CHARAKTERYSTYKA ZAWODU

Upoważnia się kuratorów okręgów szkolnych do wprowadzenia tytułem eksperymentu w 5-6 szkołach miejskich liczących ponad 600 uczniów etatu pedagoga, którego zadaniem będzie organizacja i koordynacja działalności szkoły w zakresie opieki i pomocy wychowawczej nad dzieckiem oraz podnoszenia poziomu kultury pedagogicznej rodziców.
Ten lakoniczny zapis zawarty w instrukcji stanowiącej załącznik do Zarządzenia Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 1 lutego w sprawie organizacji kształcenia i wychowania w roku szkolnym 1973/1974, stał się podstawą ustanowienia w szkołach nowego stanowiska - pedagoga szkolnego. Zostało ono utworzone w okresie ukończenia prac nad Raportem o stanie oświaty w PRL i podjęcia decyzji o reformie systemu oświaty¹ . Z działalnością w szkole nowego pracownika - pedagoga, wiązano duże nadzieje. Tak pisano o tym w artykule redakcyjnym w Problemach Opiekuńczo-Wychowawczych z 1974 roku: wielu wybitnych pedagogów - teoretyków i praktyków - od kilku już lat wskazywało na pilną potrzebę utworzenia w szkołach specjalnego etatu dla doświadczonego, o wysokich kwalifikacjach pracownika, który odciążony od zajęć dydaktycznych skupiałby w swoich rękach wszystkie sprawy opiekuńcze i wychowawcze.
Sądzono, że pedagog szkolny z racji swego przygotowania merytorycznego i specyfiki sprawowanej funkcji ogarnie zarówno całość problematyki opiekuńczo-wychowawczej środowiska, jak również będzie dostrzegał indywidualne i grupowe problemy uczniów niezauważane często przez nauczycieli koncentrujących się przede wszystkim na procesie dydaktycznym i pracy z klasą. Warto zauważyć, że instrukcja wprowadzająca stanowisko pedagoga szkolnego nie precyzowała szczegółowo jego obowiązków, a jedynie wskazywała kierunki działań:

• organizacja i koordynacja działalności szkoły w zakresie opieki i pomocy wychowawczej nad dzieckiem;

• podnoszenie poziomu kultury pedagogicznej rodziców.

W zamierzeniu ustawodawcy, to praktyka szkolna i doświadczenia pierwszych zatrudnionych pedagogów miały być podstawą do bardziej szczegółowego sformułowania zakresu ich działań i obowiązków.
Oczywiście, tak jak i dzisiaj, część dyrektorów wykorzystywało pedagogów do organizowania zastępstw za nieobecnych w szkole nauczycieli i obciążało ich pracami administracyjnymi i pomocniczymi. Niektórzy nauczyciele poczuli się zwolnieni z obowiązku pracy z dziećmi sprawiającymi trudności wychowawcze, a nawet z kontaktów z rodzicami.
W efekcie tych doświadczeń i wychodząc naprzeciw postulatom środowiska pedagogicznego, Ministerstwo Oświaty i Wychowania wydało 7 listopada 1975 r. zarządzenie w sprawie pracy nauczyciela - pedagoga szkolnego oraz załącznik do tego zarządzenia zawierający wytyczne określające bardziej szczegółowo jego zadania.
Przytoczymy je w całości, ponieważ większość późniejszych klasyfikacji funkcji i czynności zawodowych pedagoga, które można odnaleźć w literaturze pedagogicznej są zazwyczaj tylko innym, tj. nieco węższym, lub bardziej ogólnym ujęciem przedstawionych w omawianym zarządzeniu wskazań.

Do szczegółowych zadań nauczyciela-pedagoga szkolnego należy:

I. W zakresie zadań ogólnowychowawczych

1. Dokonywanie okresowej oceny sytuacji wychowawczej w szkole,

2. dbanie o realizację obowiązku szkolnego przez uczniów szkół podstawowych,

3. udzielanie pomocy uczniom w prawidłowym wyborze zawodu i kierunku dalszego kształcenia,

4. koordynowanie prac zespołu dokonującego badania dojrzałości szkolnej dzieci,

5. udzielanie rodzicom porad ułatwiających rozwiązywanie przez nich trudności w wychowywaniu własnych dzieci,

6. współudział w opracowywaniu planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły.

II. W zakresie profilaktyki wychowawczej

1. rozpoznawanie warunków życia i nauki uczniów sprawiających trudności w realizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego,

2. opracowywanie wniosków dotyczących uczniów wymagających szczególnej opieki i pomocy wychowawczej,

3. rozpoznawanie sposobów spędzania czasu wolnego przez uczniów wymagających szczególnej opieki wychowawczej,

4. stwarzanie uczniom wymagającym szczególnej opieki i pomocy wychowawczej możliwości udziału w zajęciach sportowych, turystycznych, rekreacyjnych oraz w innych zorganizowanych formach zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych,

5. udzielanie pomocy wychowawcom i nauczycielom w ich pracy z uczniami sprawiającymi trudności wychowawcze,

6. współpraca z organizacjami młodzieżowymi w zakresie wspólnego oddziaływania na uczniów wymagających szczególnej opieki i pomocy wychowawczej.

III. W zakresie pracy korekcyjno-wyrównawczej

1. organizowanie pomocy w wyrównywaniu braków w wiadomościach szkolnych uczniom napotykającym na szczególne trudności w nauce,

2. organizowanie pomocy w zakresie wyrównywania i likwidowania mikrodefektów i zaburzeń rozwojowych (korekcja, reedukacja, terapia),

3. organizowanie różnych form terapii zajęciowej uczniom z objawami niedostosowania społecznego.

IV. W zakresie indywidualnej opieki pedagogiczno-psychologicznej

1. udzielanie uczniom pomocy w eliminowaniu napięć psychicznych nawarstwiających się na tle niepowodzeń szkolnych,

2. udzielanie porad uczniom w rozwiązywaniu trudności powstających na tle konfliktów rodzinnych,

3. udzielanie porad i pomocy uczniom posiadającym trudności w kontaktach rówieśniczych i środowiskowych,

4. przeciwdziałanie skrajnym formom niedostosowania społecznego młodzieży.

V. W zakresie pomocy materialnej

1. organizowanie opieki i pomocy materialnej uczniom opuszczonym i osieroconym, uczniom z rodzin alkoholicznych, zdemoralizowanych, uczniom z rodzin wielodzietnych mającym szczególne trudności materialne, organizowanie pomocy uczniom kalekim, przewlekle chorym itp.,

2. dbanie o zapewnienie miejsca w świetlicy lub internacie (półinternacie) uczniom wymagającym szczególnej opieki wychowawczej,

3. dbanie o zapewnienie dożywiania uczniom z rodzin posiadających szczególnie trudne warunki materialne,

4. wnioskowanie o kierowanie spraw uczniów z rodzin zaniedbanych środowiskowo do odpowiednich sądów dla nieletnich,

5. wnioskowanie o skierowanie uczniów osieroconych i opuszczonych do placówek opieki całkowitej.

VI. Organizacja pracy nauczyciela-pedagoga szkolnego W celu realizacji zadań zawartych w punkcie I-V pedagog powinien:

1. posiadać roczny plan pracy wynikający z niniejszych wytycznych, uwzględniający konkretne potrzeby opiekuńczo-wychowawcze swojej szkoły i środowiska,

2. zapewnić w tygodniowym rozkładzie zajęć możliwość kontaktowania się z nim zarówno uczniów jak i ich rodziców,

3. współpracować na bieżąco z władzami szkoły, wychowawcami klas, nauczycielami, lekarzem szkolnym, Komitetem Rodzicielskim w rozwiązywaniu pojawiających się problemów opiekuńczo-wychowawczych,

4. współdziałać z Towarzystwem Przyjaciół Dzieci, poradniami wychowawczo-zawodowymi i innymi organizacjami i instytucjami w środowisku zainteresowanymi problemami opieki i wychowania,

5. składać okresową informację radzie pedagogicznej na temat trudności wychowawczych występujących wśród uczniów danej szkoły,

6. prowadzić następującą dokumentację:

- roczny plan pracy będący częścią rocznego planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły,
- dziennik pracy, w którym rejestruje się wykonane czynności,
- ewidencję uczniów wymagających szczególnej opieki wychowawczej, pomocy korekcyjno-wyrównawczej, kształcenia specjalnego itp.

Już rok później Ministerstwo Oświaty i Wychowania przedstawiło "Zarys modelu nauczyciela- pedagoga szkolnego". Podkreślono w nim rolę pedagoga jako inicjatora i współorganizatora pracy wychowawczo - opiekuńczej na terenie szkoły oraz współkoordynatora i reprezentanta szkoły i spraw jej uczniów w kontaktach z pozaszkolnymi instytucjami. Podkreślono jednocześnie, że powołanie stanowiska pedagoga szkolnego nie zwalnia od realizacji obowiązków wychowawczo - opiekuńczych innych pracowników pedagogicznych szkoły, a zwłaszcza nie może osłabić zainteresowania wychowawczego i odpowiedzialności za podstawowy tok procesu wychowawczego nauczycieli - wychowawców poszczególnych klas oraz zespołu kierowniczego szkoły.
W kolejnych latach (1993, 2001, 2003) zadania pedagoga szkolnego i działania, które może on podejmować, przedstawiane były przez ministerstwo w zarządzeniach i rozporządzeniach dotyczących zasad udzielania i organizacji pomocy psychologicznej i pedagogicznej.
Poniżej przedstawiono zadania i działania przypisywane we wspomnianych aktach prawnych pedagogowi do realizacji - obligatoryjnie bądź fakultatywnie. Cześć z nich można znaleźć we wszystkich dokumentach, inne zaś pojawiały się tylko w niektórych:

• rozpoznawanie indywidualnych potrzeb uczniów oraz analizowanie przyczyn niepowodzeń szkolnych;

• określanie form i sposobów udzielania pomocy uczniom, w tym uczniom wybitnie uzdolnionym, odpowiednio do rozpoznanych potrzeb;

• zapobiegania zachowaniom dysfunkcyjnym uczniów oraz wspierania ich rozwoju;

• organizowanie (prowadzenie) różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla uczniów, rodziców i nauczycieli;

• organizowanie (prowadzenie) zajęć psychoedukacyjnych w celu wspomagania wychowawczej funkcji rodziny;

• organizowanie (prowadzenie) warsztatów dla rodziców i nauczycieli w celu doskonalenia umiejętności z zakresu komunikacji społecznej oraz umiejętności wychowawczych;

• udzielanie porad dla uczniów, rodziców i nauczycieli oraz konsultacji dla rodziców i nauczycieli;

• wspieranie rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych;

• podejmowaniu działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych;

• podejmowanie działań wychowawczych i profilaktycznych wynikających z programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki w stosunku do uczniów, z udziałem rodziców i nauczycieli. Wspieranie działań wychowawczych i opiekuńczych nauczycieli, wynikających z tych programów;

• udzielanie nauczycielom pomocy w dostosowaniu wymagań edukacyjnych wynikających z realizowanych przez nich programów nauczania do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom;

• współorganizowanie zajęć dydaktycznych prowadzonych przez nauczycieli nauczania specjalnego dla uczniów niepełnosprawnych w .szkołach ogólnodostępnych, oraz udzielania rożnych form pomocy psychologicznej i pedagogicznej uczniom realizującym indywidualny program lub tok nauki;

• prowadzenie edukacji prozdrowotnej i promocji zdrowia wśród uczniów, nauczycieli i rodziców;

• planowanie i koordynowanie zadań realizowanych przez szkołę na rzecz uczniów, rodziców i nauczycieli w zakresie wyboru przez uczniów kierunku kształcenia i zawodu, w przypadku gdy w szkole nie jest zatrudniony doradca zawodowy. Wspieranie uczniów, metodami aktywnymi, w dokonywaniu wyboru kierunku dalszego kształcenia, zawodu i planowaniu kariery zawodowej oraz udzielanie informacji w tym zakresie;

• działanie na rzecz zorganizowania opieki i pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej;

• pedagog szkolny powinien zwracać szczególną uwagę na przestrzeganie przez szkołę lub placówkę postanowień Konwencji o prawach dziecka;

• pedagog szkolny posiadający przygotowanie specjalistyczne może prowadzić zajęcia specjalistyczne oraz inne zajęcia o charakterze terapeutycznym.

W najnowszym rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej została zdecydowanie podkreśla konieczność pracy zespołowej i odpowiedzialność wszystkich nauczycieli i specjalistów zatrudnionych w szkole za udzielanie tej pomocy. Nie jest to oczywiście żadna nowość (przynajmniej w teorii), bo głosy takie - o czym wspominano - pojawiały się już w latach siedemdziesiątych. Jeszcze przed ukazaniem się wspomnianego rozporządzenia, obecna minister edukacji Katarzyna Hall mówiła: rozwiązywanie problemów wychowawczych nie jest wyłącznym, ani też głównym zadaniem pedagoga szkolnego. Utworzenie zaś w szkole tego stanowiska nie może być w żadnym razie postrzegane jako panaceum na poprawę jakości kształcenia, wychowania i opieki, bądź też jako rozwiązanie alternatywne dla obowiązku należytego wypełniania edukacyjno-wychowawczych funkcji szkoły przez wszystkich nauczycieli.

Oto zadania związane z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, które ustawodawca przypisał, w myśl najnowszego rozporządzenia, wszystkim nauczycielom i specjalistom - w tym szkolnemu pedagogowi - pracującym w placówce.

• Udzielanie uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
  Polega ona na rozpoznawaniu (diagnozowaniu) i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu jego indywidualnych możliwości psychofizycznych, wynikających w szczególności z niepełnosprawności, z zagrożenia niedostosowaniem społecznym, niedostosowania społecznego, ze szczególnych uzdolnień, ze specyficznych trudności w uczeniu się, z zaburzeń komunikacji językowej, z choroby przewlekłej, z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych, z niepowodzeń edukacyjnych, z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi, z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą, z innych potrzeb ucznia nie wymienionych enumeratywnie w rozporządzeniu.

• Działania pedagogiczne prowadzone wraz z nauczycielami i innym specjalistami:

• w przedszkolu (zerówka) - obserwacja pedagogiczna zakończona analizą i oceną gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna);

• w klasach I-III szkoły podstawowej - obserwacja i pomiar pedagogiczny mające na celu rozpoznanie u uczniów ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się;

• w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej - doradztwo edukacyjno-zawodowego.

• Udział w pracy zespołu tworzonego przez nauczycieli i innych specjalistów pracujących w szkole z dzieckiem. Celem zespołu jest:

• analiza poziomu wiadomości, umiejętności i funkcjonowania ucznia posiadającego orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej (także ucznia co do którego stwierdzono na podstawie działań pedagogicznych potrzebę objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną), a następnie opracowanie dla niego planu oddziaływań edukacyjnych lub terapeutycznych - okresowa ocena skuteczności zaplanowanych działań;

• podejmowanie działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych.

Pojawiały się pewne kontrowersje co do koordynowania prac zespołów i udziału w nich pedagoga szkolnego. Oto odpowiedź pani minister Hall udzielona autorowi niniejszego opracowania na pytania w tej kwestii:
z pewnością pedagog szkolny (tam gdzie jest on powołany) powinien być odpowiedzialny za koordynowanie tych nowych zadań szkoły. Szkoła powinna sobie to wewnętrznie uregulować. Są jednak szkoły (najczęściej małe), gdzie pedagoga nie ma, oraz i tak duże, gdzie wpisanie go na podstawie przepisu do każdego zespołu (mają to być zespoły nauczycieli uczących w poszczególnych klasach, których w dużej szkole może być przecież bardzo wiele) może spowodować trudność organizacyjną. Ale poza tym w mojej ocenie pedagog szkolny w pewnym sensie jest specjalistą prowadzącym zajęcia z wszystkimi uczniami szkoły - choćby okazjonalnie i nieregularnie, ale jednak... Czyli we wszystkich zespołach raczej powinien być.

• Współpraca przy tworzeniu indywidualnego programu edukacyjno - terapeutycznego dla ucznia posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego.

• Udzielanie uczniom porad i konsultacji.

• Wspieranie rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych oraz rozwijanie ich umiejętności wychowawczych, szczególne w formie porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń.

Zadania przypisane bezpośrednio pedagogowi szkolnemu

• Prowadzenie badań i działań diagnostycznych dotyczących poszczególnych uczniów, w tym diagnozowanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych.

• Wspieranie mocnych stron uczniów.

• Minimalizowanie skutków zaburzeń rozwojowych i zapobieganie zaburzeniom zachowania.

• Realizacja różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej w środowisku szkolnym i pozaszkolnym poszczególnych uczniów.

• Prowadzenie terapii indywidualnej i grupowej.

Pedagog może również (tak jak i inni nauczyciele i specjaliści zatrudnieni w szkole) prowadzić zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej, a także - o ile posiada odpowiednie kwalifikacje, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, logopedyczne, socjoterapeutyczne oraz inne zajęcia o charakterze terapeutycznym.

Tu także pojawiły się pewne kontrowersje. Oto interpretacja uzyskana przez autora opracowania w MEN.
W sprawie prowadzenia zajęć dydaktyczno - wyrównawczych i korekcyjno - kompensacyjnych.
[...] dyrektor przydzielając nauczycielowi do prowadzenia określony rodzaj zajęć, w przypadku, kiedy ten nauczyciel nie posiada kwalifikacji zgodnych wprost z prowadzonymi zajęciami, dokonuje analizy jego programu studiów i decyduje, czy ma on wystarczające przygotowanie, by zajęcia prowadzić. Nie zawsze wprost z ukończonego przez nauczyciela kierunku studiów wynika, że posiada on przygotowanie do prowadzenia danych zajęć, a szczegółowa analiza zakresu programowego pokazuje, że jest to wystarczające przygotowanie
W sprawie zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu.
[...] Rozporządzenie nie kategoryzuje, kto jedynie może je prowadzić, stwarzając tym samym szkole szerokie możliwości. Jeśli będzie zatrudniony w niej doradca zawodowy, będzie prowadził takie zajęcia, jeśli natomiast w szkole doradcy nie będzie (a przecież mamy takie szkoły) wtedy realizacja tej tematyki będzie przecież zorganizowana inaczej. W obszarze doradztwa edukacyjno - zawodowego mieszczą się przecież nie tylko treści związane stricte z tematyką zawodową. To także pomoc uczniowi w określeniu jego predyspozycji, zdolności, przekazywanie informacji charakteryzujących poszczególne zawody, przeciwwskazań zdrowotnych do ich wykonywania i wiele innych. Ta tematyka realizowana jest często w szkołach przez wychowawcę, pedagoga, ale też polonistę czy nauczyciela wiedzy o społeczeństwie. Stworzenie szkole szerokiej możliwości realizacji tej problematyki pozwala na większą elastyczność i łatwiejszy oraz pełniejszy przekaz tej wiedzy zarówno uczniowi jak i rodzicowi.

Warto zauważyć, że po raz pierwszy odkąd wprowadzono do szkół etat pedagoga szkolnego, zrezygnowano z zapisu dotyczącego jego działań na rzecz organizowania pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Jak możemy przeczytać w uzasadnieniu do rozporządzenia - nie jest to zadanie szczególnie związane z pomocą psychologiczno-pedagogiczną.
To dyrektor szkoły ma wskazać pracownikom - na podstawie zapisów zawartych w Statucie szkoły - zadania do realizacji w tej kwestii, stosownie do zdiagnozowanych potrzeb i możliwości, uwzględniając posiadane zasoby kadrowe.

Zaprezentowany przegląd kolejnych aktów normatywnych dotyczących pracy pedagoga szkolnego wskazuje, że w zasadzie nie dokonano dokładnego sprecyzowania jego obowiązków² . Nie wypracowano jednolitej i szczegółowej koncepcji tego zawodu. Status i miejsce pedagoga w strukturze szkolnej - zwłaszcza w myśl najnowszych uregulowań - są niejasne i niejednoznaczne. Również literatura przedmiotu zawiera jedynie koncepcje, postulaty, opisy indywidualnych doświadczeń i propozycje w tym zakresie, a nie wiążące i kompleksowe rozwiązania organizacyjno-metodyczne.

Nasuwa się pytanie, czy to dobrze, czy źle? Trudno o jednoznaczną odpowiedź.
Dla osoby powołanej do pełnienia funkcji szkolnego pedagoga - kreatywnej, obdarzonej charyzmą, posiadającej doświadczenie i dobrą znajomość szkoły³, niedookreśloność tej roli może być korzystna. Pozwala realizować się w zawodzie w sposób odpowiadający osobowości i posiadanym umiejętnościom. Stwarza szansę wykazania się inicjatywą i twórczego wyboru form działania. Daje większą możliwość dopasowania ich do potrzeb konkretnej szkoły. Oczywiście przy optymistycznym założeniu przyznania pedagogowi przez dyrekcję pewnej autonomii⁴ w działaniu i posiadania wspólnej, a przynajmniej niesprzecznej wizji pracy dydaktyczno - wychowawczo - opiekuńczej. W myśl zasady, że pracownicy konkretnych szefów mogą pod ich zwierzchnictwem osiągnąć dokładnie tyle, ile szefowie im umożliwią.
Osoby nie mające dużego doświadczenia, albo umiejętności przyjmowania rozmaitych ról związanych z pracą, naturalnej pewności siebie, wynikającej z poczucia kompetencji i z dojrzałości zawodowej, mogą odczuwać brak czytelności w zakresie obszarów swoich działań jako poważny dyskomfort psychiczny.
Socjologowie mówią tutaj o konflikcie roli i niejasność roli. Konflikt ma miejsce wówczas, gdy jednocześnie występują sprzeczne wymagania i oczekiwania. Niejasność oznacza niekompetentny, nieprzejrzysty i słabo sprecyzowany system oczekiwań.
Konflikt roli i jej niejasność, a do tego jeszcze brak wyraźnie określonych kryteriów efektywności i oceny pracy, mogą powodować u pracownika poczucie alienacji, osłabiać jego motywację i narażać go na niepotrzebne stresy. Skłaniać do nieustannej czujności przy podejmowaniu działań oraz wywoływać niepewności, co do oceny uzyskanych rezultatów.
Z formalnego punktu widzenia, zgodnie z art. 100 §1 i 2 i 211 kodeksu pracy, dyrektor szkoły powinien poinformować (na piśmie) każdego pracownika - w tym szkolnego pedagoga - o zakresie jego zadań i obowiązków. W praktyce bywa z tym różnie⁵. Dyrektorzy albo nie dopełniają tego obowiązku, albo to co proponują jest powtórzeniem ogólnikowych haseł zaczerpniętych z aktualnie obowiązujących aktów prawnych. Przeważnie nie jest to wynik złej woli, czy niedbalstwa. Po prostu często pracodawca sam nie jest do końca pewny, czego tak naprawdę może oczekiwać od pedagoga szkolnego.
W takiej sytuacji próba przedstawienia szerokiego spektrum możliwości działań szkolnego pedagoga może się wydawać zasadna i pożyteczna.
Kilka wstępnych uwag.

• Wspólną cechą różnych modelowych propozycji funkcjonowania pedagoga szkolnego jest sytuowanie go w roli specjalisty - eksperta w zakresie różnorodnych problemów pedagogicznych. Kompetentnego konsultanta i doradcy, udzielającego właściwych informacji i pośredniczącego między szkołą, a współpracującymi z nią instytucjami. Mediatora w różnych szkolnych sytuacjach, udzielającego wsparcia i pomocy. Koordynatora, współorganizatora i uczestnika działań uzupełniających rozszerzających i pogłębiających działalność dydaktyczno-wychowawczą i opiekuńczą nauczycieli.

• Wielość ról w jakich potencjalnie może występować pedagog szkolny, wymaga selekcji zadań, dostosowania ich do potrzeb szkoły i realnych możliwości ich realizacyjnych. Trudno bowiem spodziewać się, aby jeden pracownik był w stanie wszystkim sprostać.

• Niektóre proponowane role mogą przekraczać kompetencje szkolnego pedagoga. Wynika stąd konieczność ciągłego doskonalenia warsztatu pracy oraz podnoszenia merytoryczno-praktycznych kwalifikacji. Nie zawsze musi się to wiązać z uczestnictwem w różnego rodzaju szkoleniach. Na pewnym etapie funkcjonowania w zawodzie równie przydatne wydaje się czerpanie doświadczeń z wielorakich sytuacji życiowych o interakcyjnym charakterze.

• Skuteczność i efektywność pracy pedagoga szkolnego, a także ranga jego funkcji zależy przede wszystkim od tego, czy wyróżnia się on charyzmą, wiedzą na temat wychowania, aktywnością w pracy z dziećmi i rodzicami, oryginalnymi pomysłami i zaangażowaniem. Niemniej ważna jest tutaj postawa dyrekcji placówki, która powinna kształtować właściwe zrozumienie miejsca i funkcji pedagoga szkolnego oraz nadawać jemu samemu i jego pracy rangę, adekwatną do stopnia trudności wykonywanych zadań zawodowych.

Proponowane poniżej zadania, które potencjalnie może realizować szkolny pedagog zostały przyporządkowane wskazaniom zawartym w najnowszym Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.

Zadanie zespołu nauczycieli i specjalistów - w tym pedagoga szkolnego.
Diagnozowanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawanie jego indywidualnych możliwości psychofizycznych w tym analiza poziomu jego wiadomości, umiejętności i funkcjonowania.

Zadanie pedagoga szkolnego.
Prowadzenie badań i działań diagnostycznych dotyczących poszczególnych uczniów, w tym diagnozowanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego:

• prowadzenie obserwacji, rozmów, wywiadów w tym wywiadów środowiskowych (dom rodzinny, MOPS, świetlice osiedlowe, kluby sportowe itp.) szczególnie w kontekście zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi, sytuacjami kryzysowymi lub traumatycznymi;

• opracowanie lub pomoc w opracowaniu narzędzi diagnozowania sytuacji szkolnej (postępy w nauce, zachowanie) i rodzinnej uczniów;

• prowadzenie badań socjometrycznych i innych badań w tym w oparciu o autorskie narzędzia diagnostyczne;

• prowadzenie badań w kierunku zdiagnozowania uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym (np. metoda przesiewowa "6 pytań" + pełne badania arkuszem diagnostycznym D.H. Stotta, kwestionariusze do badań zachowania się dziecka w przedszkolu i szkole oraz stopnia przystosowania dzieci do szkoły E.E.Schaefera, M. Aaronsa);

• dwukierunkowe przekazywanie informacji na temat sytuacji poszczególnych uczniów - aktualizacja wiedzy w tym zakresie;

• pomoc nauczycielom w rozpoznawaniu właściwości intelektualnych uczniów, wskazywanie na charakterystyczne cechy poszczególnych grup wiekowych;

• pomoc członkom zespołu w interpretacji orzeczeń i opinii psychologiczno-pedagogicznych oraz analizie dokumentacji ucznia;

• konsultowanie indywidualnych przypadków ze specjalistami z zewnątrz w tym: z poradni psychologiczno-pedagogicznych, innych poradni specjalistycznych, z praktykami zatrudnionymi w szkolnictwie specjalnym, lekarzami, w zakresie specjalistycznej diagnozy;

• postulowanie kierowania uczniów przejawiających poważne trudności dydaktyczno-wychowawcze do poradni psychologiczno-pedagogicznych lub innych poradni specjalistycznych (przygotowanie lub współpraca w przygotowaniu opinii dotyczącej ucznia, rozmowy z rodzicami mającymi wątpliwości co do zasadności specjalistycznej diagnozy);

• prowadzenie lub organizowanie dla nauczycieli warsztatów i szkoleń związanych z zagadnieniami diagnozowania indywidualnych potrzeb uczniów.

Zadanie zespołu nauczycieli i specjalistów - w tym pedagoga szkolne.
Zaspokajanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia, w tym wynikających z jego szczególnych uzdolnień na podstawie opracowanego dla niego planu oddziaływań edukacyjnych lub terapeutycznych.

Zadanie pedagoga szkolnego.
Wspieranie mocnych stron uczniów, realizacja różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej w środowisku szkolnym i pozaszkolnym poszczególnych uczniów, minimalizowanie skutków zaburzeń rozwojowych i zapobieganie zaburzeniom zachowania, prowadzenie terapii indywidualnej i grupowej.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego:

• udzielanie nauczycielom informacji na temat specyfiki specjalnych potrzeb ucznia;

• wskazywanie zalecanych form i sposobów dostosowania wymagań edukacyjnych, do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych dziecka;

• postulowanie (prowadzenie, zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami) zajęć specjalistycznych w tym: dydaktyczno-wyrównawczych, korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, socjoterapeutycznych;

• udzielanie porad nauczycielom w zakresie interpretacji zachowań uczniów przejawiających trudności przystosowawcze oraz proponowanie metod wychowawczych postępowania z nimi;

• przeprowadzanie rozmów indywidualnych z uczniami przejawiającymi trudności wychowawcze;

• projektowanie i monitorowanie działań interwencyjnych podejmowanych w stosunku do uczniów (np. kontrakt, inne programy behawioralne);

• pozyskiwanie rodziców do współudziału w realizacji postulowanych wobec ich dziecka działań;

• konsultowanie indywidualnych przypadków ze specjalistami z zewnątrz w tym: z poradni psychologiczno-pedagogicznych, innych poradni specjalistycznych, z praktykami zatrudnionymi w szkolnictwie specjalnym, lekarzami, w zakresie metod i form pomocy udzielanej uczniom;

• planowanie i występowanie z propozycją organizowania takich sytuacji dydaktyczno-wychowawczych, które umożliwiłyby uczniowi osiągnięcie nawet niewielkiego sukcesu;

• postulowanie (prowadzenie) zajęć rozwijających predyspozycje i uzdolnienia ucznia (np. w zakresie rozwijania wielorakich inteligencji, twórczego myślenia itp.);

• występowanie z propozycją udzielania uczniowi pomocy w formie indywidualnego programu lub toku nauczania.

Zadanie zespołu nauczycieli i specjalistów - w tym pedagoga szkolne. Działania pedagogiczne

W przedszkolu (zerówka) - obserwacja pedagogiczna zakończona analizą i oceną gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna).

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego:

• pomoc w wyborze narzędzia badawczego (np. arkusz dojrzałości szkolnej Bożeny Janiszewskiej, test gotowości do podjęcia nauki szkolnej Alicji Szemińskiej, test dojrzałości szkolne Barbary Wilgockiej - Okoń) i analizie uzyskanych wyników.

W klasach I-III szkoły podstawowej - obserwacja i pomiar pedagogiczny mające na celu rozpoznanie u uczniów ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego:

• wybór narzędzia badawczego (np. skala ryzyka dysleksji Marty Bogdanowicz). Analiza wyników badań.

W gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej - doradztwo edukacyjno-zawodowego.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego:

• współpraca w określaniu zdolności i predyspozycji ucznia (obserwacja, rozmowa, testy, ankiety);

• przekazywanie informacji o warunkach kształcenia w różnych zawodach i wymogach psychofizycznych, jakie stawia się kandydatom do określonej szkoły i zawodu;

• zapoznanie uczniów z ofertą szkół w regionie.

Zadanie zespołu nauczycieli i specjalistów - w tym pedagoga szkolne.
Okresowa ocena skuteczności zaplanowanych wobec ucznia działań.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego:

• udział w analizie wyników nauczania;

• projektowanie i udział w przeprowadzaniu badań wykonywanych "na wejściu" i "na wyjściu" (np. testy do badania techniki głośnego czytania J. Konopnickiego lub Władysława Puśleckiego, badania sondażowe wśród nauczycieli dotyczące zachowania ucznia - stworzenie autorskich narzędzi badawczych).

Zadanie zespołu nauczycieli i specjalistów - w tym pedagoga szkolne.
Podejmowanie działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego:

• pomoc stronom w dobrowolnym osiągnięciu ich własnego, wzajemnie akceptowanego porozumienia w spornych kwestiach (rola osoby neutralnej i bezstronnej);

• opiniowanie spraw uczniów dotkniętych niedostosowaniem i opracowywanie wniosków do sądów rodzinnych i nieletnich;

• opiniowanie spraw uczniów dotkniętych przemocą domową i opracowywanie wniosków do sądów rodzinnych i nieletnich;

• objęcie opieką prawną uczniów wychowujących się w środowiskach patologicznych;

• działanie w zespołach interdyscyplinarnych o charakterze pomocowym (np. w lokalnych koalicjach na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie).

Zadanie zespołu nauczycieli i specjalistów - w tym pedagoga szkolne.
Wspieranie rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych oraz rozwijanie ich umiejętności wychowawczych, szczególne w formie porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego.

Dla nauczycieli;

• wprowadzanie twórczej atmosfery poszukiwania nowych rozwiązań oraz budzenie refleksji grona pedagogicznego nad teorią i praktyką edukacyjną (np. zapoznawanie z interesującymi publikacjami);

• zwracanie szczególnej uwagi na kwestię sprawiedliwości i etycznego traktowania uczniów przez nauczycieli i przestrzeganie przez nich ustaleń Konwencji o Prawach Dziecka;

• wspomaganie merytoryczne i metodyczne nauczycieli w pełnionych przez nich funkcjach - wskazywanie sposobów realizowania zadań opiekuńczo-wychowawczych, a także dydaktycznych;

• pomoc nauczycielom w opracowaniu programów pracy wychowawczej;

• udzielanie porad w przygotowaniu zajęć do dyspozycji wychowawcy (np. przygotowanie bazy scenariuszy zajęć);

• pomoc w organizowaniu (organizowanie) zajęć adaptacyjno-integracyjnych;

• pomoc w organizowaniu zespołów samopomocowych;

• prowadzenie (organizowanie) zajęć wychowawczo-profilaktycznych z uczniami (np. kształtowanie umiejętności interpersonalnych, profilaktyka uzależnień - inne w miarę zgłaszanych przez nauczycieli potrzeb);

• udzielanie porad (współpraca) w zakresie rozwiązywania sytuacji konfliktowych w klasie;

• udzielanie porad (współpraca) dotyczących pracy z uczniem mającym problemy (dydaktyka, wychowanie);

• organizowanie (prowadzenie) szkoleń i warsztatów na tematy związane z profilaktyką, opieką, wychowaniem i dydaktyką.

Dla rodziców;

• udzielanie porad rodzicom w sprawach trudności wychowawczych, pomoc w rozwiązywaniu sytuacji konfliktowych z dziećmi;

• przełamywanie uczuć beznadziejności, osamotnienia, bezradności, niepewności i napięć psychicznych w związku z przeżywanymi trudnościami;

• wyjaśnianie przyczyn pojawiających się problemów;

• poradnictwo wychowawcze mające na celu modyfikowanie sposobu postępowania rodziców oraz ich postaw wychowawczych wobec dzieci. Słuchanie o pojawiających się trudnościach, radzenie, jakie działania można podjąć - w tym tłumaczenie ograniczeń, jakie należy postawić dziecku;

• udzielanie rodzicowi informacji w zakresie ochrony prawnej jego i dzieci w sytuacjach zaniedbań, przemocy ze strony współmałżonka;

• udzielanie informacji o funkcjonujących organizacjach na rzecz pomocy rodzinie;

• pośredniczenie w kontaktach rodzica z tymi instytucjami, w tym pomoc w wypełnieniu formalności związanych ze skorzystaniem z ich usług;

• przygotowywanie (zapraszanie specjalistów z zewnątrz) lub prowadzenie pogadanek, prelekcji, odczytów, warsztatów.

Zadanie zespołu nauczycieli i specjalistów - w tym pedagoga szkolne.
Udzielanie uczniom porad i konsultacji.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego;

• rozmowy z uczniami, w celu umożliwienia im głębszego zrozumienia własnych postaw, przekonań, atrybucji, oczekiwań oraz wartości, wpływu innych ludzi na ich zachowanie, a także wpływu ich zachowania na otoczenie;

• pomoc uczniom w eliminowaniu napięć psychicznych nawarstwiających się na tle niepowodzeń szkolnych;

• porady dotyczące rozwiązywania trudności powstających na tle konfliktów rodzinnych; · porady i pomoc w radzeniu sobie z trudnościami związanymi z kontaktami rówieśniczymi w tym, presją negatywnych wzorców;

• pomoc w rozwiązywaniu konfliktów z nauczycielami;

• porady na temat sposobów efektywnego uczenia się;

Pomoc materialna

Zajmowanie się w szkole zagadnieniami pomocy materialnej po raz pierwszy nie zostało przypisane szkolnemu pedagogowi. Nie wydaje się jednak aby dyrektor powierzył tę funkcję innej osobie.

Szczegółowe zadania pedagoga szkolnego;

• działanie na rzecz zorganizowanej opieki i pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej, poprzez dotarcie do wszystkich rodziców z informacją o możliwościach i procedurze uzyskania zasiłków, stypendiów i innych form pomocy;

• współdziałanie z organizacjami i instytucjami pozaszkolnymi udzielającymi wsparcia materialnego (np. MOPS, Caritas, instytucje samorządowe, fundacje, proboszczowie parafii i.in.);

• poszukiwanie sponsorów;

• dyskretne monitorowanie sytuacji materialnej uczniów;

• czuwanie nad właściwym dysponowaniem środkami uzyskanymi przez rodzinę na pomoc materialną dla dziecka.

W wielu gminach szkoły (pedagodzy szkolni), a nie Ośrodki Pomocy Społecznej zajmują się kwestiami formalnym związanymi ze stypendiami szkolnymi, zasiłkami i wyprawkami szkolnymi.
Wiąże się to z koniecznością podjęcia przez pedagoga (najczęściej) następujących działań:

• dotarcie do wszystkich rodziców z informacją o zasadach i formach uzyskiwania zasiłku, stypendium, i wyprawki szkolnej;

• pomoc rodzicom w przygotowaniu odpowiednich wniosków;

• pomoc w kompletowaniu dokumentów potwierdzających uzyskane przez rodzinę dochody;

• weryfikacja tych dokumentów;

• rejestracja komputerowa wniosków;

• analiza (w aspekcie zgodności wydatkowanych kwot z ich przeznaczeniem) i opisanie wszystkich rachunków rozliczających uzyskane wsparcie finansowe.

W zależności od tego jak dyrekcja spostrzega rolę pedagoga w szkole, może on realizować dodatkowe zadania:

• opracowanie i przedstawianie radzie pedagogicznej sprawozdań z analizy sytuacji wychowawczej, opiekuńczej i dydaktycznej szkoły (m.in. na podstawie badań diagnostycznych przeprowadzanych wśród uczniów i ich rodziców);

• opracowanie projektu zmian w oparciu o przedstawioną analizę;

• współpraca z dyrekcją w zakresie tworzenia (modyfikowania) i realizowania programu wychowawczego szkoły, programu profilaktyki, innych planów i programów związanych z wychowaniem, rozwojem osobowym uczniów i poprawianiem jakości pracy szkoły.

Powtórzmy raz jeszcze, wielość ról w jakich potencjalnie może występować pedagog szkolny, wymaga selekcji zadań i dostosowania ich do potrzeb szkoły i realnych możliwości ich realizacji.

BIBLIOGRAFIA

1. Brejnak W., (1983), Rola pedagoga szkolnego, Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie

2. Dzikomska A., (2006), Funkcjonowanie pedagoga szkolnego w polskim systemie edukacyjnym, Opole

3. Jundziłł I., (1980), Rola zawodowa pedagoga szkolnego, Warszawa

4. Zierkiewicz E., (1988), Rola pedagoga szkolnego z punktu widzenia pedagogiki krytycznej, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, nr 3, s.21-26

5. Pedagog szkolny [artykuł redakcyjny], (1974), Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, nr 10, s.1-4

6. Gurycka A., 1980, Działalność pedagoga szkolnego (w:) Stosowana psychologia wychowawcza. Wybrane zagadnienia, pod red. A. Gurycka, Warszawa

7. Muszyński H., (1977), Model zawodu pedagoga szkolnego, a nowoczesna edukacja, Nauczyciel i Wychowanie, nr 4, s.61-71

8. Bromberek B., (1977), Założenia programu edukacji pedagogów szkolnych, Nauczyciel i Wychowanie, nr 4, s.88-95

9. Dzikomska-Kucharz A., (2003), Pedagog w szkole, Edukacja i Dialog, nr 1, s.24-31

10. Wojciechowski M., (1995), Pedagog szkolny, Remedium, nr 11, s. 10-11

11. Wojciechowski M., (1995), Pedagog szkolny, Remedium, nr 12, s. 28

12. Sałasiński M., Badziukiewicz B., (2003), Vademecum pedagoga szkolnego, Warszawa

13. Słoma M., (2001), Nowa rola pedagoga szkolnego, Edukacja i Dialog, nr 6, s. 44-47

14. Zawiślak A., (2000), Pedagog szkolny wobec nowych zadań edukacyjnych (w:) Optymalizacja sytuacji szkolnej uczniów, pod red. J. Jakóbowskiego

15. Kantowicz E., Wsparcie społeczne w pracy pedagoga szkolnego, (1997), Wychowanie na co Dzień, nr 1-2, s. 7-10

Akty prawne

1. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 1 lutego 1973 r. w sprawie organizacji kształcenia i wychowania w roku szkolnym 1973/1974 - załącznik do zarządzenia

2. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 7 listopada 1975 r. w sprawie pracy nauczyciela-pedagoga szkolnego - załącznik do zarządzenia

3. Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 1993 r. sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej

4. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 stycznia 2001 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach

5. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach

6. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.

¹ Sam Raport był fasadowym zabiegiem władz, pozorującym troskę o głęboką reformę systemu oświaty, a w rzeczywistości zasadnicze zmiany wprowadzono już w roku 1972. Władze nie licząc się też z ostrzeżeniami i wskazaniami zawartymi w Raporcie narzuciły społeczeństwu (decyzja Sejmu z 13 X 1973 roku) zmianę sieci szkolnictwa wiejskiego (Zbiorcze Szkoły Gminne) oraz radziecki model 10-letniej szkoły.
² Może z wyjątkiem zarządzenie MOiW z 7 listopada 1975 r.
³ Początkowo na stanowisko nauczyciela-pedagoga szkolnego można było powołać osobę, która ukończyła wyższe studia magisterskie w zakresie pedagogiki, psychologii lub socjologii oraz posiadała co najmniej trzyletni zawodowy staż pracy w placówkach oświatowo-wychowawczych. W szczególnie uzasadnionych przypadkach na stanowisku tym można było zatrudnić osobę z ukończonym innym kierunkiem studiów, posiadającą jednak przynajmniej pięcioletni zawodowy staż pracy oświatowo- wychowawczej. Obecnie nie ma wymagań co do stażu.
⁴ W tym miejscu warto przypomnieć, że rozporządzenie z 1993 roku stanowiło: w szkołach i placówkach pomoc psychologiczną i pedagogiczną organizuje pedagog szkolny. Od roku 2001 pomoc psychologiczno-pedagogiczną organizuje dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki.
⁵ Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród 227 pedagogów szkolnych (badania własne) . „Czy jako pedagog szkolny otrzymujesz od dyrektora szkoły informacje o zakresie swoich zadań i obowiązków? TAK - 22,47%, TAK. ALE NIE NA PIŚMIE - 7,49%, NIE - 70,04%.

---