H. SIENKIEWICZ BEZ DOGMATU
( w formie pamietnika) 1883
Piszacy pamietnik przedstawia się jako Leon Płoszowski. Zaczął pisac z namowy przyjaciela - Śniatyńskigo, który uważa, że pisanie pamietnika to praca dla społeczeństwa. Leon ma 35 lat, jest sceptykiem i dop tego jest zamozny. Od kiedy umarła jego matka, ojciec popadł w melancholię. Leon ma dom w Babuino ( włochy). Ojciec jego to wykształcony deletant, zwatpił w filozofie, przez śmierć zony, popadł w uniesienia religijne. Ksiądz Calvi namówił go by zajął się archeologią. Ojciec leona chce by jego zbiory oddac do muzeum pod warunkiem, że będzie nosiło nazwisko Płoszowskich.
Leona posiada majątek - Płoszów, którym zajmuje się jego ciotka. Namawia ona Leona by się ożenił. Leon to człowiek wykształcony, ale bez szczególnego zajęcia. Wciąż filozofuje. „ Bóg dał nam łuk i strzały, tylko odmówił zdolnosci do napięcia tego łuku. Kiedy uczył się we Francji, pociągało go życie Paryza, jego wir, ilość prądów myslowych. Poznał tez zepsute kobiety i arystokrację. Uwaza ,że ma spokojna duszę, ale niczego nie jest pewien. Stał się sceptykiem. „ Jestem człowiekiem troche zmeczonym, bardzo wrazliwym i nerwowym” „ geniusz bez teki”.
Leon ma jechac do ciotki do warszawy. Boi się ,że będzie go nakłaniała do ozenku. Uważa on .że polki sa najbardziej męczącymi kobietami. Nie chce mieć zony.
Kiedy przybywa do Warszawy ciotka zabiera go na piknik. Tam poznaje swoja kuzynkę Anielkę P. Leon podejrzewając, że to jest kandydatka na jego zone pisze do niej wprost w liściku na karnecie co ona o tym mysli. Leon postanawia ,że rozmaży troche te dziewczynę.
Odwiedza Śniatynski, rozmawiają, Śniatyński uważa arystokrację za takich, którzy nic nie robią. Dla Śniatyńskiego dogmatem jest społeczeństwo i kochana kobieta - do nich nie zbliza się ze sceptycyzmem. P.óźniej Leon jedzie do Płoszowa.
Na wsi panuje spokój, Leon stara się pilnowac swoje uczucia do Anielki, ale zaczyna mu się ona coraz bardziej podobać. Leon poznaje Chwastowskiego - administratora posiadłości, z którym ciotka lubi się sprzeczać. Leon zauważa, że staje się zazdrosny, drażni go opowieść pani Celiny ( matki Anielki) na temat konkurenta do jej ręki - Kromickim. Leon uważa go zwykłego spekulanta w interesach. Leon wciąż amnalizuje swoje uczucia, nie wie czy zerwac z Anielą , czy brnąć dalej.
Bedąc na spotkaniu w Warszawie, Leon zauważa, że nie ma ti różnicy miedzy pisarzem a dziennikarzem - wszyscy sa na równi literatami ( nie tak jak za granicą). Jest tez swiadkiem sporu konserwatystów z postepowcem Stawowskim. Nie wie czy ma się żenic , czy nie, wydaje mu się ,że obie decyzje skrzywdzą Anielkę. Będąc w Warszawie stwierdza : „ doszedłem do wniosku, że jesteśmy jednym z najbardziej lekkomyslnych i nie szanujacych terminu społeczeństw” ( nie przyszedł jego dłuznik) . Winy dopatruje się w rolniczym zajeciu narodu. Odwiedza Kromickiego - nabiera pewności, że go nie lubi.
Leon jedzie do rzymu, do chorego ojca. Ojciec radzi mu by się żenił. Chorego odwiedzaja Davisowie - jego przyjaciele. Leon nie lubi Davisowej, uważa, że jest wyrachowana i zgrywa się na inteligentkę. Podejrzewa ,że ona przychodzi do niego, nie do ojca. Umiera ojciec. Leon jedzie z Davisami do ich willi w Pegli, tam wpada w romans z Davisową. Czytuja razem Boska Komedię. Jego uczucia do Anielki przestaja być aktywne, myśl o slubie znika. Leon jest pewien że nie kocha Davisowej, ale coś ich do siebie ciągnie. Leon wiew, że davis jest swiadom romansu ( widzial jak Leon trzyma głowe na kolanach jego żony). Leon pozwala sobie na coraz wiecej z Laurą „ oto milość nasza jest miłością skóry, nie duszy”. Sielanke przerywa list od ciotki, która czeka na wieści od niego, donosi, że Kromicki kręci się koło Anielki. Leon w przypływie złości odpisuje : „ życzę panu Kromickiemu szczęścia z panna Anielą, a pannie Anieli z panem Kromickim. Leon uważa ,że jego samowiedza zawiodła - nie wie jakie sa jego uczucia do Anieli. Wraca do Rzymu - zajmuje się testamentem, opisuje zbiory ojca. Malarz Łukomski, maluje portret jego ojca, duzo rozmawiają. Łukomski stwierdza ,że Davisowa to najpiękniejsz kobieta świata. Leon miedzy spotkaniami z Łukomskim czytuje lit. Francuską „ ta gonitwa za (...) prawdą, czyni go fałszem” ( chodzi o romans francuski). Leon zauważa, że melancholia Łukomskiego bierze się,z tesknoty za krajem
W vLeonie narastya żal, który pogłebia list Śniatyńskiego. Donosi on ,że jego żona jest smiertelnie obrażona za sytuacje z Anielką. Leon wie ,że może stracic Anilke na zawsze. Boi się i obwinia za wszystko.
Aniela wychodzi za Kromickiego. Leon nie chce się poddać. Prosi Śniatyńskiego o pomoc, ten zgadza się, ale prosi by Leon nie pojawiał się osobiscie.
Śniatyński nic nie wskórał, pisze list: „Wszystko na nic - zbierz siły i ruszaj w świat”. Leon wyjeżdża. Laduje w końcu w Paryzu. „ Moja obojetność jest skupioną zawzietościa przeciw życiu” W Paryzu spotyka Davisową. Jej mąż morfinista jest w szpitalu dla obląkanych. Kobieta nie podoba mu się już, ale pozna je u niej fortepianistke Klare Hilst, która żartem zaprasza do Warszawy. O dziwo kiedy leon ma jechać, Klara jedzie razem z nim. Leon boi się , bo wie ,że spotka Anielę ( jej mąż wyjechał w interesach).
Leon nie wie co robić. Czuje ,że kocha Anielę, ale nie wie czy wolno mu ja na powrót w sobie rozkochać. Postanawia tez być przyjecielem Hilstówny i nie zawieść jej przyjaźni.
W Płoszowie spotyka Anielę, widzi jej lek pokorę. Hilstównie podobna się Warszawa. Leon robi wszystko by zwrócic na siebie uwage Anieli - pomaga biednej staruszcze, mówi nieli ,że to dla niej. Leon ma wiadomości od ciotki, że Kromicki sprzedał majatek Anieli, oszukał ją. Drażnia go listy od niego do żony. Jest zadrosny.
W Warszawie idzie z ciotka na koncert Hilstówny, zapraszaja ja do Płoszowa. Leon szuka wciąż pokrzepienia w myslach o Anieli. Młody Chwastowski mówi mu, że tylko ludzie którzy nic nie robia maja czas na kochanie się w kobietach, ludzie roboty nie maja na to czasu. Leon w duchu przyznaje mu rację.
Leon wyznaje Anieli : „ Poczucie obowiązku to bardzo piękna rzecz - tylko na nieszczęście ja go nie mam. Leon błaga ja o przyjaźń, żeby ja przekonac mówi do niej siostro. Aniela wierzy ,że chodzi mu tylko o braterskie stosunki. Duzo rozmawiają. Mówia o chłopach : Leon widzi w nich tylko modeli do dzieła sztuki, Aniela żywe istoty, z własnymi problemami. Podczas jednej z takich rozmów Leon ma ochote pocałowac Anielę, ona czuje cos i ucieka. Szybko jednak się godzą
Odwiedziny Śniatyńskich i Klary - wszyscy zachwycaja się urodą Anieli. Leon knuje jak przekonac do siebie nielkę. Ma zamiar pokazac jej ,że pracuje. Postanawia załozyc w Warszawie muzeum Płoszowskich. „ Ale w gruncie rzeczy ,nie chodzi o pozory. Chcę pracować dlatego, że to ujmie dla mnie kobiete ukochaną. Leon osacza Anielę, ale ona jest nieugieta. Leon komentuje w myslach „ gdzie zaczyna się dogmat, tam kończą się rozumowania”
Matka nieli jest chora, maja jechac do Geistu - leon oferuje swoja pomoc i ma jechac z nimi. Przed wyjazdem wybieraja się na wyscigi, Leon urzadza obiad na czesc Anieli. Kon ciotki Naughtboy wygrywa. Leon jest pewien „ mocna jak smierć - to miłość, nic nie ma poza nią”
Leon rozumie ,że Aniela ma kodeks postepowania, wierzy w swoje przykazania, mimo to Leon wierzy ,że uda mu się ja przekonać. Filozofuje i dochodzi do wniosku, że sceptycyzm, jest bardzo blisko mistycyzmu. Klara wyjeżdża. Wraca Kromicki. Wszyscy razem jada do Geistu. Leon „ miłość do cudzej zony, jeśli jest pozorną, jest podlością, jeśli jest rzeczywistą, jest jednym z największych nieszczęść” Leon jest załamany.
L. kupuje sobie broń, słucha opowiadań sprzedawcy : dowiaduje się ,że samobójcy zawsze kupuja broń bez futerału...On kupuje z futerałem, ale mysli o sprawach samobójstwa. Przeczuwa ,że jego uczucie do A. Musi się źle skończyć.
Leon widzi ,że stos. Miedzy malzonkami pogorszyły się, mysli że A. Powiedziała wsztsko mężowi. Aniela zarzuca mu ,że nie ma dla niej litości. Leon znowu ofiarowuje jej przyjaźń i panuje zgoda między nimi. W duchu Leon sądzi ,że jego zdolność do kochania przerodziła się w zło.Twierdzi ,że A. nie kochając Kromicjkiego i będąc z nim, upodla siebie. Leon ma kolejny plan, postanawia pomóc Kromickiemu finansowo, żeby tylko nie wyjechala Aniela. Ciotka kłóci się z kromickim o pieniądze. Kromicki jest zły, że Aniela dostanie rentę, a nie kapitał. Aniela chce jechac do Odessy. Pozyczka od Leona udaremnia ten pomysł.
Klara ma być w Warszawie. Leon czuje ,że ta kobieta go kocha. Aniela zostaje, Kromicki wyjeżdża. Leon przysięga jej, że będzie kochał tylko jej duszę. Leon załatwia portreciste dla Anieli, podstepem wyciąga od niej kosmyk włosów.
Okazuje się ,że Aniela jest w ciązy, Leon załaamny wyjeżdża. Choruje , a jego opiekunka jest Klara. Leon mysli, że się dla niej poswieci im odda się jej za męża, jednak ona mu odmawia, bo wie ,że on jej nie kocha.
Leon dostaje inf. O smierci Kromickiego. Razem z ciotka chce chronic Anielkę, ma plan zabrać ja wraz z matka do rzymu, ale lekarz nie pozwala na to. Anielka choruje i umiera. Ale zanim umira, wyznaje Leonowi ,że bardzo go kochała....Leon nie chce żyć.