Andrzej Frycz Modrzewski herbu Jastrzębiec, (ur. 20 września 1503 roku w Wolborzu - zm. 1572 w Wolborzu) - polski twórca i pisarz polityczny okresu renesansu, znany w owym czasie również za granicą, sekretarz królewski.
Mając 11 lat wyjechał do Krakowa by zostać uczniem tamtejszej szkoły parafialnej. Na studia na Akademii Krakowskiej zapisał się w 1517 roku wpłacając na immatrykulację 2 gr. Studia ukończył dwa lata później poprzestając na stopniu bakałarza, który otrzymał 13 grudnia 1519. Uczył się również w Wittenberdze, gdzie wpłynęły na niego idee reformacyjne.
Około roku 1522 przyjął niższe święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa Jana Łaskiego. Był sekretarzem Zygmunta I Starego od 1547 roku, a w 1553 roku został wójtem Wolborza.
W uwzględnieniu wiernych jego zasług i wyjątkowej nauki król podwyższył mu w 1555 roku uposażenie roczne do 200 zł a rok później (6 grudnia 1556 roku), na sejmie warszawskim, wziął Andrzeja Frycza Modrzewskiego w opiekę wydając mu list żelazny.
Pomimo że był duchownym, to w 1560 wziął ślub z Jadwigą Kamieńską. To wykroczenie, a także działalność reformatorska, spowodowały utratę wójtostwa wolborskiego (dziedziczność funkcji spłacił biskup włocławski) w 1569 roku. Pod koniec życia zbliżył się do radykalnego skrzydła polskich protestantów - arian.
Z Jadwigą z Kamienia Kamieńską miał trójkę dzieci: Andrzeja, Elżbietę i Łucję. Zmarł na morowe powietrze jesienią 1572 roku w Wolborzu. Był właścicielem wcześniej w okolicy zakupionych majątków Małecz i Skrzynki. Pochowany został najprawdopodobniej w Małczu w potajemnym pochówku z uwagi na to, że uznawany był za heretyka. Jego grób nie został odnaleziony.
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI O WYCHOWANIU I SZKOLE
[O DOBRYCH OBYCZAJACH I O DOBRYM WYCHOWANIU DZIECI I
MŁODZIEŻY]
1. Jak zachować w trwaniu Rzeczpospolitą.
Andrzej Frycz Modrzewski twierdził, iż państwo będzie dobrze ustanowione wtedy, gdy funkcjonować poprawnie będą trzy rzeczy.
- Pierwsza z nich tyczy się rządzenia społeczeństwem, bronienia go i zachowania w porządku,
- druga - czystej wiary w Boga nieśmiertelnego,
- trzecia natomiast - poprawnego wychowania i kształcenia młodzieży.
Uważał, że to właśnie dzięki dobremu wychowaniu rozwijają się wszystkie albo przynajmniej najważniejsze korzyści zarówno dla religii jak i dla społeczności.
*cytat : „I dla tej to sprawy, którą tu na trzecim miejscu położyłem, ustanowiono szkoły we wszystkich miastach, a nawet i we wsiach rozlicznych.”
2. Jak troszczyć się trzeba o dobre wychowanie dzieci i młodzieży.
Dla Andrzeja Frycza Modrzewskiego najważniejszym etapem rozwoju człowieka było dzieciństwo. Obyczaje i wartości wpojone w tym okresie będą podstawą do późniejszego prawidłowego i uczciwego życia.
*cytat : „Nic bowiem mocniej nie tkwi w duszy ludzi niż to, do czego się od maleńkości przyzwyczaili. Jeśli się im tedy zaszczepi coś szkodliwego, gdy jeszcze młodzi i ulegli, tak w nich to na zawsze zostanie, jak gdybyś trucizną przepoił szczepionkę, która potem w wielkie drzewo się rozrośnie; owoce tego drzewa będą trujące dla spożywających i przekażą obficie nasionom, w niczym nie lepszym, zdolność szkodzenia.”
Rodzice podczas wychowywania powinni brać przykład z Chrystusa , który troszczy się o dzieci. Bierze je w objęcia, a także poprzez modlitwę poleca je Ojcu Niebieskiemu.
Zbrodnią jest zaniedbanie dobrego wychowania. I tak jak kapłan Eli, który dostąpił kary boskiej za złe kierowanie dziećmi, tak zdaniem autora rodzice powinni zostać ukarani.
Zadaniem rodziców jest:
- wpajanie swoim pociechom od najmłodszych lat jak żyć uczciwie i do czego dążyć, a co jest haniebne, złe i czego unikać,
- odwodzenie od rozkoszy, która uniemożliwia życie w cnocie,
- nauczanie umiarkowania w spożywaniu pokarmów, gdyż jak uważał
A.F. Modrzewski wiek młodości pała gorącością wrodzoną, dlatego nie należy przyjmować wymyślnych i rozpalających posiłków.
*cytat : „Sprzyjać to będzie nie tylko hamowaniu pożądliwości cielesnej, lecz także utrzymaniu dobrego i mocnego zdrowia ciała i trzeźwości umysłu.”
- przyzwyczajanie do różnych warunków atmosferycznych (takich jak mróz czy upał), a także do twardej pościeli, tak aby zachować dobry stan ciała oraz rozwijać swój umysł,
- zabranianie przebywania ze złymi ludźmi,
- kształtowanie mowy i postawy w świetle sprawiedliwości, łagodności i uprzejmości,
- zakazywanie krzywdzenia, gniewu, zawiści, pychy i okrucieństwa,
- hamowanie szczebiotliwości dzieci, która zazwyczaj prowadzi do gadulstwa,
- nauczanie brania odpowiedzialności za swoją mowę i czyny,
- zachęcanie młodych do życia w cnocie, ukazując jej najlepsze strony, nawet jeśli mijałoby się to z prawdą,
* cytat : „bo jak powiada Owidiusz: Na pochwale cnota rośnie
I bodźcem jej jest przeogromnym sława.”
A. F. Modrzewski uważa, iż powszechnie znane sentencje o cnocie i wypełnianiu obowiązków mają bardzo duży wpływ na dziecięcą duszę, ale tylko wtedy, gdy jest ona czysta. I tutaj przytoczę kilka z tych sentencji:
Trzeba jeść, aby żyć; nie żyć, aby jeść.
Źle nabyte, źle ginie.
Ręka rękę myje, miasto miastem żyje.
Trudno zwyciężać innych, ale większe jest zwycięstwo nad własną duszą i pohamowanie własnych popędliwości.
- przydzielanie obowiązków dzieciom od najmłodszych lat. Potomstwo powinno także umieć zdać relację z wykonanej pracy. Dzieci niechętnie wykonujące swoje zadanie powinny być słownie ukarane, natomiast te unikające pracy zbite przysłowiową rózgą, gdyż jak
* cytat : „Powiada król Salomon, mędrzec wielki : „Nie pozwól, by się dziecko uchylało od karności. Od rózgi nie umrze. Bijesz je, a duszę jego uwalniasz od piekła.”. ”
- zapewnianie dzieciom odpowiednich zabaw, uczestniczenie w nich lub przekazanie nadzoru osobie starszej.
Chłopcy nie powinni uczęszczać w zabawach dziewcząt, zwłaszcza gdy zaczynają dojrzewać, ponieważ młodzieńcze miłości i zapały nie wiedzą jeszcze co jest uczciwe.
Ponadto chłopcy powinni aktywnie spędzać czas jeżdżąc konno, biegając, skażając czy uprawiając inne sporty. Ćwiczenia te muszą być dostosowane do możliwości dziecka, tak aby wzmacniały siły ciała a nie osłabiały i szkodziły mu. I tak jak uczyli lekarze
* cytat : „ćwiczenia tego rodzaju winny się odbywać albo przed jedzeniem, albo nieprędko po nim, aby jadło, gdy ciało nim napełnione, nie zepsuło się na skutek wysiłku i nie wytworzyło w ciele szkodliwych wilgoci, a nawet ciężkich chorób.”
- wpajanie dzieciom obowiązków wobec rodziców, obywateli czy Rzeczypospolitej,
- nauka utrzymywania zgody z ludźmi, a także umiejętności zachowania się w życiu prywatnym jak i publicznym wobec wszystkich ludzi bez względu na ich stanowisko czy pochodzenie.
- A. F. Modrzewski przywiązywał dużą wagę do wiary, dlatego kolejne zadanie rodziców to przepojenie młodzieży czcią dla Boga nieśmiertelnego.
Dzieci powinny wiedzieć, że od boga dostaną wszelkie dobro. To On kieruje całym światem a także nagradza dobro i karze zło.
Dzieci nauczą się tego biorąc udział w nabożeństwach, a gdy będą czciły sakramenty i z chęcią przystępować będą do modlitwy, wypracują sobie łaskę Boga oraz upodobanie ludzi.
- Rodzice po poznaniu uzdolnień swojego dziecka powinni skierować je na te nauki, którymi się interesuje. Jeśli wysyłać będą młodzieńca w obce kraje, mają go dobrze do tej wyprawy przygotować, a także polecić mu, aby poznawał kulturę, obyczaje i prawa danych państw. Tak aby mógł później poprawić życie w swojej ojczyźnie.
A. F. Modrzewski podkreśla, iż dzieci uczą się od starszych, a zwłaszcza od rodziców, dlatego to właśnie oni powinni być takimi, na jakich chcą wychować swoje dzieci.
* cytat : „Bo nie dokaże tego z pewnością ojciec pijańca, aby wzbudzić w synu zamiłowanie do trzeźwości; rozrzutnik i strojniś nie zaleci dzieciom gospodarności; gwałtownik ni ten, co w gniewie okrutnikiem się staje i na krew łasym, i mężobójcą, nie będzie mógł dzieciom swym przepisywać praw łagodności czy pojednawczości i ludzkości, bo ma to urok dla wieku młodego, by iść w ślady rodziców i być do nich podobnym. I tu rad bym widział, aby każdy z rodziców w siebie wejrzał, czy to nie on sam najbardziej popsuł obyczaje swych dzieci.”
Zdaniem polskiego twórcy znaczna większość synów wielkich panów jest zbyt swobodnie wychowana, gdyż od najmłodszych lat spędzają czas na tańcach z dziewczynami, nasiąkają pychą, podziwiają złoto, mają własną służbę.
* cytat : „Przez zbytnią pobłażliwość tracą wszelki zdrowy rozsądek i choć ich nigdy słuchać nie nauczono, chcieliby rozkazywać.”
Ponadto A.F. Modrzewski „głuptakami” nazywa ludzi schlebiających dzieciom bogaczy. Karci ich za wpajanie nieistotnych wartości, jakimi są bogactwa.
Uważa też, że bardziej istotna jest nauka uczciwości, umiaru, cnoty oraz rzetelnej pracy. Natomiast złe postępowanie już w czasach młodzieńczych prowadzi do niegodziwego życia. Ludzie, którzy przywykli do czynienia zła jedynie za łaską Boga mogą powrócić na dobrą drogę.
Frycz wskazuje, ze państwo nie zainteresowało się sprawą wychowania i szkolnictwa. A wśród ludzi panuje taki zwyczaj
* cytat : „że kto chce, by dzieci jego osiągnęły chwałę dzięki cnotom, ten je posyła albo do mistrzów do szkoły, albo na dwory wielkich panów, albo do kogoś takiego, z kim obcowanie dałoby, jego zdaniem, dobre wykształcenie dzieciom.”
3. Obyczaje i pożytki dworu.
Zdaniem A.F. Modrzewskiego na dworach jest wielu ludzi, którzy mogliby przekazywać wiedzę i kształtować umysł. Jednak większość cechuje się próżnością i zawiścią.
Społeczeństwo duże pieniądze pokłada w stroje, sprzęty i różnego rodzaju zabawy. Panuje tam nieżyczliwość, głupota, nieufność. Natomiast przyjaźnie zawiązywane są zazwyczaj dla korzyści.
4. Jakie mają być nauki młodzieńców i jakie im przykłady dawać trzeba do
naśladowania; zarazem zakończenie rozważań powyżej uczynionych.
Na zakończenie rozważań o dobrym wychowaniu dzieci i młodzieży Andrzej Frycz Modrzewski podkreśla, iż wszyscy młodzi ludzie, a zwłaszcza Ci, którzy w przyszłości pracować będą dla Rzeczypospolitej muszą od najmłodszych lat zdobywać jak najwięcej wiedzy oraz umiejętności do działalności publicznej.
To nauka pomoże im w rozwiązywaniu trudnych problemów.
Młodzieniec powinien dostrzegać różnice między przeciwieństwami. Prawdziwą chwałę można osiągnąć dzięki mądrości, sprawiedliwości, umiarkowaniu, uprzejmości oraz niesieniu pomocy innym. Natomiast wzorem dla młodego człowieka powinna być osoba poważna, roztropna, której obyczaje są godne do naśladowania.
[O SZKOŁACH I GODNOŚCI STANU NAUCZYCIELSKIEGO]
1. Pochwala szkoły i różne jej korzyści.
Od początku istnienia społeczności wiadomo, iż dobre urządzenie szkół przynosi chlubę żywota ludzkiego, zaś zaniedbanie zło i wypaczenie.
Już w Starożytności dbano o dobre wychowanie młodzieży. Dlatego tworzono miejsca, w których młodzież mogła zdobywać wiedzę.
Zadaniem nauczycieli było przekazywanie najlepszych umiejętności, a także udzielanie wskazówek do dobrego życia. Dzięki roli jaką pełnili w państwie zwolnieni byli od podatków, służby żołnierskiej oraz innych obowiązków.
Za najdawniejsze szkoły uważa się szkoły Hebrajczyków, gdzie
* cytat: „pierwotnie podstawową instytucją wychowawczą była u Żydów rodzina. Wśród arystokracji rolę wychowawców pełnili opiekunowie-nauczyciele. Z czasem powstały przy świątyniach i synagogach szkoły, w których uczono czytania i zasad religii.”
Później rozwinęły się szkoły u Egipcjan, słynne zwłaszcza z nauk matematycznych, oraz szkoły starożytnej Grecji sławne zarówno z uczniów, nauczycieli jak i nauczania niemal wszystkich nauk.
Ich miejsce zajęła szkoła Jezusa Chrystusa. Nazywany on był nauczycielem, gdyż miał wybranych uczniów, których nauczał.
Miejsce szkół apostolskich zajęły szkoły chrześcijańskie, które miały wychowywać młodzież w świetle religii i wobec ludzkich społeczności.
Jak mówi Andrzej Frycz Modrzewski powszechnie wiadomo, iż ludzie, którzy przeszli szkołę posiadają głębszą wiedzę i rozważają wszystko sprawiedliwszym sądem. To do nich zgłaszamy się w sprawach niejasnych i niepewnych.
Dawniej filozofowie pisali prawa i przekazywali ludziom wskazówki do dalszego życia.
* cytat : „Słusznie przeto powiada Sokrates, filozof otoczony największą sławą, że zarówno filozofowie, jak i królowie pochodzą od Jowisza; Sokrates powiedział tak nie dlatego, aby inni ludzie nie pochodzili od Jowisza, ale dlatego wymienił tutaj zarazem te dwa rodzaje ludzi, że są oni z jednej strony czymś najwyższym na ziemi i dla życia ludzkiego najbardziej potrzebnym, z drugiej, że nikt z należących do nich nie może bez szczególnej pomocy boskiej dobrze i szczęśliwie żyć i działać.”
A. F. Modrzewski uważa, że filozofowie stoją na straży prawdy i dobra powszechnego. W przeciwieństwie do króla, który zmusza siłą podwładnego do posłuszeństwa, tak filozof żywą siłą ducha kieruje człowieka do uczciwości.
Według polskiego twórcy filozof powinien sprawować najwyższą władzę w państwie, gdyż tak jak nauczyciel stoi na straży spraw boskich i ludzkich.
Autor uważa także, że to szkoły odkryły źródła i przyczyny wszystkich cnót, na których podstawie tworzone są prawa, którymi rządzi się państwo.
Ponadto dają one kościołom dobrych księży, państwu roztropnych polityków, panującym wymownych doradców zaś społeczeństwu dobrych mówców.
A. F. Modrzewski przytacza przykład Marka Cycerona, który wszelkie dobro, jakie przyniósł Rzeczypospolitej zawdzięcza swoim mistrzom i nauczycielom. Wyśledził on, bowiem sprzysiężenie Katyliny i obalił je. Ocalił tym samym Rzeczpospolitą od tyranii i zguby. Dowiódł jak ważna jest mądra rada.
Ateńczycy dla załatwienia niezmiernie ważnych spraw wysyłali uczonych filozofów do Rzymu, którzy zdobywali sobie uznanie wśród wybitnych polityków rzymskich. Dowodzi to temu, iż Ateńczycy i Rzymianie mieli duży szacunek do mistrzów szkolnych. Obcowanie z nimi uważali za rzecz milą więc chętnie korzystali z ich pomocy.
Jak twierdzi A.F. Modrzewski mistrzowie szkolni znają sposoby badania zawikłanych spraw. Szkoły mogą jawnie rozstrzygać rzeczy, wydawać osądy. To wedle ich wskazówek powinni nauczać księża i wyrokować sędziowie/
Dzieje wskazują, iż u starożytnych stan nauczycielski sprzeciwiał się monarchom i panującym, co uważano za ważny czyn dla Rzeczypospolitej.
W dawnych czasach szkoły miały przede wszystkim nauczać wymowy, tak, aby ludzie wychodzący z nich umieli porozumiewać się w każdej sprawie.
Frycz uważa, iż należy wznowić dawny stosunek do szkoły i przywrócić dawne obyczaje, tak abyśmy i my zdobywali dobre umiejętności.
W państwie potrzebni są nauczyciele, albowiem oni kształtują ludzi, którzy prowadzić będą sprawy publiczne w przyszłości.
Filozofowie wychowali wielu starożytnych wodzów. Ze szkół Izokratesa oraz Arystotelesa wyszło wielu wybitnych ludzi.
* cytat: „Wielkie zastępy uczonych świadczą, że są oni użytecznymi państwom i religii nie tylko za życia, ale i po śmierci, dzięki pozostawionym po sobie dziełom.”
Andrzej Frycz Modrzewski tak dużo mówi o znakomitości i godności stanu nauczycielskiego, abyśmy pamiętali, ze należy go bronić przed ludźmi, którzy uganiają się za bogactwem i władzą.
2. Kto ma się troszczyć o tych, którzy są w szkołach, z jakich środków ma się na
to łożyć. O kościelnych prebendach.
Kolejnym problemem poruszonym przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego są sprawiedliwe wynagrodzenia dla nauczycieli i studentów. Autor zastanawia się, dlaczego tak ciężko jest znaleźć środki do odnowienia i utrzymania szkół, skoro państwo czerpie z nich korzyści.
Uważa, iż z dochodów klasztorów można by pomóc uczącej się młodzieży. Studentów należałoby posłać do akademii albo uczyć w samych klasztorach, wynajmując osobnych nauczycieli. Młodzież w zamian mogłaby śpiewać w kościołach czy wypełniać inne obowiązki. Powinni także przyrzec swe usługi kościołom albo Rzeczypospolitej i potem tego dotrzymać.
Zdaniem Frycza najlepiej zatroszczyć się o potrzeby studentów mogliby Ci, którzy posiadają prawo rozdawania kościelnych urzędów.
* cytat : „Po cóż by się bowiem nazywało scholastykiem kogoś, kto nie wykonuje w szkole żadnych powinności? Czyż nie byłoby to tym samym, gdybyśmy nazywali Murzyna białym albo ślepca widzącym? Bo nie może to być poczytane za szczególną powinność kanoników czy scholastyków, że wykonują czynności służby bożej, ani to, że w oznaczonych godzinach zwanych kanonicznymi odmawiają modlitwy. Co bowiem jest ogólnym obowiązkiem wszystkich duchownych, nie może być szczególnym niektórych.”
3. Sposób urządzenia szkól.
Andrzej Frycz Modrzewski cały czas podkreśla jak ważni są nauczyciele.
* cytat : „Przede wszystkim trzeba troszczyć się o nauczycieli i uczniów; nauczyciele powinni być ogólnie uznani za odpowiednich do pracy, uczniowie zaś wybrani wedle zdolności, ażeby jedni do nauczania, drudzy do uczenia się nie okazali się tak powołani jak osły do gry na lutni. Tak bowiem bywa z tymi, których posyłają do szkoły wbrew ich naturalnym uzdolnieniom: z takiego posiewu rodzą się ludzie do niczego, którzy później jako duchowni są ciężarem i hańbą dla kościoła.”
Uczniowie po przejściu nauki w szkole początkowej powinni poświęcić się tej nauce, która najbardziej ich interesowała. Jednym z najważniejszych etapów szkolnych jest nauka języków, bez których nie można dostatecznie zgłębić nauk chrześcijańskich ani innych umiejętności.
Ze szkół należy wyrzucić niechlujne barbarzyństwo, pisarzy rzeczy błahych oraz niepotrzebne dyskusje.
Andrzej Frycz Modrzewski w swoich rozważaniach cały czas podkreśla jak ważne jest dobre wychowanie oraz jaką ważną rolę w nim pełnią najpierw rodzice a następnie nauczyciele.