialne, czyli tylko ciała są substancjami

antyirracjonalistyczny, realistyczny

materializm

mechanistyczny

zaprzecza istnieniu substancji duchowych, ale nawet zjawiska psychiczne uważa za

procesy fizyczne, utożsamiając je z pewnymi procesami fizjologicznymi

materializm

dialektyczny

Engels, Marks; zjawiska psychiczne mają swoistą odrębność, ale to ciało jest

podłożem, na którym te zjawiska się rozgrywają; skokowe nabywanie nowych jakości

przez materię; prawa dialektyki: przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe (skoki

dialektyczne), jedności, walki przeciwieństw; materia jest pierwotniejsza od ducha

Interakcjonizm – wzajemne oddziaływanie zjawisk psychicznych i fizjologicznych.

Epifenomenalizm – fizjologiczne zjawiska oddziałują na psychiczne, ale nie na odwrót; zjawisk

psychicznych między sobą nie łączą bezpośrednie związki przyczynowe (zjawiska psychiczne są tylko

skutkiem ubocznym zjawisk fizjologicznych).

Paralelizm – ani zjawiska fizjologiczne nie oddziałują na psychiczne, ani psychiczne na fizyczne; szeregi

obu zjawisk przebiegają równolegle, tak, że równym zjawiskom w jednym szeregu odpowiadają równe w

drugim i odwrotnie.

Teoria dwóch stron – zjawiska psychologiczne i fizjologiczne są dwoma różnymi aspektami jednego i tego

samego zjawiska.

spirytualizm

w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe, samoistnie

istnieją tylko podmioty świadome (dusze)

realistyczna odmiana

spirytualizmu

rzeczywiście istnieją tylko substancje duchowe, nie ma innych, ale ciała

rzeczywiste istnieją jako odmiana substancji duchowych; Leibniz (monady)

monizm właściwy

inaczej teoria identyczności duszy i ciała; Baruch Spinoza (twórca);

istnieje tylko jeden rodzaj substancji, który posiada zarówno atrybuty

duchowe, jak i cielesne

moznim immanentny David Hume, zarówno ciała jak i dusze są tylko układami elementów danych nam

w doświadczeniu, ani dusza ani ciało nie są ostatecznymi składnikami przyrody;

ani dusze ani ciała jako substancje nie istnieją – nie są substancjami, lecz

układami elementów, które są lub mogą być treściami świadomości (tworami

immanentnymi). Odcień spirytualistyczny (barwy, dźwięki, smaki, itd. mogą

istnieć tylko jako treści świadomości. Odcień neutralny (nie muszą być treścią

świadomości, ale mogą istnieć poza związkiem z nią).

Determinizm i indeterminizm

Zasada przyczynowości – każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny. Determinizm.

Nie wszystko jest skutkiem jakiejś przyczyny – indeterminizm.

Przyczyna – ten czynnik, który swoim działaniem wywołuje dane zjawisko, prawidłowe

następstwo, wynikające z naczelnych praw przyrody, a nie z jakichś konwencji.

Przewidywalność – aktualne sformułowanie zagadnienia determinizmu: „Czy przebieg zdarzeń,

rozgrywajacych się w przyrodzie, daje się ująć w prawa, które pozwalają przewidzieć bieg zdarzeń

przyszłych na podstawie dających się uprzednio zaobserwować własności zdarzeń dotychczasowych?”

Zagadnienie to więc przyjmuje postać zagadnienia prewidyzmu (przewidywalności).

Prawa statystyczne - pomysł, że prawa rządzące zjawiskami, w których uczestniczą większe ciała,

dadzą się sprowadzić do praw statystycznych. Jest kwestionowany jako pomysł ogólny, usiłujący

wszystkie prawa przyrody sprowadzić do praw statystycznych.

Wolność woli – znaczenia: siła woli; problem czy człowiek o danych upodobaniach wobec pewnych

motywów musi powziąć określone postanowienie, czy może postąpić tak albo inaczej. Ogólnie: czy wola

człowieka jest podporządkowana ogólnej zasadzie przyczynowości, czy nie.

Istnienie przyszłości – może przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są gotowe od początku świata,

a różnica, jakiej doświadczamy między nimi, jest różnicą subiektywną, związaną z organizacją naszego

umysłu? Ci, którzy uważają, że cała przyszłość jest i była gotowa wyznają determinizm, ci, którzy

uważają przeciwnie – wyznają indeterminizm.

Mechanizm i finalizm

Spór o celowy ustrój świata

–

finalizm (teleologia) – świat jest urządzony celowo; mechanizm – zaprzecza temu

Finalizm

Mechanizm

antropomorficzny
finalizm

świat jest zamierzonym dziełem
istoty zdolnej myśleć, chcieć

iurzeczywistniać swoją wolę,
zbudowany w jakimś celu; łaczy się z

poglądaem przyjmującym istnienie
osobowego Boga

filozoficzny
mechanizm

dla wyjaśnienia zjawisk przyrody
niepotrzebna jest hipoteza, że świat

jest celowym dziełem Stwórcy

witalizm,

psychowitalizm

cała przyroda żywa, każda jej

komórka wyposażona jest w duszę,
która dąży do rozwoju w sposób

nieświadomy

biologiczny

mechanizm

dla wyjaśnienia zjawisk przyrody

organicznej wystarczają te prawa,
które są wystarczające do wyjaśnienia

zjawisk przyrody nieorganicznej,
przeciwieństwem: witalizm

finalizm

Arystotelesa

zasady – przyczyny bytu; przyczyna

sprawcza – pospolite rozumienie
przyczyny; przyczyna celowa –

aktualizaująca się w rozwijającym się
przedmiocie jego forma

neowitaliści

procesy rozgrywajace się w

organizmach są celowe w tym
znaczeniu, że trudno ich przebieg

przewidzieć, gdy się zna tylko
warunki początkowe, trzeba też znać

postać końcową; znaczenie celowości
przenośne

Holizm – dla zrozumienia zachowania się całości złożonych trzeba sięgać do praw swoistych, nie praw

odnoszących się do elementów; a znajomość całości i praw nimi rządzących jest niezbędna dla zdania

sprawy z zachowania się elementów. Doktryna ta rozpatruje jako całości nie tylko poszczególne

organizmy, ale także kolonie i zespoły organizmów.

Celowość utylistyczna – celowe jest to, co przyczynia się do osiągnięcia jakiejś wartości, dobra.

Optymizm i pesymizm – optymizm – świat przyczynia się do urzeczywistnienia takiego lub innego dobra,

pesymizm – przeciwstawia się dobru. W zależności od wartości różnie nazwiemy dany optymizm czy

pesymizm (biologiczny, eudajmonologiczny, etyczny, estetyczny).

Metafizyka a religia

Religijne pojęcie bóstwa – ma dodatnie cechy w stopniu najwyższym; wg nnych religii nie da się go

określić, bo nie dorastają do jego wspaniałości żadne ludzkie próby określenia go.

Nieśmiertelność duszy – pośmiertne przebywanie dusz w miejscu szczęścia lub kary; ponowne wcielenie.

Metafizyka religijna – ludzie przyjmują wiarę często ulegając sugestii otoczenia; uprawiając metafizykę

religijną niektórzy stosują metodę racjonalną lub irracjonalną (mistycy).

Filozoficzne pojęcie bóstwa – Platon Bogiem nazywa ideę dobra; Arystoteles mianuje Bogiem formę

świata. Równolegle z wysiłkami nadania głównemu pojęciu religii możliwie wyraźnej treści pojęciowej

biegną wywody mistyków – rozwijają głównie przeżycia emocjonalne związane z religią.

Dowody istnienia Boga

1) Dowód ontologiczny istnienia Boga – opiera się na tym, że w samym pojęciu istoty

najdoskonalszej mieści się atrybut istnienia, bo istota najdoskonalsza, ale nie istniejąca, byłaby

mniej doskonała od istoty najdoskonalszej istniejącej

2) Dowód kosmologiczny – wszlka zmiana w świecie musi mieć swoją przyczynę, ale ten łańcuch

przyczyn nie może cofać się w nieskończoność, a pierwszą przyczyną jest Bóg

3) Dowód fizyko-teleologiczny – wywodzący się z faktu celowego urządzenia świata

Bóg i świat – Stwórca, istota najwyższa, w filozofów może nie wtrącać się w losy świata, albo być też i

Opatrznością, może on nie stanowić składnika świata, ale panteiści utożsamiają Boga ze światem lub jego

substnacją.

Ateizm – zaprzecza istnieniu Boga; zazwyczaj materialiści są ateistami, za wyjątkiem stoików,

utożsamiających Boga ze światem (materialistyczny panteizm).

Nieśmiertelność duszy a filozofia – religie z reguły głoszą wiarę w życie nieśmiertelne. Obrona istnienia

duszy a materializm. Nieśmiertelność wg filozofów: pośmiertne trwanie indywidualnych dusz,

zachowujących świadomość z okresu życia; inni odrzucali indywidualną nieśmiertelność duszy

(indywidualizacja jest związana z jej przebywaniem w ciele); dusza to tylko forma ciała (Averroes), cały

wszechświat jest uduchowiony, a dusza ludzka po śmierci roztapia się w duszy wszechświata (Fechner).

Metafizyka religijna i etyka – etyka normatywna – do czego dążyć i jak postępować? Zagadnienie Boga,

nieśmiertelności duszy i wolności woli – podstawowe tematy dociekań metafizycznych. Etyka

metafizyczna odwołuje się do tych trzech przesłanek. Etyka niezależna – nie opiera się na przesłankach

metafizycznych.

Dodatek

Metafizyka – dyscyplina dążąca do uzyskania poglądu na świat.

Oba rodzaje ocen zależą od naszej wiedzy.

oceny eudaimoniczne

oceny moralne

dotyczą wartości, jaką przyznajemy przedmiotom,

gdy je rozważamy z punktu widzenia, czy
przyniosią szczęście

wydajemy je, uznając pewne postępowanie za

słuszne, należyte, zgodne z obowiązkiem czy
powinnością

Ogół wiadomości naszego horyzontu myślowego – pogląd na świat.

Religia uznaje, że sama daje ostetczny pogląd na świat, ostateczny w tym sensie, że oparte na nim oceny

eudaimoniczne i moralne są niewzruszone i nie muszą się zmieniać.