Ontologia

  –  dążenie   do   definicji   rzeczowych   pewnych   termiinów,   opartych   na   wniknięciu

w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy. 

–

wyjaśnienie aparatu pojęciowego, którym operuje się w filozofii i w życiu codziennym

–

dociekanie istoty rzeczy

Pojęcia:

➢

substancja – to, o czym coś innego może być orzekane, ale co samo nie może być orzeczone 

o   niczym   innym   (Arystoteles);   to,   czemu   przysługują   cechy,   ale   samo   nie   jest   cechą,  

np. stół. Substancjom (samoistne) przeciwstawia się cechy, stosunki, stany (niesamoistne).

➢

byt rzeczywisty (np. Tatry) – przeciwstawiane mu pojęcie bytu pomyślanego (np. centaury)

➢

przedmiot   realny  (przedmioty,   zdarzenia,   które   istaniły,   isteniją   lub   będą   istnieć)   – 

przeciwstawiany   im  przedmiot   idealny  (twory   pozaczasowe;   liczby,   punkty,   proste,   piękno, 

sprawiedliwość).

Pojęcia modalne (możliwości, konieczności).

Pojęcia związku przyczynowego, celu, pojęcie czasu, itd.

Twierdzenia ontologiczne:

•

zasada sprzeczności - „żaden przedmiot nie może jakiejś cechy zarazem posiadać i nie posiadać”

•

zasada wyłączonego środka - „każdy przedmiot dowolną cechę posiada lub nie”

Poznanie

Idee   platońskie   –  Platon,   skrajny   apriorysta   –   tylko   poznanie   rozumowe   doprowadza   do   poznania 

rzeczywistości   za   pomocą   pojęć.   Doświadczalne   poznanie   –   świat   ułudy,   za   pomocą   spostrzeżeń, 

wyobrażeń).

Idee – niedostępne spostrzeżeniom ani doświadczeniom; piękno, dobro – można je pojąć tylko w myśli w 

sposób abstrakcyjny.

Uniwersalia – idee, przedmioty ogólne; np. człowiek w ogóle.

Spór o uniwersalia

Platon – skrajny realizm pojęciowy

Arystoteles – umiarkowany realizm pojęciow

tylko świat idei stanowi prawdziwą rzeczywistość

uniwersalia istnieją, ale nie są bytami samoistnymi, 

zdolnymi   do   istnienia   w   oderwaniu   od   rzeczy 

jednostkowych

konceptualizm

nominalizm

idee   nie   istnieją   rzeczywiście,   są   tylko   „bytem 

pomyślanym”, istnieją tylko pojęcia uniwersaliów

nie ma w ogóle nawet pojęć uniwersaliów, istnieją 

tylko nazwy ogólne

Idealizm metafizyczny i realizm metafizyczny

a) idealizm subiektywny

Idealizm epistemologiczny: umysł nie jest zdolny poznać rzeczywistości względem siebie zewnętrznej. 

1) Idealizm immanentny – umysł może poznać tylko swoje własne przeżycia

2) Idealizm transcendentalny – umysł może poznać tylko swoje własne konstrukcje

Wobec   tego,   wszystko   co   umysł   poznaje,   jest   albo   układem   jakichś   przeżyć   psychicznych   podmiotu 

poznającego lub konstrukcje poznającego umysłu. Dusze i cały świat psychiczny natomiast są rzeczami 

samymi w sobie; istniejącymi w dosłownym sensie.

Dla idealisty immanentnego ciała to wrażenia lub układy wrażeń poznającego je podmiotu. Wrażenia to 

przeżycia pewnego podmiotu,  które mogą  istnieć tylko dzięki temu podmiotowi. Nie można o ciałach 

orzekać istnienia tak jak się istnienie orzeka o substancjach. To, że ciała istnieją, znaczy, że ktoś ich  

doznaje, ktoś je przeżywa, ktoś jest ich świadom.

Idealizm   transcendentalny  –   nie   utożsamia   przedmiotów   poznania   z   przeżyciami   psychicznymi   ani   z 

wrażeniami. Uważa, że umysł niczego innego poznawać nie może jak tylko swoje własne konstrukcje. Nie 

uznaje więc przyrody cielesnej, a zwłaszcza ciał, za coś, co istnieje w dosłownym sensie tego wyrażenia,  

lecz sądzi, że istnienie ciał ma inny sens, że orzekając o nich istnieniu możemy to uczynić słusznie o tyle,  

o ile jakiś podmiot psychiczny w pewien sposób się zachowuje, np. przeżywa pewne wrażenia. Ciało nie 

istnieje   w   sposób  dosłowny,   lecz   to   „istnieje”   znaczy,   że   ktoś   o   ciałach   np.   w   pewien   sposób  myśli,  

uświadamia je sobie. Berkeley – ciała istnieją tylko pod warunkiem, że ktoś je postrzega, lub nawet, że  

istnieją tylko wtedy, gdy ktoś je spostrzega. Przyroda to ogół przedmiotów intencjonalnych (konstrukcji 

umysłu, stwierdzonych w sądach, kryterium doświadczenia).

Rzeczywistość – dla idealisty np. stół w dosłownym sensie nigdy nie istnieje; jeśli stwierdzamy, że 

istnieje, to tylko w znaczeniu przenośnym - „ktoś doznaje wrażeń, z którymi skojarzony jest wyraz stół”. 

Dla idealisty nie ma różnicy między rzeczywistością cielesną a halucynacją. Jednak mówią oni, że ciało 

rzeczywiste   w   jakiś   sposób   się   wyróżnia   jako   układ   wrażeń.   Wg   Berkeley'a   –   Bóg   spostrzega   cały 

wszechświat   materialny,   człowiek   może   odbierać   wrażenia   pokrywające   się   z   wrażeniami   Boga 

(rzeczywiste)   lub   inne   (pozory   ciał).   Idealizm   transcendentalny   (Kant   –   przedstawiciel)   wyraźnie 

przeciwstawia pozory rzeczywistości zjawiskom (tzw. fenomenom). Świat to tylko konstrukcja umysłu. 

Różnica   między  istnieniem  świata   a  istnieniem  fikcji  polega  na  tym,   że   myśli   o  świecie   materialnym 

stwierdzamy w sądach, za światem materialnym (empiryczna rzeczywistość) opowiada się więc kryterium 

doświadczenia, a za fikcjami nie. 

b) idealizm obiektywny 

Uznaje dany świat w doświaczeniu,  zarówno świat materialny, jak i psychiczny, a więc całą przyrodę 

cielesną i duchową, za korelat tworu, który nazywa duchem obiektywnym.

Przyroda to ogół przedmiotów tylko intencjonalnych, stwierdzonych w sądach idealnych, spełniających 

kryterium prawdy. Wypowiedź przypisująca tworom przyrody istnienie ma tylko sens przenośny i znaczy  

tyle,   że   twory   te   są   stwierdzone   w   sądach   idealnych   (a  więc   obojętne   czy   komuś   znanych   czy  nie)  

spełniających kryterium prawdy. Twory przyrody są tylko zjawiskami (fenomenami) ducha obiektywnego. 

Zarówno twory świata materialnego jak i twory świata psychicznego są zjawiskami ducha obiektywnego.  

Prawdziwą rzeczywistością jest świat ducha obiektywnego (świat idei Platońskich). Przyroda jest tylko 

jego zjawiskiem.  Przedstawiciele –  Kant, Fichte, Schelling, Hegel; Cohen, Natorp, Windelband, Rickert 

(marburska i badeńska szkoła neokantystów). 

Hegel – dialektyka: w prawach przyrody muszą się odzwierciedlać prawa logiki (prawa dialektyki). To 

prawa ustanawiające hierarchię wśród pojęć idealnych, zaczynając od pojęcia bytu. Pojęcia układają się 

w pary sprzeczne (byt – niebyt: teza – antyteza), po każdej takiej parze następuje synteza – zawiera 

elementy z tezy i antytezy (w tym wypadku stawanie się).  

Dialektyka Hegla a dialektyka Marksa:  Marks tak jak Hegel twierdził, że procesy rozwojowe i wszelka 

zmiana odbywają się w przyrdzie według praw dialektyki, ale odrzuca aprioryzm Hegla.  Przyjął natomiast 

prawa   dialektyki,   ponieważ   za   tymi   prawami   opiera   się   doświaczenie.   Marks   uważał   przyrodę   za 

prawdziwą rzeczywistość (materialista) i uznawał uzasadnianie twierdzeń jedynie doświadczalnie (skrajny 

empiryk).  Marks stał się głównym twórcą materializmu dialektycznego.

c) metafizyczny realizm

Jest   to   stanowisko  przeciwne  metafizycznemu   idealizmowi.   Według   niego   ciała   istnieją   w   dosłownym 

sensie.  Realizm   naiwny  –   przyrodzony,   nierefleksyjny.  Realizm   krytyczny  –   po   dokonaniu   refleksji 

epistemologicznej i rozważeniu argumentów idealistycznych dochodzi do ich odparcia i podtrzymania tezy 

o istnieniu tworów przyrody (byty transsubiektywne) w sensie dosłownym. Według nich nie obraz świata 

według naszych zmysłów jest prawdziwy, lecz ten którzy roztacza fizyka. 

Przyroda

Zagadnienie substancji – postać problemu duszy i ciała. Problemat determinizmu i indeterminizmu (czy 

wszystko ma swoją przyczynę?), problemat teleologii i mechanizmu (czy świat jest urządzony celowo, czy 

też nie?). 

Dusza i ciało 

Jakie   substancje   istnieją   w   przyrodzie?   –   dualizm,   materializm,   spirytualizm,   teoria   identyczności: 

monizm właściwy.

dualizm

istnieją zarówno substancje duchowe, jak i cielesne, tzn. dusze i ciała

dualizm skrajny

św. Augustyn, Descartes – dusze są traktowane róworzędnie, zarówno jedne i 

drugie są bytami samoistnymi, substancjami

dualizm 

umiarkowany

Artysoteles   –   rzeczywiście   i   samoistnie   istnieją   przede   wszystkim   ciała,   ale 

każdym   ciele   jest   materia   (tworzywo)   i   forma   (np.   kształt);   w   przypadku 

człowieka jest nią rozum, dusza ludzka; św. Tomasz z Akwinu

Z   krytyki   dualizmu   wyrastają   różne   doktryny   monistyczne   (przyjmujące   jeden   rodzaj   substancji): 

materializm, spirytualizm, teoria identyczności.

materializm

istnieją tylko substancje materialne, czyli tylko ciała są substancjami

antyirracjonalistyczny, realistyczny

materializm 

mechanistyczny

zaprzecza istnieniu  substancji duchowych,  ale  nawet zjawiska psychiczne uważa za 

procesy fizyczne, utożsamiając je z pewnymi procesami fizjologicznymi

materializm 

dialektyczny

Engels,   Marks;   zjawiska   psychiczne   mają   swoistą   odrębność,   ale   to   ciało   jest 

podłożem, na którym te zjawiska się rozgrywają; skokowe nabywanie nowych jakości 

przez materię; prawa dialektyki: przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe (skoki 

dialektyczne), jedności, walki przeciwieństw; materia jest pierwotniejsza od ducha

 

Interakcjonizm – wzajemne oddziaływanie zjawisk psychicznych i fizjologicznych. 

Epifenomenalizm  –   fizjologiczne   zjawiska   oddziałują   na   psychiczne,   ale   nie   na   odwrót;   zjawisk 

psychicznych   między  sobą  nie   łączą  bezpośrednie   związki   przyczynowe   (zjawiska  psychiczne   są  tylko 

skutkiem ubocznym zjawisk fizjologicznych).

Paralelizm – ani zjawiska fizjologiczne nie oddziałują na psychiczne, ani psychiczne na fizyczne; szeregi 

obu zjawisk przebiegają równolegle, tak, że równym zjawiskom w jednym szeregu odpowiadają równe w 

drugim i odwrotnie.

Teoria dwóch stron – zjawiska psychologiczne i fizjologiczne są dwoma różnymi aspektami jednego i tego 

samego zjawiska. 

spirytualizm

w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe, samoistnie 

istnieją tylko podmioty świadome (dusze)

realistyczna   odmiana 

spirytualizmu

rzeczywiście   istnieją   tylko   substancje   duchowe,   nie   ma   innych,   ale   ciała 

rzeczywiste istnieją jako odmiana substancji duchowych; Leibniz (monady)

monizm właściwy

inaczej teoria identyczności duszy i ciała; Baruch Spinoza (twórca);

istnieje   tylko   jeden  rodzaj  substancji,   który   posiada   zarówno   atrybuty 

duchowe, jak i cielesne

moznim immanentny David Hume, zarówno ciała jak i dusze są tylko układami elementów danych nam 

w doświadczeniu, ani dusza ani ciało nie są ostatecznymi składnikami przyrody; 

ani   dusze   ani   ciała   jako   substancje   nie   istnieją   –   nie   są   substancjami,   lecz 

układami   elementów,   które   są   lub   mogą   być   treściami   świadomości   (tworami 

immanentnymi).   Odcień   spirytualistyczny   (barwy,   dźwięki,   smaki,   itd.   mogą 

istnieć tylko jako treści  świadomości. Odcień neutralny (nie muszą być treścią 

świadomości, ale mogą istnieć poza związkiem z nią).

Determinizm i indeterminizm

Zasada przyczynowości – każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny. Determinizm.

Nie wszystko jest skutkiem jakiejś przyczyny – indeterminizm.

Przyczyna  –   ten   czynnik,   który   swoim   działaniem   wywołuje   dane   zjawisko,   prawidłowe 

następstwo, wynikające z naczelnych praw przyrody, a nie z jakichś konwencji.

Przewidywalność  – aktualne   sformułowanie  zagadnienia determinizmu:  „Czy  przebieg zdarzeń, 

rozgrywajacych   się   w   przyrodzie,   daje   się   ująć   w   prawa,   które   pozwalają   przewidzieć   bieg   zdarzeń 

przyszłych na podstawie dających się uprzednio zaobserwować własności zdarzeń dotychczasowych?”

Zagadnienie to więc przyjmuje postać zagadnienia prewidyzmu (przewidywalności).  

Prawa statystyczne  - pomysł, że prawa rządzące zjawiskami, w których uczestniczą większe ciała, 

dadzą   się   sprowadzić   do   praw   statystycznych.   Jest   kwestionowany   jako   pomysł   ogólny,   usiłujący 

wszystkie prawa przyrody sprowadzić do praw statystycznych.

Wolność woli – znaczenia: siła woli; problem czy człowiek o danych upodobaniach wobec pewnych 

motywów musi powziąć określone postanowienie, czy może postąpić tak albo inaczej. Ogólnie: czy wola 

człowieka jest podporządkowana ogólnej zasadzie przyczynowości, czy nie.

Istnienie przyszłości – może przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są gotowe od początku świata, 

a różnica, jakiej doświadczamy między nimi, jest różnicą subiektywną, związaną z organizacją naszego 

umysłu?   Ci,   którzy   uważają,   że   cała   przyszłość   jest   i   była   gotowa   wyznają   determinizm,   ci,   którzy 

uważają przeciwnie – wyznają indeterminizm.

Mechanizm i finalizm

Spór o celowy ustrój świata

–

finalizm (teleologia) – świat jest urządzony celowo; mechanizm – zaprzecza temu

Finalizm

Mechanizm

antropomorficzny 
finalizm

świat jest zamierzonym dziełem 
istoty zdolnej myśleć, chcieć 

iurzeczywistniać swoją wolę, 
zbudowany w jakimś celu; łaczy się z 

poglądaem przyjmującym istnienie 
osobowego Boga

filozoficzny 
mechanizm

dla   wyjaśnienia   zjawisk   przyrody 
niepotrzebna   jest   hipoteza,   że   świat 

jest celowym dziełem Stwórcy

witalizm, 

psychowitalizm

cała   przyroda   żywa,   każda   jej 

komórka   wyposażona   jest   w   duszę, 
która   dąży   do   rozwoju   w   sposób 

nieświadomy

biologiczny 

mechanizm

dla wyjaśnienia zjawisk przyrody 

organicznej wystarczają te prawa, 
które są wystarczające do wyjaśnienia 

zjawisk przyrody nieorganicznej, 
przeciwieństwem: witalizm

finalizm 

Arystotelesa

zasady – przyczyny bytu; przyczyna 

sprawcza – pospolite rozumienie 
przyczyny; przyczyna celowa – 

aktualizaująca się w rozwijającym się 
przedmiocie jego forma

neowitaliści

procesy rozgrywajace się w 

organizmach są celowe w tym 
znaczeniu, że trudno ich przebieg 

przewidzieć, gdy się zna tylko 
warunki początkowe, trzeba też znać 

postać końcową; znaczenie celowości 
przenośne

Holizm  – dla zrozumienia zachowania się całości złożonych trzeba sięgać do praw swoistych, nie praw 

odnoszących się do elementów; a znajomość całości i praw nimi rządzących jest niezbędna dla zdania 

sprawy   z   zachowania   się   elementów.   Doktryna   ta   rozpatruje   jako   całości   nie   tylko   poszczególne 

organizmy, ale także kolonie i zespoły organizmów.

Celowość utylistyczna – celowe jest to, co przyczynia się do osiągnięcia jakiejś wartości, dobra.

Optymizm i pesymizm – optymizm – świat przyczynia się do urzeczywistnienia takiego lub innego dobra, 

pesymizm – przeciwstawia się  dobru.  W zależności od wartości różnie  nazwiemy dany  optymizm  czy 

pesymizm (biologiczny, eudajmonologiczny, etyczny, estetyczny). 

Metafizyka a religia

Religijne pojęcie bóstwa  – ma dodatnie cechy w stopniu najwyższym; wg nnych religii nie da się go 

określić, bo nie dorastają do jego wspaniałości żadne ludzkie próby określenia go.

Nieśmiertelność duszy – pośmiertne przebywanie dusz w miejscu szczęścia lub kary; ponowne wcielenie.

Metafizyka religijna  – ludzie przyjmują wiarę często ulegając sugestii otoczenia; uprawiając metafizykę 

religijną niektórzy stosują metodę racjonalną lub irracjonalną (mistycy).

Filozoficzne   pojęcie   bóstwa  –   Platon   Bogiem   nazywa   ideę   dobra;   Arystoteles   mianuje   Bogiem   formę 

świata.  Równolegle  z wysiłkami nadania głównemu pojęciu  religii możliwie wyraźnej treści pojęciowej 

biegną wywody mistyków – rozwijają głównie przeżycia emocjonalne związane z religią.

Dowody istnienia Boga

1) Dowód   ontologiczny   istnienia   Boga   –   opiera   się   na   tym,   że   w   samym   pojęciu   istoty 

najdoskonalszej mieści się atrybut istnienia, bo istota najdoskonalsza, ale nie istniejąca, byłaby 

mniej doskonała od istoty najdoskonalszej istniejącej

2) Dowód kosmologiczny – wszlka zmiana w świecie musi mieć swoją przyczynę, ale ten łańcuch 

przyczyn nie może cofać się w nieskończoność, a pierwszą przyczyną jest Bóg

3) Dowód fizyko-teleologiczny – wywodzący się z faktu celowego urządzenia świata 

Bóg i świat – Stwórca, istota najwyższa, w filozofów może nie wtrącać się w losy świata, albo być też i 

Opatrznością, może on nie stanowić składnika świata, ale panteiści utożsamiają Boga ze światem lub jego 

substnacją.

Ateizm  –   zaprzecza   istnieniu   Boga;   zazwyczaj   materialiści   są   ateistami,   za   wyjątkiem   stoików, 

utożsamiających Boga ze światem (materialistyczny panteizm). 

Nieśmiertelność duszy a filozofia  – religie z reguły głoszą wiarę w życie nieśmiertelne. Obrona istnienia 

duszy   a   materializm.   Nieśmiertelność   wg   filozofów:   pośmiertne   trwanie   indywidualnych   dusz, 

zachowujących   świadomość   z   okresu   życia;   inni   odrzucali   indywidualną   nieśmiertelność   duszy 

(indywidualizacja jest związana z jej przebywaniem w ciele); dusza to tylko forma ciała (Averroes), cały 

wszechświat jest uduchowiony, a dusza ludzka po śmierci roztapia się w duszy wszechświata (Fechner).

Metafizyka religijna i etyka – etyka normatywna – do czego dążyć i jak postępować? Zagadnienie Boga, 

nieśmiertelności   duszy   i   wolności   woli   –   podstawowe   tematy   dociekań   metafizycznych.   Etyka 

metafizyczna odwołuje się do tych trzech przesłanek.  Etyka niezależna – nie opiera się na przesłankach 

metafizycznych.

Dodatek

Metafizyka – dyscyplina dążąca do uzyskania poglądu na świat. 

Oba rodzaje ocen zależą od naszej wiedzy.

oceny eudaimoniczne

oceny moralne

dotyczą wartości, jaką przyznajemy przedmiotom, 

gdy   je   rozważamy   z   punktu   widzenia,   czy 
przyniosią szczęście

wydajemy   je,   uznając   pewne   postępowanie   za 

słuszne,   należyte,   zgodne   z   obowiązkiem   czy 
powinnością

Ogół wiadomości naszego horyzontu myślowego – pogląd na świat.

Religia uznaje, że sama daje ostetczny pogląd na świat, ostateczny w tym sensie, że oparte na nim oceny  

eudaimoniczne i moralne są niewzruszone i nie muszą się zmieniać.